Rimska književnost

KNjIŽEVNOST

Rimska ili latinska književnost nastala je i razvijala se pod uticajem grčke književnosti. U njoj se ne ogleda samo razvitak rimskog društva, nego su se preko nje sačuvala i neka dela grčke književnosti, u prevodima i preradama. U mnogim književnim rodovima Rimljani su dostigli svoje grčke učitelje, a u satiri ih čak i nadmašili.

Većina latinskih pisaca rodom izvan Rima, štaviše jedan od začetnika rimske književnosti, Kvint Enije, pripada ilirskim doseljenicima sa Balkana. Nerimskog porekla su i Grk Livije Andronik, Afrikanac Terencije, Gali Cecilije i Kornelije, Publilije iz Sirije, Seneka iz Španije, i drugi.

Epohe[uredi | uredi izvor]

Rimska književnost može se podeliti u tri epohe^[1]:

Pretklasično doba: od početaka do 80. p. n. e.
Klasično doba: od 80. p. n. e. do 120. n. e.
Postklasično doba: od 120. n. e. do početka 6. veka.

Mada je latinski i danas službeni jezik vatikanske države Vatikan i njene internacionale, rimska književnost, kao predstavnik helenističko-rimske kulture, prestaje da postoji konačnom pobedom hrišćanstva i doseljenjem novih naroda na Sredozemlje — Slovena, Arapa, Germana) i drugih.

Zajednička crta koja obeležava sve tri epohe rimske književnosti nije toliko otpor rimske reakcije protiv grčke kulture i njenih naprednih ideja, nego pre svega borba između plebejaca i patricija ili između robova i robovlasnika.

Književni latinski jezik, kojim su se služili pisci, stvarali su rimske sudije i vojskovođe. U pravu Rimljani su bez sumnje pružili najviše dokaza o svojoj originalnosti, pa se stoga kod rimskih pravnika nalazi pravi izvor klasičnog latinskog jezika.

Prvi zapis koji spada u rimsku književnost je Zakoni dvanaest tablica, a poslednji je Justinijanov Corpus iuris civilis Romani, čime se obuhvata period od blizu hiljadu godina (od sredine 5. veka p. n. e. do sredine 6. veka n. e.). Zakon dvanaest tablica je najstariji spomenik rimske književnosti i glavni školski udžbenik starog Rima tokom nekoliko vekova u kome se mogu videti tragovi grčkog uticaja. Justinijanov Corpus objavljen je u novom Rimu, kad su slovenska plemena već zauzela veliki deo Balkanskog poluostrva i kad su se na obalama Sredozemlja počele obrazovati nove države. To je bio kraj Rimskog carstva i robovlasništva. Tih godina je zatvorena Akademija u Atini, vidan dokaz pune pobede hrišćanstva.

Preklasično doba Rimske književnosti[uredi | uredi izvor]

Najstarije delo rimske književnosti, Zakon dvanaest tablica, rezultat je borbe narodnih masa protiv patricija: narod je konačno primorao gospodu da se napišu i objave propisi običajnog prava, po kojem su patriciji sudili plebejcima.^[2] Ali trebalo je zatim više od jednog i po veka da čuveni Apije Klaudije (oko 300. p. n. e.) pređe na stranu naroda i učini da se objavi prvi rimski kalendar, iz kojeg je narod saznao dane kada rade patricijski sudovi. Borba protiv patricija trajala je dalje preko 200 godina, dok diktator Sulanije, koristeći Marijevu reformu o uvođenju profesionalne vojske, oko 80. godine, nije obezbedio isključivu vlast Senata, obesnažio narod i njegove tribune, pobio demokratske borce i vođe i ugušio ustanak u Grčkoj, pripremajući razbijanjem republikanskog državnog aparata put principatu i monarhiji. Posle Sulanijeve diktature i ugušenja Spartakove bune nestaje i Rimska republika.

Već u preklasičnoj i klasičnoj eposi obrazuju se u književnosti dve osnovne struje rimskog društva: nacionalistička i filhelenska. Kraj preklasične i početak klasične epohe, obeležen teškim unutrašnjim borbama, čini prelaz od republike ka principatu (Sula, Cezar, Avgust), a kraj klasične epohe čini prelaz od principata ka monarhiji (Domicijan i Trajan).

Livije Andronik (Livius Andronicus, oko 240 god.)
Gnej Nevije (Gnaeus Naevius, umro oko 200 god).
Kvint Enije (Quintus Ennius, 240—170)
Plaut (Titus Maccius Plautus, 254—184)
Terencije (Publius Terentius Afer, 190-159)
Cecilije (Caecilius Statius, oko 220—168)
Terencije
Marko Pakuvije (Marcus Pacuvius, 220—130)
Marko Porcije Katon Stariji (Marcus Porcius Cato Maior, 234—149)
Gaj Sempronije Grah (Gaius Sempronius Gracchus, 154—121)
Akcije (Lucius Accius, oko 170—90)
Lucilije (Gaius Lucilius, 180—102)
Auctor ad Herennium
Varon (Marcus Terentius Varro Reatinus, 116—27)
Laberije (Decimus Laberius, 106-43)
Publije (Publilius Syrus)

Klasično doba[uredi | uredi izvor]

Drugu epohu obeležavaju imena kao što su Ciceron, Cezar, Lukrecije, Katul, Avgust, Mecena, Vergilije, Horacije, Seneka i Tacit. Dok Lukrecije razbija verske okove i slavi Epikura i njegovo materijalističko učenje kao spasitelja čovečanstva, Vergilije slavi rimski imperijalizam i „Avgustov mir“, a Seneka propoveda bratstvo i jedinstvo svih ljudi i svih naroda. Ipak, u ovoj epohi vladari bar prividno dele vlast sa Senatom i patricijima, oslanjajući se na vojsku i činovnike. Ovoj epohi pripadaju najvažnija dela rimske književnosti u stihu i prozi, pa se stoga zove i Klasična epoha.

Vreme od Suline diktature do Avgustove smrti zovu zlatnim vekom rimske književnosti, stoga što formalno najlepša dela potiču iz tog vremena. Deli se na dva doba: Ciceronovo (80—31) i Avgustovo (31. p. n. e. do 14 n.e.).

Ciceronovo doba čini 50 godina prelaza između republike i principata kada su se razbuktale poslednje političke borbe i građanski ratovi između plemstva i naroda odnosno njihovih vođa koji su hteli da prigrabe svu vlast u državi. Rimski imperijalizam oduzeo je slobodu ne samo pokorenim varvarima i Rimljanima. Republika je mirno živela poslednje dane i obe stranke, aristokratska kao i »demokratska«, borile su se na život i smrt. Iz tih krvavih borbi čije su žrtve među ostalim, bili Cezar i Ciceron, izašao je kao konačni pobedilac Oktavijan koji je (27 god. p. n. e.) prozvan Augustus.

Borilo se ne samo mačem i ognjem nego i živom i pisanom reči. Stoga je Ciceronovo doba dalo najbolje prozaike: Cezara, Cicerona i Salustija, velikog pesnika-filozofa Lukrecija i najvećeg liričara Katula.

Rim se sve više punio Grčićima koji su kao kućni učitelji ili kao sekretari sve više jačali uticaj grčke kulture i književnosti. Bogatiji Rimljani putuju na Istok (u Atinu, na Rod, u Malu Aziju). Iz pokorenih gradova prenose se cele biblioteke, te tako u Rimu postaju privatne i javne knjižnice, u kojima su grčka dela činila glavninu. Grčkom uticaju bio je podjednako pristupačan vod nobiliteta, krvoločni Sula, kao i Julije Cezar, predvodnik »narodnjaka«. Stoga i pesnici i prozaici stoje pod jakim uticajem grčkih uzora.

Govorničku tribinu na forumu i u senatu, na kojoj se u doba republike razvijalo besedništvo, zamenile su dvorane moćnog principa i bogatih dostojanstvenika. Tu su se sada čitala pred odabranom publikom književna dela, većinom pesme. Posledice Avgustove reakcije i »Avgustova mira«, koji je pretskazao i opevao Vergilije u svojoj čuvenoj četvrtoj eklozi, znatno su izmenile književni život u carskom Rimu. Bure i borbe poslednjeg republikanskog veka ostavile su dubok trag ne samo u prozi Ciceronovoj i Salustijevoj nego i u Lucilijevoj satiri, Lukrecijevu epu i Katulovoj lirici. Ali u Avgustovo doba i pesnici opisuju blagodeti spoljnjeg i unutrašnjeg mira. U vezi sa tim opeva se tihi seoski život i davna prošlost, u kojoj je rimski zemljoradnik uživao u primitivnoj jednostavnosti. Tako je Avgustovo doba, svojom restauracijom i vraćanjem na staro, neka vrsta rimske nacionalne romantike, dok je književnost Ciceronova i Lukrecijeva doba realna slika klasne borbe rimskog društva.

U Rimu se stvaraju književni kružoci, medu kojima su, osim onog oko Avgusta, najvažniji oni oko Mecene, Mesale Korvina i Azinija Poliona. U tišini i bez svakodnevnih briga pisci Avgustova vremena predaju se potpuno i isključivo književnom radu, pa stvaraju dela obeležena formalnim savršenstvom i klasičnom uravnoteženošću. Stoga pesnici Avgustovog vremena kao Vergilije, Horacije, Propercije, Tibul i Ovidije, u svojim delima često ponavljaju motive o tihoj sreći i blaženstvu povučenog čoveka na selu i u gradu. Pored njih istoričar Livije iznosi svetle primere iz rimske prošlosti koji treba da ožive stare vrline.

Posle smrti principa Avgusta, koji je vešto rukovao i narodnim masama i ambicioznim senatorima, Zaoštravaju se sve jače suprotnosti između vladara i senata. Avgustov zamenik Tiberije, obrazovan i svojeglav starac, suzbija senat i brine se za mase i za provincije. On je dopuštao u javnosti pisane šale i napade na svoju ličnost, govoreći da u slobodnoj državi misao i jezik moraju biti slobodni. Posle čudnog filologa Gaja Klaudija i mnogostrukog virtuoza Nerona, vaspitanika popularnog moraliste i odličnog stiliste Seneke, vladaju rimskom carevinom strogi flavijevci: Vespazijan i Domicijan, koji sputavaju književni rad, pa čak i proteruju neke pisce i filozofe iz Rima. Tek preduzimljivi Trajan, prvi provincijalac na rimskom prestolu i njegov posinak Hadrijan završavaju dugotrajnu borbu između vladara i senata u korist apsolutne monarhije. Tako je Tacit poslednji predstavnik klasičnog aristokratskog Rima. Njegovi Anali su svakako najlepši spomenik latinske proze, protkane tragičnom poezijom. Posle njega društveno-politički pravac u rimskoj književnosti preuzimaju borbeni hrišćanski pisci, kratkoveki vesnici bolje budućnosti.

Marko Tulije Ciceron (Marcus Tullius Cicero, 106—43p.n.e.)
Gaj Julije Cezar (Gaius Julius Caesar, 100—44p.n.e.)
Tit Lukrecije Kar (Titus Lucretius Carus, 98—55p.n.e.)
Gaj Valerije Katul (Gaius Valerius Catullus, 87—54p.n.e.)
Kornelije Nepot (Cornelius Nepos, 100—25p.n.e.)
Gaj Salustije Krisp (Gaius Sallustius Crispus, 86—35p.n.e.)
Publije Vergilije Maron (Publius Vergilius Maro, 70—19p.n.e.)
Kvint Horacije Flak (Quintus Horatius Flaccus, 65—8 p.n.e.)
Gaj Julije Cezar Oktavijan Avgust (Gaius Iulius Caesar Octavianus Augustus, 63 p.n.e. — 14 n.e.).
Tit Livije (Titus Livius) (60 p.n.e. — 16 n.e.).
Albije Tibul (Albius Tibullus, 54—19 p.n.e.)
Sulpicija pesnikinja
Sekst Propercije (Sextus Propertius, 50—15. p.n.e.)
Ovidije (P. Ovidius Naso, 43 p.n.e. — 17 n.e.)
Vitruvije Polion (Vitruvius Pollio)
Julije Fedar (Iulius Phaedrus, oko 20 n.e.)
Velej Paterkul (Velleius Paterculus, početak prvog veka n.e.)
Manilije (Marcus Manilius, oko 30 n.e.)
Pompej Trog (Pompeius Trogus)
Valerije Maksim (Valerius Maximus, sredina prvog veka)
Aul Kornelije Celz (A. Cornelius Celsus, oko 30 n.e.)
Kolumela (Lucius Iunius Moderatus Columella, 1. v. n. e.)
Kurcije Ruf (Quintus Curtius Rufus, oko 50 n.e.)
Pomponije Mela (Pomponius Mela, oko 50 n.e.)
Persije Flak (A. Persius Flaccus, 34—62 n.e.)
Marko Anej Lukan (M. Annaeus Lucanus, 39—65 n.e.)
Gaj Plinije Stariji (Gaius Plinius Secundus, 23—79 n.e.)
Julije Frontin (Sextus Iulius Frontinus 30—103 n.e.)
Lucije Anej Seneka (L. Annaeus Seneca, 14. p.n.e. — 65 n.e.)
Petronije (Gaius Petronius Arbiter)
Kvintilijan (Marcus Fabius Quintilianus, 35—95 n.e.)
Marcijal (Marcus Valerius Martialis, 40—102 n.e.)
Stacije (P. Papinius Statius, oko 40—96 n.e.)
Publije Kornelije Tacit (Publius Cornelius Tacitus, 55—120 n.e.)
Gaj Plinije Mlađi (Gaius Plinius Secundus, 62—113 n.e.)
Juvenal (Decimus Iunius Iuvenalis, 60—140 n.e.)

Poklasično doba[uredi | uredi izvor]

Treća, poklasičnu epoha započinje Hadrijanom, koji potiskuje Senat, radeći u korist kolonata i na štetu robovlasničkih latifunda, i otvara širom vrata kulturnijem Istoku, gde se sve češće javljaju znaci otpora protiv Rimskog carstva. U toj epohi hrišćanstvo čini prethodnicu porobljenih masa u borbi protiv Rima. Ono pokreće robove, naročito u istočnom delu Carstva. Ali i ovog puta, kao pod Sulom, borba se završava porazom naprednih snaga: hrišćanstvo seda na carski presto, a narodne mase traže nove, pouzdanije spasitelje. Započinje srednji vek i u kome će hrišćanska Crkva imati neograničenu vlast, naročito na romansko-germanskom zapadu gde je ona glavni predstavnik feudalizma.

Za književnost je najvažnija druga činjenica: filhelenizam Hadrijana, osnivača apsolutne monarhije, znači u stvari pobedu grčkog Istoka nad rimskim Zapadom. Grčki jezik postaje ravnopravan sa latinskim i mnogi pisci već na početku ove epohe, kao Svetonije i Apulej, pišu i grčki i latinski. Ova kulturna kapitulacija Rima pod Hadrijanom dovodi docnije i do političke kapitulacije. Konstantin Veliki sprovodi u delo stari plan Julija Cezara o osnivanju Novog Rima na obalama evraziskog moreuza, kao prestonice helenističke teokratske i vojničko-činovničke monarhije. Dejstvo hrišćanstva primećuje se postupno tokom ove epohe: moralo je proći 400 godina od Hadrijana do Julijana, kad je zatvorena u Atini Platonova Akademija, poslednja paganska škola.

Regresivnost ove epohe i pad rimskog književnog genija pokazuje njen arhaizam na taj način što se pisci ovog vremena vraćaju glavnim predstavnicima pretklasične epohe: Eniju, Plautu i starom Katonu. Arhaizam i filhelenizam čine da Ciceron i Vergilije prestaju biti interesantni, a da i ne govorimo o Katulu i Horaciju. Sada su u modi školske improvizacije o beznačajnim temama, a pesnici se takmiče javno u retoričkoj patetici, sa njenim kratkotrajnim praskavim efektima. Tim takmičenjima predsedava sam imperator, koji kao i njegovi književnici nema razumevanja za stvarnosti savremenog života. Književnost tako gubi vezu sa stvarnošću, a dobar latinski jezik sada neguju pretežno filolozi i antikvari, pravnici i drugi stručnjaci. Hadrijanov sekretar Svetonije, pišući svoje carske biografije, misli da se takmiči sa Tacitovim carskim tragedijama na taj način što pred nas iznosi careve kao interesantne pojedince, sa svim detaljima privatnog života. Tek docnije Amijan Marcelin nastavlja Tacitov rad i neposredno prikazuje Julijana Apostatu. Hrišćanska književnost podiže jezik širokih masa na književni nivo i tako priprema put stvarnijem književnom radu. U poeziji se klasični ritam kvantiteta zamenjuje ritmom naglaska.

Svetonije Trankvil (Gaius Suetonius Tranquillus, 75—150 g. n. e. )
Gelije (Aulus Geluus, oko 125—175 g. n. e.)
Apulej (Apuleius, rođen oko 125 g. n. e.)
Flor (Lucius Annaeus Florus, oko 120 g. n. e.)
Higin (Hyginus)
Justin (Iunianus Iustinus, pisac sa početka 3. veka)
Dioklecijan (Gaius Valerius Aurelius Diocletianus)
Eutropije (Eutropius, sredina 4. veka)
Amijan Marcelin (Ammianus Marcellinus, 4. vek)
Aurelije Viktor (Sextus Aurelius Victor, 4. vek)
Ausonije (Decimus Magnus Ausonius, oko 310—393 g.)
Klaudijan (Claudius Claudianus, oko 400 g.)
Makrobije (Ambrosius Theodosius Macrobius, oko 400 g.)
Jeronim (Eusebius Sophronius Hieronymus, oko 350—420 g.)
Avgustin (Aurelius Augustinus, 354—430 g.)
Boetije (Anicius Severinus Boethius, 480—524 g.)
Justinijan (Flavius Petrus Sabbatius Iustinianus, caruje 527-565 g.)

Ostali pisci[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

^ Milan Budimir, Miron Flašar Izdavač: Zavod za izdavanje udžbenika SRS, Beograd 1978;
^ Istorija Rima od osnivanja grada, Službeni glasnik, Beograd,2012.

[1] Milan Budimir, Miron Flašar Izdavač: Zavod za izdavanje udžbenika SRS, Beograd 1978;

[2] Istorija Rima od osnivanja grada, Službeni glasnik, Beograd,2012.

[1]

[2]