Rimska republika

Za drugu upotrebu, pogledajte stranicu Rimska republika (1849).

Rimska republika označava razdoblje državnog uređenja rimske države u vremenu između Rimskog kraljevstva (509. p. n. e.) i uspostavljanja Carstva 13. januara 27. p. n. e.

Teško je odrediti tačan datum nastanka Rimske republike. Tit Livije navodi da je poslednji rimski kralj, Tarkvinije Oholi, 509. p. n. e. proteran iz Rima, Lucije Junije Brut i Lucije Tarkvinije Kolatin izabrani za rimske konzule, dok je 508. p. n. e. izabran i prvi prvosveštenik, tj. pontifeks maksimus (lat. Pontifex maximum).

Državno uređenje

Rimska republika je imala hijerarhiju izabranih magistrata sa različitim ovlašćenjima. Rimsko uređenje iz vremena republike kasnije je inspirisalo uređenja srednjovekovnih gradova-država, ali i druge državne tvorevine modernog doba, od renesanse do danas.

Od posebnog značaja bili su sledeći elementi državnog uređenja Rimske republike :

• anuitet — sve dužnosti su imale mandat od jedne godine.
• kolegijalnost — uvek su dve osobe istovremeno obavljale jednu državnu službu — izuzetak je diktator. Magistrati su bili bogati i nisu dobijali platu. Najviši magistrati su bila dva konzula.
• pravo promene uredbe (pravo veta) — svaki magistrat je imao pravo da koriguje, izmeni ili vrati uredbu koju je njegov kolega doneo.

Najveću izvršnu vlast, neograničenu, u Rimskoj republici imao je konzul (lat. Imperium maius). Njihova vlast u ratu je bila neograničena. Konzuli su bili odgovorni za vrhovno vojno zapovedništvo, pravo presude, sazivanje Senata i narodnih skupština. Za vreme kriza, postojala je mogućnost imenovanja diktatora na 6 meseci (vanredni mandat) , koji je imao apsolutnu vlast (vlast mu je bila najvažnija) (lat. Summus imperium); tokom njegovog mandata bi svi drugi magistrati bili suspendovani.

Posle konzula (po visini položaja) bili su pretori (sudije), zatim edili ( zaduženi za red, mir, namirnice - Tibar), posle njih bili su kvestori (vodili su državnu blagajnu), a važno mesto su imali i cenzori (popisivali su građane i sastavljali spiskove senatora). Konzuli, pretori, edili, kvestori i cenzori su bili redovni magistrati.

Magistrati su bili birani kroz tri različite narodne skupštine:

• Centurijska skupština — birala je cenzore, konzule, pretore.
• Tributska skupština — birala je magistrate nižeg ranga: edile, kvestore, dvadesetšestoricu (lat. Vigintisexviri).
• Plebejska skupština — birala je narodne tribune (štitili su plebejce, koji su bili običan narod, od patricija, koji su bili aristokrate) i plebejske edile.

Rimski senat i narodne skupštine (lat. Comitia) bili su nadležni za zakone i nadgledanje rada svih vlastodržaca. Isluženi magistrati su postajali senatori, ukoliko se tome ne bi usprotivili cenzori. Prvobitno su u senat ulazili samo patriciji, a kasnije i plebejci.

Istorija republike

Nastanak i doba rane republike (510. p. n. e. — 351. p. n. e.)

Rim u vreme republike

Razdoblje nastanka i ranog doba Rimske republike obeleženo je utemeljenjem i obezbeđivanjem rimske države. Godine 496. p. n. e. Rimljani su pobedili Latine u bici kod Regilskog jezera, a 493. p. n. e. su sklopili savez sa Federacijom latinskih gradova.

Dolazi i do prvih sukoba između plebejaca i patricija. Plebejci su seljaci, zanatlije, trgovci — koji je po rimskim zakonima morao služiti u ratovima države. Često zato nisu mogli obrađivati svoju zemlju, te su, ne mogavši da prehrane svoje porodice, padali u dužničko ropstvo. Prvi veliki korak ka izvojevanju svojih prava plebejci su načinili odbivši da ratuju protiv Latina: popevši se na sveto u brdo u Rimu, nisu hteli da pođu u rat dok im se ne ispune zahtevi da učestvuju u vlasti. Tako su 494. p. n. e. dobili pravo da biraju narodne tribune, prvo dvojicu, pa onda desetoricu. Sledeći plebejski uspeh bio je donošenje Zakona dvanaest tablica 451. p. n. e., koji se zasnivao na običajnom pravu. Od 367. p. n. e., na predlog tribuna Licinija i Sekstija, od dvojice konzula jedan morao da bude iz redova plebejaca. Narodni tribuni su imali pravo veta. Poslednji uspeh plebejaca iz tog razdoblja dogodio se 326. p. n. e., kada je izglasano ukidanje dužničkog ropstva.

Odmah nakon uspostavljanja republike, Rim je počeo da sprovodi ekspanzionističku i osvajačku politiku. U prvim godinama republike Rimljani su bili suočeni sa ratom protiv Latina (njihov cilj je bio oslobađanje od rimske vlasti). Latini i Rimljani su se sukobili na Regilskom jezeru 499. god. p. n. e, pobeda se pripisuje Rimljanima. Sklapaju savez 493. p. n. e. Pored Latina veliku pretnju po Rim predstavljali su i Veji, koji su se sukobili iz ekonomskih razloga (nad trgovačkim putem koji je vodio dolinom Tibra). Borba je trajala oko 100 godina, a etrurski grad je osvojen 396. p. n. e.

Rat protiv Gala

Gali su na Rim udarili 387. p. n. e. (bitka na Aliji). Na brzinu skupljena rimska vojska je pretrpela veliki poraz, a Gali su posle pobede prodrli u Rim i sravnili ga sa zemljom. Rimljani su bili prinuđeni na predaju, a Gali su se povukli, ali tek pošto su primorali Rimljane da plate veliku otkupninu u zlatu.

Ratovi protiv Samnita

Glavni članak: Samnitski ratovi

Samniti su bili dobri ratnici, vični borbi u brdskim predelima, često su pljačkali rimsku teritoriju i napadali rimske saveznike. Rimljani su vodili tri rata sa Samnitima. Mada najteži i najopasniji po Rimljane bio je Drugi samnitski rat, 327. p. n. e. - 304. p. n. e. Rimljani su se u prvim godinama sukoba dičili značajnim uspesima. Međutim, jedna greška ih je koštala i nezavisnosti i slobode. Saznavši da je jedan od savezničkih gradova pod opsadom Rimljani su požurili da ga oslobode, da bi brže došli, odlučili su da prođu kroz Kaudinski kklanac (321. p. n. e.). Tu su upali u zamku i dugo su bili nepomični. Morali su da se predaju i sklopili su mir sa Samnitima. Taj mir je trajao samo pet godina i Rimljani su ga iskoristili da bi sakupili snagu i oporavili se od poraza. Pobeda je, na kraju, pripala Rimljanima 304. p. n. e. Moć Samnita je konačno slomljena u Trećem samnitskom ratu (početkom 3. veka p. n. e.).

Uspon i razvitak Rimske republike

Posle 340. p. n. e., Rimljani su uspostavili kontrolu nad većinom gradova u području Lacija. Posle 280. p. n. e., pošto su odneli pobedu u Pirovom ratu, osvojena je i južna Italija. Tamo su već vekovima bili prisutni stari Grci, pa je na taj način Rim došao u dodir sa starogrčkom kulturom. U cilju uspostavljanja i održanja kontrole na osvojenoj teritoriji, započinje se s osnivanjem kolonija, što je opet vodilo ka stvaranju saveza sa gradovima i plemenima sa različitim pravima i povlasticama.

Stanovništvo koje je naseljavalo teritorije pod kontrolom Rimske republike imalo je različite statuse. Stanovnici su mogli biti:

• punopravni građani države (građani Rima, kolonija i već svrstana plemena);
• zajednice sa rimskim građanskim pravima, ali bez prava odlučivanja;
• saveznici, koji su mogli zadržati svoje autonomije.

Punski ratovi

Glavni članak: Punski ratovi

U razdoblju između 264. p. n. e. i 146. p. n. e., Rimljani su vodili Punske ratove nakon kojih grad-država Rim postaje vodeća sila u zapadnom Mediteranu. Prvi punski rat (264. — 241. p. n. e.) započeo je zbog sukoba interesa Rima i trgovačke države Kartagine oko ostrva Sicilije. Rimljani su tada bili prinuđeni da na brzinu izgrade ratnu pomorsku flotu; prva prava njena pobeda bila je kod rta Mile 260. p. n. e., pod komandom konzula Dulija. 256. p. n. e. Rimljani su krenuli u pohod na samu Kartaginu, ali su ih Kartaginjani u tome sprečili. Posle toga, nije bilo novih bitaka sve do bitke kod Egatskih ostrva 241. p. n. e., kada je došlo do predaje Kartagine i okončanja Prvog punskog rata.

Drugi sukob između Rima i Kartagine otpočinje sporom oko zona uticaja u Hispaniji, i 218. p. n. e. uzima se za početak Drugog punskog rata (218. — 202. p. n. e.). Veliki kartaginjanski vojskovođa Hanibal prelazi Alpe i upućuje se ka Rimu. Posle nekoliko rimskih poraza (kao kod Kane 216. p. n. e.), kada je već izgledalo da će Hanibal osvojiti Rim, ipak dolazi do pobede nad Hanibalovim bratom u bici kod Metaura (207. p. n. e.). Moć samog Hanibala slabi nakon toga, uprkos savezu sa makedonskim kraljem Filipom V, koji je 215. p. n. e. takođe otpočeo rat protiv Rimljana. Do konačne pobede nad Kartaginom dolazi posle iskrcavanja Rimljana u severnoj Africi, u bici kod Zame (202. p. n. e.). Kartagina je time izgubila sve svoje teritorije u Hispaniji. U Trećem punskom ratu (149. — 146. p. n. e.) Rim je razorio i samu Kartaginu, osnovavši provinciju Afrika.

Važna posledica Punskih ratova bila je osnivanje rimskih provincija, od kojih je prva bila Sicilija. Provincija je predstavljala naročito ustrojenu administrativnu jedinicu, kojom je upravljao namesnik, bivši pretor ili konzul, kojeg je imenovao Senat. Unutar provincije, gradovi ili plemena koji su bili rimski saveznici zadržavali bi unutrašnju autonomiju, dok bi ostatak populacije morao da plaća namete za rimsku državnu blagajnu.

Grčka, Sirija i Makedonija

Rimljani su se već 200. p. n. e. politički umešali u sukobe u Grčkoj. Stavši na stranu malih i srednje jakih zemalja, suprotstavili su se Makedoniji. 196. p. n. e. proglasili su Grčku slobodnom zemljom ali pod rimskim protektoratom, što je prouzrokovalo nemire, pa i rat protiv seleukidskog kralja Antioha III (192. — 188. p. n. e.). Nakon pobede i povlačenja Antiohove vojske, Rim je konačno pobedio Makedoniju u Trećem rimsko-makedonskom ratu (171. — 168. p. n. e.); odlučujući udarac zadat je u bici kod Pidne. Nakon te pobede, Rim je proglasio Makedoniju svojom provincijom.

Pobedama nad Kartaginom i Makedonijom, stavljanjem njihovih teritorija pod svoju vlast, kao i proterivanjem Seleukida, Rim postaje gospodar celog zapadnog sveta. Na istoku, Rim štiti nejaki ptolemejski Egipat od Seleukida. Godine 133. p. n. e. na tlu nekadašnje Pergamske kraljevine, čiji je poslednji kralj zaveštao svoju državu Rimu, osnovana je provincija Azija koja je obuhvatala zapad Male Azije.

Pobune robova i upadi varvara

Vidi još: Kilikijski gusari

Robovi su postojali još za vreme kraljeva. U 2. veku p. n. e. izbijaju i prvi otpori unutar Rima. Godine 136. p. n. e. započeo je ustanak robova na Siciliji, a od 111. do 105. p. n. e., Rim je vodi rat protiv kralja Jugurte u Numidiji. Sa severa na Rim su počela da nasrću germanska plemena, Tevtonci i Kimbri, a 104. p. n. e. započinje i Drugi ustanak robova. Od 91. do 88. p. n. e. Italski saveznici vode rat protiv Rima, što je Mitridat VI Eupator iskoristio da zauzme provinciju Aziju, pritom poubijavši nekoliko hiljada rimskih naseljenika. Sula je potom bio imenovan za upravnika Azije i zapovednika u Mitridatovim ratovima (82. - 79. p. n. e.), čime se zaoštravaju i počinju sukobi i unutar samog Rima. Broj robova se značajno povećao posle osvajanja u Sredozemlju (ratni zarobljenici prodavani su u ropstvo). Rimska država je povremeno bila potresana pobunama robova, a najveći ustanak je izbio 74. p. n. e. u Kaspaniji, pod vođstvom Tračanina Spartaka. Pobuna je počela kao zavera gladijatora, ali se kasnije proširila i na osiromašene seljake. Spartak je najpre nameravao da preko severne Italije povede svoje saborce kućama u Galiju i Trakiju, zatim je sanjao o napadu na Rim, pa je odlučio da pređe u Siciliju. Presudna bitka, u kojoj je Spartak poginuo, odigrala se u Apuliji 71. p. n. e.

Doba klasnih i građanskih ratova u Rimskoj republici

Brut

Uspon i razvitak Rima kao moćne države pored mnogih prednosti doneo je i probleme. Kao ključni problem pokazao se agrarni, tesno povezan sa vojnim sastavom, što je u krajnjem slučaju dovelo do sukoba i građanskih ratova u samom Rimu i vodilo ka propasti Rimske republike.

Tradicionalni milicijski sastav, kod kojeg su svi građani uključeni u odbranu i vođenje rata, pokazao se nepraktičnim zbog velikog širenja rimske države. Posle poraza u Jugurtinom ratu i u ratovima protiv Tevtonaca i Kimbra, Gaj Marije je uspeo da sprovede vojnu reformu. Uvedena je profesionalna vojska sastavljena od dobro obučenih vojnika, što je dovelo do zbližavanja vojnika sa svojim zapovednicima. Za većinu vojnika koji nisu posedovali zemlju, vojna služba nije više bila obaveza već izvor zarade. Oni su, osim podele plena iz osvajanja, od svojih zapovednika očekivali da im po prestanku vojne službe dodele i zemlju. Veteranske penzije na taj način sve su više postajale predmet političkih rasprava u Rimu.

Privrženost vojnika pojedinim zapovednicima takođe se pokazala kao otežavajuća okolnost političkog ustrojstva Rima. Naime, zapovednici su dobili mogućnost da se pomoću svojih vojski, a iz svojih sopstvenih interesa suprotstave volji Senata ili narodnih skupština, pa je vreme građanskih ratova obeleženo ambicioznim idejama političara i njihovih privatnih vojski.

Politički sukobi unutar Rima počeli su da se zaoštravaju od 133. p. n. e. U stalnom su političkom sukobu bili su optimati i populari, pri čemu su se populari zalagali za smanjivanje socijalnih razlika u Rimu kroz uvođenje agrarne reforme. Pokušaji narodnih tribuna, Tiberija Graha 133. p. n. e. i njegovog brata Gaja Graha deset godina kasnije, nisu urodili plodom. Gaj Marije je 107. p. n. e. uveo vojnu reformu i postao vođa populara.

Na drugoj strani, na čelo optimata se stavio Kornelije Sula. Posle pobede nad Mitridatom VI, Sula se 88. p. n. e. vratio u Rim, proterao Marijeve pristalice i zaveo diktaturu. Godine 82. p. n. e. ponovo se obračunao sa marijevcima u krvavoj bici kod Porta Kolina. Nakon te bitke, ponovo je umarširao sa svojim legijama u Rim, obračunao se sa svojim protivnicima, zaveo diktaturu i promenio političko uređenje.

Nakon Prvog građanskog rata u Rimu, uspešni zapovednici preuzeli su vrlo važnu ulogu. Pompej Veliki, koji je kao mlad zapovednik bio u Sulinim redovima, stekao je veliku slavu nakon što je pobedio Seleukide, osnivao nove provincije i učestvovao u ugušenju Spartakovog ustanka. Sklopio je tajni savez sa Krasom i Cezarom (Prvi trijumvirat), što je ujedno bio i vrlo jasan pokazatelj strukturne slabosti kasne Republike, čije institucije nisu bile dorasle nastaloj krizi. Posle pogibije Krasa u bici kod Kare 53. p. n. e., 49. p. n. e. došlo je do sukoba druge dvojice moćnika, Pompeja i Cezara, čime je ujedno otpočeo i Cezarov građanski rat. U njemu je Cezar pobedio Pompeja 48. p. n. e. kod Farsale u Tesaliji, nakon čega je poraženi pobegao u ptolemejski Egipat gde je i ubijen. Posle pobeda nad Pompejevim pristalicama u Hispaniji i Egiptu, Cezar je postao i jedini vladar Rimskog carstva, što je bio i povod za njegovo ubistvo 15. marta 44. p. n. e. u Senatu i početak Trećeg rimskog građanskog rata. Cezarov bliski saradnik Marko Antonije udružio je snage s unukom Cezarove sestre i usvojenim sinom Oktavijanom, kojima su pobedili republikance Bruta i Kasija 42. p. n. e. kod Filipa u Grčkoj.

Raspad Rimske republike i uspostava Rimskog carstva

Rimska republika u doba ubistva Julija Cezara

Izgledalo je da se situacija iz 49. p. n. e. ponavlja: Marko Antonije i Oktavijan podelili su rimske teritorije ugovorom iz Brindizija na interesne sfere — Antonije je vladao istočnim a Oktavijan zapadnim delom. Međutim, Antonije i Kleopatra VII, kraljica Egipta, počeli su da sanjaju o velikom carstvu sa središtem na istoku, što je 32. p. n. e. dovelo do prekida prijateljstva između Marka Antonija i Oktavijana. Pod Oktavijanovim uticajem, senat je objavio rat Egiptu. U odlučujućoj bici kod Akcija (31. p. n. e.), Oktavijan je proterao Antonija i Kleopatru u Egipat, gde su oboje posle kratkog vremena jedno za drugim izvršili samoubistvo. Egipat je postao rimska provincija pod direktnom vlašću budućeg cara Oktavijana. Oktavijan je postao samostalni vladar Rima, preuzeo tribunska ovlašćenja, čime je mogao da saziva Senat i skupštine i uređuje i predlaže zakone, i imperijum tj. vrhovnu komandu nad rimskim vojskama. Najčešće se 27. p. n. e. uzima se za nastanak Rimskog carstva, kada je Oktavijan proglašen za avgusta, preuzvišenog i princepsa senata (vođu senata), zbog čega se novi sistem često nazivao principatom. Avgust je dozvolio potonji izbor magistrata i funkcionisanje Senata, ali je direktno odlučivao o najvažnijim naimenovanjima. Time su republikanske institucije nazivno sačuvane, ali je suština vlasti prešla u ruke monarha.

Spoljašnje veze

• Grout, James: Encyclopaedia Romana
• The Gracchi Marius and Sulla by A.H. Beesley
• www.roman-empire.net o Rimskoj republici i Rimskom carstvu (jezik: engleski)
• The Roman Republic sa In Our Time (BBC Radio 4)
• www.unrv.com