Brzan

Brzan
Brzan;
	Crkva Brvnara sagrađena 1822. godine
Administrativni podaci
Država	Srbija
Upravni okrug	Šumadijski
Opština	Batočina
Stanovništvo
— 2022.	1444
Geografske karakteristike
Koordinate	44° 06′ 33″ S; 21° 08′ 00″ I / 44.109166° S; 21.133333° I
Vremenska zona	UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Aps. visina	105 m
	Brzan Brzan na karti Srbije
Ostali podaci
Poštanski broj	34228
Pozivni broj	034
Registarska oznaka	KG

Brzan je naselje u Srbiji u opštini Batočina u Šumadijskom okrugu. Prema popisu iz 2022. ima 1444 stanovnika (prema popisu iz 2011. bilo je 1754 stanovnika).^[1]

Prvi naziv sela bio je Grabovac. Već 1516. zna se da je imao šest kuća, a dvadeset godina kasnije 36 kuća. Današnji naziv selo je dobilo po porodici Ljutić koja se doselila sa Kosova iz sela Brzanci.

Brzan se nalazi na 105 metara nadmorske visine, na 8 km jugoistočno od Batočine, 23 km severno od Jagodine, 36 km istočno od Kragujevca i 120 km južno od Beograda.

Geografija[uredi | uredi izvor]

Teritorija sela Brzan nalazi se u centralnom delu Srbije. Smešteno je u istočnom predelu Šumadije. Nalazi se u istočnom delu opštinske teritorije Batočine, a kroz selo protiče reka Velika Morava.

Brzan se nalazi na 105 metara nadmorske visine, na 8 km jugoistočno od Batočine, 23 km severno od Jagodine, 36 km istočno od Kragujevca i 120 km južno od Beograda.^[2] Kroz Brzan prolazi koridor 10 i železnička pruga Beograd-Niš-Skoplje.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Nastanak mesta[uredi | uredi izvor]

Prvi naziv sela bio je Grabovac. Već 1516. zna se da je imao šest kuća, a dvadeset godina kasnije 36 kuća. Nakon toga nema podataka o selu, jer je selo najverovatnije napušteno. Ponovo je obnovljeno 1690. godine Seobom Srba, a podatak iz 1718. godine nam govori da je imao pet domova. Oni su nastanili dalje od Carigradskog druma prema Moravi gde su zauzeli prostor koji je pripadao prekomoravskom manastiru Zlatenac. Međutim narod je napustio ovo mesto zbog poplave ili zbog pustošenja Turaka, što je mnogo verovatnije i pošao u Brdo, današnju Gordan malu, gde je počelo da se razvija današnje naselje. Upravo po ovoj mali je poznat 1735. godine, kada se navodi da Gordanj ima 12 kuća. Odlazak Austrijanaca koji su vladali ovim krajevima od 1718. do 1737. i ponovni dolazak Turaka donela je pustoš i ovim krajevima, ali selo Gordanj nije opustošilo. Druga seoba Srba koju je predvodio patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta mnoge je zadržala u ove krajeve. Doseljenici u ove krajeve dali su i današnje ime selu.^[3] Dala ga je porodica Ljutić po selu Brzanac na Kosovu odakle su došli. Austrijske uhode prvi put ga pod nazivom Brzan pominju 1784. godine.

Borba za oslobođenje od Turaka[uredi | uredi izvor]

Povratak Turaka 1739. godine doneo je osvetu i veće namete, što je stvaralo neraspoloženje u narodu i napokon dovelo do Kočine krajine. Koča Anđelković je sa svojim odredom ušao u Batočinu bez otpora 1788. godine.^[4] U austrijskim dokumentima o Kočinoj krajini nalazimo podatke da su se iz Brzana borili Todor Gavrilović, Dmitar Marković, Radiša Milićević, Jovan Gligorijević i Vasilije Savin. Mirom u Svištovu 1791. godine, Turci ponovo zaposedaju ove krajeve.^[4]

U prvom srpskom ustanku u bici kod Batočine istakli su se i Brzanci predvođeni srpskim vojvodom Dimitrijem Parezanom. Borba za oslobođenje Batočine je vođena između srpske ustaničke vojske pod komandom Karađorđa i turske vojske za oslobođenje Batočine od 4. aprila do 7. aprila (odnosno od 23. marta do 26. marta po julijanskom kalendaru) 1804. godine. Ova bitka je jedna od prvih pobeda srpskih ustanika za vreme Prvog srpskog ustanka.

Dimitrije Parezan se proslavio u bici kod Batočine 1804. godine kada je Batočina i njena okolina oslobođena od Turaka. U proleće 1809. Vožd je poslao poruku Parezanu da pokupi ljude i da krene na Stari Vlah. Karađorđe je poveo vojsku koju su sastavljale smederevska, kragujevačka, gročanska i delom rudnička, požeška i užička nahija.^[5] Ipak kada je došao blizu Ivanjice, sledilo je naređenje da se uputi ka Novom Pazaru. Veliki odred Turaka čekao je jedinicu Dimitrija Parezana ispred samog Novog Pazara. Započela je borba. Udar Turaka je bio strahovit. Nešto od umora, a i manje brojniji, Srbi su zastali. Ipak Dimitrije je naredio juriš i Lepeničani su krenuli. Nastala je teška seča. I Dimitrije nije mogao da izbegne udarac sabljom. Turci su razbijeni, ali Dimitrije je bio dobro posečen.^[6] Dimitrije Parezan je vodio svoje Lepeničane i pred kraj Prvog srpskog ustanka u pokušaju da spreče Turke da pređu na sever. Bitka se odigrala 6/19 avgusta 1813. godine. U njoj je poginuo vojvoda Parezan, a njegova glava je odneta u Carigrad. Delovi tela tela su razbacani tako da ne mogu biti sahranjeni.^[7]

Brzan u oslobođenoj Srbiji[uredi | uredi izvor]

Nakon prvog srpskog ustanka počelo je masovno doseljavanje u Brzan, pa tako naselje 1814. godine ima 88 kuća. Na prvom popisu nakon završetka Drugog srpskog ustanka 1818. Brzan je imao 136. domaćinstva sa 322 haračke glave.^[8] Crkva brvnara je sagrađena 1822. godine. Brzan je imao svoju opštinu, a prvi kmet koji se zvao Jovan zabeležen je još 1822. godine. Godine 1831. kmet je bio Mika Marinković, a kasnije se pominje Jovan Trakić, Borisav Milanović... Prvu školu Brzan dobija 1840, dok se prva sudnica nalazila u nekakvoj krovinjari dok 1842. godine nije podignuta crkvena kuća u kojoj su bili smešteni sudnica i škola. Nova sudnica će kasnije biti podignuta kod Kaligotića, da bi zatim morala da ustupi zgradu školi. Kada je škola 1902. dobila novu zgradu, sud se ponovo vratio na isto mesto i tu ostao sve do rušenja nakon Drugog svetskog rata.

Nakon drugog srpskog ustanka Dimitrijev brat, Đorđe Parezan bio je desna ruka Miloša Obrenovića u Lepenici. On je bio upravna vlast, poreznik i Milošev posrednik u nabavci stoke. Za te poslove primao je 1500 groša godišnje. Kada je buknula Đakova buna narod je tražio da Miloš ukloni Đorđa, kneza Jasenice Milutina Savića i buljubašu iz Brzana Marka Marinkovića. Miloš je prvu dvojicu sklonio sa položaja, dok je Marko Milovanović ostao. Đorđe je nastavio svoj život u Beogradu, a umro je 1840. godine u Goroviču. Sahranjen je u Žabaru odakle mu je rodom žena.

Najviše stanovnika Brzan je imao 1910. godine, a najviše kuća je imao 1971, ukupno 853.^[3]

Spomen obeležja u Brzanu[uredi | uredi izvor]

Crkva brvnara iz XIX veka
Spomenik žrtvama iz Prvog svetskog rata
Spomenik žrtvama iz NOB-a

Školstvo[uredi | uredi izvor]

Na teritoriji današnje opštine Batočina prva škola je bila u selu Brzanu koja je bila jedna od dvanaest škola u Šumadiji koja je radila za vreme Prvog srpskog ustanka. Nakon ustanka škola je prestala da postoji.

Brzan je 1848. godine dobio osnovnu školu. Pošto se vremenom promenila shvatanja o udobnosti škole javila se potreba da se sagradi nova škola. Na novu zgradu škole se sve češće pomišljalo, ali je tek Stojan Novaković, kao ministar prosvete, 1883. godine preduzeo korake da se ovo pitanje reši. Brzanci su odlučili da zidaju novu školu, a stara je trebalo da služi dok nova ne bude gotova. Pozvani su bili i Kijevci, ali oni su odbili, jer su nameravali da podignu svoju školu. Predračun za kolu je iznosio 44.359,80 dinara.

Kada je bilo sve spremno za početak zidanja nove zgrade, sve je palo u zaborav. Visoka cena nove školske zgrade uplašila je seljake, jer je trebalo sakupiti toliki novac. Ministarstvo prosvete je preduzelo oštre mere da bi selo nateralo da pristupi izgradnji nove škole, pa je avgusta 1889. godine zatvorilo školu zbog stare zgrade. Tek kada su izvršene popravke obeju zgrada i obezbeđeni stanovi za učitelje, novembra 1890. godine odobrena je obnova nastave. Ministarstvo je još dva puta zatvaralo školu i ponovo je otvaralo.

Šestog oktobra 1901. konačno je osvećen je temelj nove školske zgrade, a već 1. septembra 1902. godine nova školska zgrada je bila gotova. Na otvaranju škole bio je šabački episkop Dimitrije Pavlović, koji će kasnije postati srpski patrijarh. On je 1870. godine bio učitelj u Brzanu. Za novu školu je utrošeno 33.000 dinara što je manje utrošenog novca nego što je bilo planirano 1884. godine.

U toku Prvog svetskog rata zgrada je bila oštećena. Godine 1914. školska zgrada služi za smeštaj izbeglica iz Mačve, a 1915. godine kao ambulanta naše vojske sve do dolaska neprijatelja koji je pretvara u konjušnicu. Posle rata, zahvaljujući donaciji samih seljana koja je iznosila 12.000 kruna, škola se obnavlja i sa radom počinju 3 odeljenja u koja, pored dece iz Brzan, dolaze i deca iz Kijeva i Dobrovodica.

Ime škole, koje je nekada glasilo „Brzanska škola“, posle rata je promenjeno u „Milovan Marković“, po velikom ratnom heroju iz ovog sela. Meštani su se hvalili ovim herojem preko naziva škole sve do 1991. godine, kada škola u Brzanu postaje deo škole u Batočini, pa dobija ime „Sveti Sava“. Školska zgrada koja se danas koristi izgrađena je 1963. godine, a zahvaljujući skorašnjoj obnovi opremljena je po svim savremenim standardima. Nastava se odvija u dve smene, a ukupan broj učenika koji trenutno pohađa ovu školu od 1. do 8. razreda iznosi 106. Ukoliko se osvrnemo na činjenicu da je u Brzanu 1934. godine bilo upisano ukupno 353 učenika, i to samo do 4. razreda, postaje jasno da je nekadašnji problem sa manjkom prostora pretvoren u savremeni problem manjka učenika.

Privreda[uredi | uredi izvor]

Osnovne grane privrede u Brzanu su: poljoprivreda, industrija, zanatstvo, trgovina, saobraćaj, turizam i ugostiteljstvo.^[9]

Poljoprivreda[uredi | uredi izvor]

Poljoprivreda je vodeća privredna grana po obimu proizvodnje kao i po zaposlenosti lokalnog stanovništva.

Na relativno maloj površini teritorije batočinske opštine mogu se izdvojiti sledeći rejoni:

ratarsko-povrtarski,
ratarsko-voćarski region, i
voćarsko-livadsko-stočarsko-šumski region.

Ratarsko-povrtarski region obuhvata površine oko Velike Morave. Ratarsko-voćarskom rejonu pripadaju uglavnom viši delovi padinskih površina. Voćarsko-livadsko-stočarsko-šumski rejon nalazi se u planinskom području sa većim nagibom terena.

Stočarstvo[uredi | uredi izvor]

Stočarstvo je najznačajnija grana proizvodnje u poljoprivredi u Brzanu. Stočarstvo je najtraženiji deo poljoprivrede, jer njeni proizvodi (meso, mast, mleko, jaja) spadaju u glavne prehrambene proizvode stanovništva. Seljak sitnog poljoprivrednog gazdinstva u Brzanu je svaštar, gaji više vrsta stoke. Gaji goveda, svinje, ovce, konje i živinu.

Saobraćaj[uredi | uredi izvor]

Kroz atar sela Brzan prolazi električna železnička pruga sa dva koloseka Beograd-Niš u dužini od 5,2 kilometara na kojoj postoji i železničko stajalište.

U blizini je i auto-put Beograd-Niš (deo E75), od koga se odvaja magistralni putni pravac Batočina-Kragujevac. Zahvaljujući železničkom i drumskom saobraćaju, Brzan je povezana sa Beogradom, Kragujevcom, Velikom Planom, Jagodinom, Smederevskom Palankom, Svilajncem...

Turizam[uredi | uredi izvor]

U Brzanu se nalazi crkva brvnara koja je sagrađena 1822. godine i koja je služila sve do 1928. kada je sazidana današnja crkva. Stara crkva brvnara je kao istorijski spomenik kulture pod zaštitom države. Nju je gradio majstor Jovan koji je takođe sagradio Manastir Pokajnicu. Ikonostas je naslikao majstor Jovan Janja 1829-1830. godine sa velikom pozlatom.

Manifestacije[uredi | uredi izvor]

Sabor narodnog stvaralaštva „Sveti prorok Ilija“

Održava se od 1. do 3. avgusta u Brzanu svake godine, počev od 1990. godine. Manifestacija okuplja kulturno-umetnička društva i folklorne ansamble iz čitave Srbije, koji neguju izvorno narodno stvaralaštvo. Takođe održavaju se i likovne kolonije, pesnički susreti, izložbe ručnih radova.

Sport[uredi | uredi izvor]

U Brzanu postoji fudbalski klub Šumadinac, koji se trenutno takmiči u Zoni Dunav, četvrtom takmičarskom nivou srpskog fudbala.

Demografija[uredi | uredi izvor]

U naselju Brzan živi 1694 punoletna stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 44,1 godina (41,9 kod muškaraca i 46,5 kod žena). U naselju ima 712 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,91.

Ovo naselje je velikim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je pad u broju stanovnika.

Demografija^[10]
Godina	Stanovnika
1948.	3.480
1953.	3.629
1961.	3.506
1971.	3.201
1981.	2.954
1991.	2.694	2.360
2002.	2.073	2.421
2011.	1.754
2022.	1.444

Etnički sastav prema popisu iz 2002.‍^[11]

Srbi	2.059	99,32%
Jugosloveni	2	0,09%
Crnogorci	1	0,04%
Albanci	1	0,04%
nepoznato	6	0,28%

Stanovništvo prema polu i starosti^[12]


	m	ž
?	2	0
80+	25	51
75—79	48	72
70—74	85	95
65—69	71	92
60—64	46	69
55—59	47	46
50—54	80	54
45—49	93	62
40—44	75	72
35—39	53	67
30—34	59	47
25—29	52	56
20—24	72	49
15—19	68	65
10—14	60	56
5—9	64	39
0—4	45	36
Prosek :	41,9	46,5

Domaćinstva

**Broj domaćinstava prema popisima iz perioda 1948—2002.**
Godina popisa	1948.	1953.	1961.	1971.	1981.	1991.	2002.
Broj domaćinstava	785	823	897	883	829	776	712

**Broj domaćinstava po broju članova prema popisu iz 2002.**
Broj članova	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10 i više	Prosek
Broj domaćinstava	176	192	96	117	57	53	16	4	0	1	2,91

Stanovništvo staro 15 i više godina po bračnom stanju i polu

Pol	Ukupno	Neoženjen/Neudata	Oženjen/Udata	Udovac/Udovica	Razveden/Razvedena
Muški	876	216	562	70	28
Ženski	897	113	555	212	17
UKUPNO	1.773	329	1.117	282	45

Stanovništvo po delatnostima koje obavlja

Pol	Ukupno	Poljoprivreda, lov i šumarstvo	Ribarstvo	Vađenje rude i kamena	Prerađivačka industrija
Muški	420	99	0	36	84
Ženski	158	53	0	0	30
UKUPNO	578	152	0	36	114
Pol	Proizvodnja i snabdevanje	Građevinarstvo	Trgovina	Hoteli i restorani	Saobraćaj, skladištenje i veze
Muški	17	7	23	3	127
Ženski	1	0	24	8	14
UKUPNO	18	7	47	11	141
Pol	Finansijsko posredovanje	Nekretnine	Državna uprava i odbrana	Obrazovanje	Zdravstveni i socijalni rad
Muški	0	1	11	6	1
Ženski	0	0	5	7	10
UKUPNO	0	1	16	13	11
Pol	Ostale uslužne aktivnosti	Privatna domaćinstva	Eksteritorijalne organizacije i tela	Nepoznato
Muški	4	0	0	1
Ženski	5	0	0	1
UKUPNO	9	0	0	2

Znameniti Brzanci[uredi | uredi izvor]

Dimitrije Parezan (Brzan ? — Deligrad 1813), vojvoda, jedan od vođa u prvom srpskom ustanku
Jeremija D. Mitrović (Brzan, 15. avgust 1910 — Beograd, 29. oktobar 2011), istoričar, univerzitetski predavač, bibliograf i bibliotekar
Predrag Gojković Cune (Brzan, 6. novembar 1932 — Beograd, 21. jul 2017), pevač narodnih pesama

Galerija[uredi | uredi izvor]

Crkva Svetog proroka Ilije
Crkva Brvnara
Crkva brvnara i crkva Svetog proroka Ilije
Dečji vrtić Poletarac

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Dimitrije Parezan, vojvoda, jedan od vođa u prvom srpskom ustanku
Bitka kod Batočine
Specijalni rezervat prirode Brzansko Moravište

Reference[uredi | uredi izvor]

^ „Popis u Srbiji prema polu i starosti po naseljima”. stat.gov.rs. Pristupljeno 21. 1. 2024.
^ Razdaljina na sajtu www.udaljenosti.com
^ ^a ^b Žika Marković, Zapis o Brzanu, Brzan 2000,
^ ^a ^b Živojin Andrejić, Batočina sa okolinom, Batočina (1988). str. 74-76.
^ Žika Živulović, Najveće bitke povodom srpskog ustanka, str. 238-239.
^ Žika Marković, Zapis o Brzanu, Brzan (2000). str. 81-82.
^ Žika Marković, Zapis o Brzanu, Brzan (2000). str. 111-112.
^ V. Peruničić, Smederevska Palanka i okolina, Beograd 1980, str. 305.
^ D. Milanović, (2006). str. 118.
^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9.
^ „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9.
^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

[1] „Popis u Srbiji prema polu i starosti po naseljima”. stat.gov.rs. Pristupljeno 21. 1. 2024.

[2] Razdaljina na sajtu www.udaljenosti.com

[autogenerated1-3] Žika Marković, Zapis o Brzanu, Brzan 2000,

[andrejic746-4] Živojin Andrejić, Batočina sa okolinom, Batočina (1988). str. 74-76.

[5] Žika Živulović, Najveće bitke povodom srpskog ustanka, str. 238-239.

[6] Žika Marković, Zapis o Brzanu, Brzan (2000). str. 81-82.

[7] Žika Marković, Zapis o Brzanu, Brzan (2000). str. 111-112.

[8] V. Peruničić, Smederevska Palanka i okolina, Beograd 1980, str. 305.

[9] D. Milanović, (2006). str. 118.

[10] „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9.

[11] „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9.

[12] „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

p r u Opština Batočina
Naseljena mesta	Batočina Badnjevac Brzan Gradac Dobrovodica Žirovnica Kijevo Milatovac Nikšić Prnjavor Crni Kao Gornja Batočina (bivše naselje)
Kultura	Kulturni centar „Dositej Obradović” Batočina Narodna biblioteka „Vuk Karadžić“ Batočina
Znamenitosti	Zapis Stojanovića dud Pećina Gradac Spomenik prirode Rogot Specijalni rezervat prirode Brzansko Moravište
Verski objekti	Crkva Svetog Petra i Pavla Crkva Rođenja Presvete Bogorodice Crkva brvnara Crkva Svetog proroka Ilije Crkva Sabora srpskih svetitelja Crkva Svete Ane Crkva Svete Trojice Crkva Svetog Đorđa Manastir Dobrovodica Manastir Grnčarica
Sport	Stadion Badnjevac FK Badnjevac FK Sloga Batočina FK Sloga Milatovac FK Lepenica FK Šumadinac Brzan

p r u Srpske pravoslavne crkve i manastiri na teritoriji opštine Batočina
Manastiri	Manastir Dobrovodica (Dobrovodica) · Manastir Grnčarica (Prnjavor)
Crkve	Crkva Svetog Petra i Pavla (Badnjevac) · Crkva Rođenja Presvete Bogorodice (Batočina) · Crkva brvnara (Brzan) · Crkva Svetog proroka Ilije (Brzan) · Crkva Sabora srpskih svetitelja (Dobrovodica) · Crkva Svete Ane (Žirovnica) · Crkva Svete Trojice (Kijevo) · Crkva Svetog Đorđa (Crni Kao)