Gregorijanski kalendar

Detalj sa groba pape Grgura XIII koji slavi uvođenje gregorijanskog kalendara.

Gregorijanski kalendar ili novi kalendar je najkorišćeniji kalendar na svetu. Kao modifikacija julijanskog kalendara, prvi ga je predložio kalabrijski doktor Alojzije Lili, a proglasio ga je 1582. godine papa Grgur XIII, po kome je dobio ime, putem papske bule Inter gravissimas. Njegove godine se broje od godine rođenja Isusa Hrista.

Gregorijanski kalendar je uveden pošto je prosečna godina u julijanskom kalendaru bila neznatno duža u odnosu na tropsku godinu, izazivajući da prolećna ravnodnevnica polako ide unazad u kalendarskoj godini, kao i lunarni kalendar koji se koristio za određivanje datuma Uskrsa.

Gregorijanski kalendar je rešio ove probleme izbacivanjem izvesnog broja dana, da bi se kalendar vratio u sinhronizaciju sa godišnjim dobima, odnosno, tropskom godinom, i malim skraćivanjem prosečnog broja dana u kalendarskoj godini, izbacivanjem tri julijanske prestupne godine svakih 400 godina.

Istorija

Po savetu nemačkog astronoma Kristofera Klavijusa (1538—1612) i napuljskog fizičara i astronoma Alojzija Lilija (1520—1576), papa Grgur XIII (1502—1585) je 24. februara 1582. obznanio reformu do tada postojećeg, julijanskog, kalendara papskom bulom Inter Gravissimas nazvanom po prve dve reči njenog teksta.

Papska bula je sadržala sledeće odredbe:

1. Iz kalendara će se izostaviti 10 dana, tako da posle četvrtka 4. oktobra 1582. sledi petak 15. oktobar.
2. Prestupna je svaka godina deljiva sa 4, osim godina deljivih sa 100 kod kojih su prestupne samo one deljive sa 400.
3. Prestupna godina ima jedan dan više od proste koji se stavlja na kraju meseca februara.
4. Uskrs će se odsad izračunavati po novom pravilu, vezanom za novi kalendar.
5. Prvi dan u godini biće 1. januar.

Ovaj novi kalendar nazvan je po papi Grguru gregorijanski. Po njemu je prosečna dužina trajanja godine smanjena na 365,2425 dana (365+97/400 = 365,2425 jer ima 97 prestupnih godina na svakih 400) što daje grešku od 365,2425 – 365,2421890 = 0,00031 dan ≈ 26 sekundi. To znači da će se ova greška akumulirati na jedan dan za 1/0,00031 ≈ 3225 godina, odnosno nešto kraće jer se tokom vremena dužina trajanja solarne godina smanjuje, a greška povećava.

Razlika između gregorijanskog i julijanskog kalendara je ta što gregorijanski ima 97 prestupnih godina u svakih 400, a julijanski 100. U gregorijanski kalendar uvedano je „sekularno pravilo“ da su godine deljive sa 100 (sekularne godine) proste, osim ako su deljive sa 400, u kom su slučaju prestupne. To znači da su godine 1700, 1800, 1900, 2100, itd. prestupne po julijanskom, a proste po gregorijanskom kalendaru. Početna razlika između julijanskog i gregorijanskog kalendara od 10 dana, danas iznosi 13 dana, a nakon 2100. uvećaće se na 14 dana (što znači da će Božić po julijanskom kalendaru padati od tada 8. januara po gregorijanskom kalendaru).

Postojao je svojevremeno predlog britanskog astronoma Džona Heršela da se uvede 4000-godišnje pravilo po kojem bi svaka godina deljiva sa 4000 bila prosta umesto prestupna, čime bi se prosečna dužina trajanja godine smanjila na 365 + 969/4000 = 365,24225 dana, što je bliže tropskoj godini, ali ovaj predlog nikada nije prihvaćen.

Uvođenjem gregorijanskog kalendara, kalendarska godina je približena tropskoj najviše do tada.

Kada je papa Grgur 1582. godine uveo novi kalendar, njega su odmah prihvatile Italija, Poljska, Portugal i Španija, a ubrzo i ostale katoličke zemlje. Protestantske zemlje prešle su na gregorijanski kalendar mnogo kasnije, a pravoslavne tek u 20. veku, s tim što pravoslavne crkve nikada nisu prešle na ovaj kalendar (pogledajte Milankovićev kalendar).

U Kraljevini SHS, „novi“ - gregorijanski kalendar zvanično je prihvaćen Zakonom o izjednačavanju starog i novog kalendara od 10. januara 1919. godine, objavljenom u prvom broju „Službenih novina Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca“. Ovim zakonom određeno je da u celoj državi na dan 15. januara 1919. godine po „starom“ - julijanskom kalendaru prestaje da važi stari kalendar i da se danom 28. januara 1919. godine, uvodi računanje vremena po „novom“ kalendaru. Država je usvojila gregorijanski kalendar u vreme kada nije postojao Sabor SPC, pa je tako SPC ostala na starom kalendaru.

Za vreme i posle Prvog svetskog rata, osim u Kraljevini SHS, julijanski kalendar u vancrkvenoj primeni napustile su i Bugarska, Grčka, Rumunija i Rusija. U Turskoj, gregorijanski kalendar je počeo da se primenjuje 1925. godine.

Karakteristike

Brojanje godina

Godine se u hrišćanskom kalendaru danas broje od rođenja Isusa Hrista. Godine 523. papski namesnik Bonifacije naredio je monahu Dionisiju Malom da odredi način kako će se sprovoditi Aleksandrinsko pravilo doneto na Prvom vaseljenskom saboru u Nikeji 325. godine, a koje kaže da će se godine brojati od rođenja Isusa Hrista. Dionizije je (pogrešno) izračunao da je Isus rođen 25. decembra 753. godine od osnivanja Rima, i odredio da hrišćanska (nova) era počinje 1. januarom 754. godine koja je nazvana 1. godina nove ere. Kako je Dionizije ustanovio datum Hristovog rođenja nije poznato, ali je poznato da je Hrist rođen u vreme vladavine cara Iroda Velikog koji je umro 750. godine od osnivanja Rima, što znači da je Dionizije pogrešio za najmanje 3 godine. Iako je ovo ubrzo shvaćeno, ovakvo pogrešno brojanje godina zadržalo se do danas.

S obzirom da hrišćanska era počinje od rođenja Isusa Hrista, na prvi pogled izgleda nelogično da je on rođen 25. decembra, a ne 1. januara. To je, međutim, normalno jer je u vreme Hristovog rođenja već bio određen današnji raspored meseci i broj dana u njima, i bilo bi nelogično pomerati ih. Kasnije su ljudi počeli da nazivaju godine pre rođenja Hrista godinama pre nove ere, ali pošto nula tada još nije bila poznata 1. godina n. e. sledi odmah nakon 1. godine p. n. e.

Julijanski kalendar uveden je 45. p. n. e., ali kada se u današnje vreme govori o datumima pre ove godine, normalno je da se julijanski kalendar produži unazad. Ovo se naziva proleptički julijanski kalendar. U proleptičkom julijanskom kalendaru prestupne su sve godine pre nove ere koje pri deljenju sa 4 daju ostatak 1 (zbog nepostojanja 0. godine).

Takođe postoji i proleptički gregorijanski kalendar koji se odnosi na datume od pre 1582. godine. Da ne bi došlo do zabune, proleptički gregorijanski kalendar se retko koristi, umesto njega se za sve datume do 4. oktobra 1582. koristi julijanski, a od 15. oktobra 1582. gregorijanski. Pošto nisu sve zemlje prešle na gregorijanski kalendar 1582, to se često neki datumi i posle ove godine računaju po julijanskom kalendaru ukoliko ga je data zemlja u to vreme još uvek koristila. Kada se, na primer, kaže da je Oktobarska revolucija počela 24. oktobra 1917. to se odnosi na julijanski kalendar, dok bi po gregorijanskom to bio 6. novembar 1917.

Nova godina

Kada je Julije Cezar uveo julijanski kalendar, odredio je 1. januar za početak nove godine umesto 1. marta koji se koristio do tada. Pošto se crkva oštro protivila proslavama Nove godine uz obilje alkohola, na Tridentskom koncilu 567. godine utvrđeno je da je prvi januar kao početak nove godine uzet greškom i da ga treba promeniti. Tokom srednjeg veka korišćeni su različiti datumi kao početak nove godine. Ako se, na primer, neki dokument odnosi na godinu X, to po današnjem sistemu može biti:

• 1. mart X. – 28/29. februar X+1 godine
• 1. januar X – 31. decembar X godine
• 1. januar X-1 – 31. decembar X-1 godine
• 25. mart X-1 – 24. mart X. godine
• 25. mart X. – 24. mart X+1 godine
• Velika subota X. – Veliki petak X+1 godine
• 25. decembar X-1 – 24. decembar X. godine

U Vizantijskom carstvu se početak godine računao od 1. septembra, ali se godine nisu brojale od rođenja Isusa Hrista, nego od nastanka sveta, za koji su utvrdili da je bio 1. septembra 5509. p. n. e. Od 18. veka većina država se vratila početku godine 1. januara, osim Italije i Engleske koje su se 1. januaru vratile 1750. godine. Međutim, kada su u pitanju prestupne godine, one su se uvek računale uzimajući 1. januar za početak godine.

Solarni ciklus, zlatni broj i indikcija

U Julijanskom kalendaru veza između dana u nedelji i datuma u godini ponavlja se u periodima od po 7 x 4 = 28 godina. U gregorijanskom kalendaru ovo se može primeniti samo na periode u koje ne ulaze godine deljive sa 100. Period od 28 godina naziva se solarni ciklus. Svaka godina u jednom solarnom ciklusu ima svoj solarni broj koji se dobija sledećom jednačinom:

Solarni broj = (godina + 8) mod 28 + 1

Svaka godina ima i svoj zlatni broj. Veza između mesečevih mena i datuma ponavlja se u periodu od 19 godina (19 x 365,24219 ≈ 235 x 29,52052 odnosno, u 19 tropskih godina ide 235 sinodičkih meseci), tako da svaka godina u tom periodu ima svoj zlatni broj koji se dobija na sledeći način:

Zlatni broj = (godina mod 19) + 1

Indikcija je korišćena u srednjem veku da bi se označilo mesto godine u 15-godišnjem ciklusu prikupljanja poreza. Uveo ju je imperator Konstantin Veliki 1. septembra 312. i korišćena je do 1806. Izračunava se na sledeći način:

Indikcija = (godina + 2) mod 15 + 1

Indikcija nema nikakvog astronomskog značenja

Ova tri broja karakteristična su za svaku godinu i važna su za razna izračunavanja, posebno za izračunavanje datuma Uskrsa.

Julijanski period i julijanski dan

Julijanski period i julijanski dan ne smeju se mešati sa julijanskim kalendarom. Francuski naučnik Žozef Žasti Skaliže (1540—1609) želeo je da napravi novi sistem brojanja godina u kome će svaka godina imati svoj broj, bez n. e./p. n. e. I tako je izmislio Julijanski period nazvan po njegovom ocu Žuliju Sezaru Skaližeu (1484—1558). Skaližeov Julijanski period počinje 1. januara 4713. p. n. e. i traje 7980 godina posle čega ponovo kreće od 1. Godina 4713. p. n. e. uzeta je jer su njena indikcija, zlatni i solarni broj bili 1. Oni će ponovo biti 1 tek posle 15 x 19 x 28 = 7980 godina, to jest 3268. godine n. e.

Astronomi su po sličnom principu izmislili i julijanski dan (JD) da bi svakom danu u jednom julijanskom periodu dodelili jedinstven broj. JD 0 počinje u 12:00 UTC 1. januara 4713. p. n. e. i traje do podneva 2. januara 4713. p. n. e. Tako, 1. jula 2003. n. e. u podne počinje JD 2452882. Često se koriste i decimale, pa se 15:00 UTC 1. jula 2003. može označiti sa JD 2 452 882,125.

Da bi se izračunao julijanski dan koristi se sledeći algoritam (deljenje se odnosi na cele brojeve, ostatak se zanemaruje):

Dobija se julijanski dan koji počinje datog dana u podne. Ukoliko se želi izračunati JD za datum pre nove ere, godina se najpre mora pretvoriti u negativan broj, n. p. r. 1. godina p. n. e. = 0; 10. godina p. n. e. = -9.

Da bi se izračunalo kom datumu odgovara dati julijanski dan, koristi se sledeći algoritam:

Za gregorijanski kalendar:

a = JD + 32044

b = (4a + 3) / 146097

c = a – (146097b)/4

Za julijanski kalendar:

b = 0

c = JD + 32082

Dalje, za oba kalendara:

d = (4c + 3) / 1461

e = c – (1461d)/4

m = (5e + 2) / 153

dan = e – (153m +2 )/5 + 1

mesec = m + 3 – 12 x (m / 10)

godina = 100b + d – 4800 + (m / 10)

Ponekad se koristi i modifikovani julijanski dan (MJD) koji je za 2400000,5 manji od julijanskog dana. Time se dobijaju brojevi koji su manji i lakši za računanje, i MJD počinje u ponoć, a ne u podne. MJD 0 počeo je 17. novembra 1858. godine (po gregorijanskom) u 00:00 UTC.

Julijanski dani i modifikovani julijanski dani veoma su korisni za astronomiju, posebno za astronautiku. Osim julijanskih, postoje i lilijanski dani (LD) koji se broje od ponoći 15. oktobra 1582. Godine (= LD 1). Nazvani su po već pomenutom astronomu Alojziju Liliju.

Nazivi meseci

Danas većina jezika, uključujući i srpski, koristi iste nazive za mesece u julijanskom i gregorijanskom kalendaru, koji potiču iz latinskog jezika. Jedino neki slovenski jezici (hrvatski, češki, poljski, beloruski i ukrajinski) koriste stare slovenske nazive za mesece.

• Januar (lat. Januarius) nosi ime po rimskom bogu sa dva lica Janusu.
• Februar (lat. Februarius) nosi ime po rimskom prazniku Februa.
• Mart (lat. Martius) nazvan je po rimskom bogu rata Marsu.
• April (lat. Aprilis) nazvan je po grčkoj boginji Afroditi ili po latinskom glagolu aperire što znači otvoriti (asocira na proleće).
• Maj (lat. Maius) nosi ime po rimskoj boginji Maji.
• Jun (lat. Junius) nazvan je po vrhovnoj rimskoj boginji Junoni.
• Jul (lat. Julius) nazvan je 44. p. n. e. po Juliju Cezaru.
• Avgust (lat. Augustus) je 8. p. n. e. nazvan po imperatoru Avgustu.
• Septembar (lat. September) je nastao od reči septem što znači sedam, jer je bio sedmi mesec u starom rimskom kalendaru.
• Oktobar (lat. October) – od reči octo – osam.
• Novembar (lat. November) – od reči novem – devet.
• Decembar (lat. December) – od reči decem – deset.

Verske zablude

Gregorijanski kalendar koriste samo crkve zapadnog hrišćanstva, a prisutno je i pogrešno verovanje da ga koriste i neke pravoslavne pomesne crkve. Naime, sve pomesne crkve (osim Jerusalimske, Ruske, Srpske, Gruzijske i manastira Svete gore), predvođene Carigradskom patrijaršijom, koriste novojulijanski kalendar (Milankovićev kalendar), a ne gregorijanski kalendar. Mešanje ova dva kalendara je prisutno zbog njihovog poklapanja, razlika za jedan dan će se pojaviti tek 2800. godine. Zbog ovakvih zabluda, prilikom obeležavanja velikih hrišćanskih praznika (npr. Božić — 25. decembar), često se mogu čuti čestitke upućene svim hrišćanskim crkvama koje praznik proslavljaju po gregorijanskom kalendaru. Zapravo, Katolička crkva i većina pravoslavnih pomesnih crkava upotrebljavaju dva različita kalendara — gregorijanski i Milankovićev.

Literatura

• Radić, Radmila (2007). „Vaseljenska Patrijaršija, SPC i crkvene reforme između dva svetska rata”. Srbi i Jugoslavija – država, društvo, politika (PDF). Beograd: Institut za noviju istoriju Srbije. str. 71. ISBN 978-86-7005-055-6. 
• Kamen, Henry (1998). Philip of Spain. Yale University Press. str. 248. 
• North, J (1989). The Universal frame: historical essays in astronomy, natural philosophy and scientific method. London. str. 29. ISBN 978-0-907628-95-8. 
• Dreyer, J L E. (2014). Tycho Brahe. Cambridge. str. 52. ISBN 978-1-108-06871-0. 
• Blackburn, B.; Holford-Strevens, L. (1999). The Oxford Companion to the Year. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-214231-3. 
• Blackburn, B.; Holford-Strevens, L. (2003). The Oxford Companion to the Year: An exploration of calendar customs and time-reckoning. Oxford University Press. 
• Coyne, G. V., Hoskin, M. A., Pedersen, O. (Eds.) (1983). Gregorian Reform of the Calendar: Proceedings of the Vatican Conference to Commemorate its 400th Anniversary, 1582–1982. Vatican City: Pontifical Academy of Sciences, Vatican Observatory (Pontificia Academia Scientarum, Specola Vaticana).
• Borkowski, K. M., (1991). "The tropical calendar and solar year", J. Royal Astronomical Soc. of Canada 85(3): 121–130.
• Barsoum, Ignatius A. (2003). The Scattered Pearls. Piscataway: Georgias Press. 
• Duncan, D. E. (1999). Calendar: Humanity's Epic Struggle To Determine A True And Accurate Year. HarperCollins. ISBN 9780380793242. 
• Gregory XIII. (2002 [1582]). Inter Gravissimas (W. Spenser & R. T. Crowley, Trans.). International Organization for Standardization.
• Meeus, J. & Savoie, D. (1992). The history of the tropical year. Journal of the British Astronomical Association, 102(1): 40–42.
• Morrison, L. V. & Stephenson, F. R. (2004). Historical values of the Earth's clock error ΔT and the calculation of eclipses. Journal for the History of Astronomy Vol. 35, Part 3, No. 120. pp. 327–336.
• Moyer, Gordon (May 1982). "The Gregorian Calendar". Scientific American. pp. 144–152.
• Moyer, Gordon (1983). "Aloisius Lilius and the Compendium Novae Rationis Restituendi Kalendarium". In Coyne, Hoskin, Pedersen (1983). pp. 171.–188.
• Pedersen, O. (1983). "The Ecclesiastical Calendar and the Life of the Church". In Coyne, Hoskin, Pedersen (eds), Gregorian Reform of the Calendar: Proceedings of the Vatican Conference to Commemorate its 400th Anniversary. Vatican City: Pontifical Academy of Sciences, Specolo Vaticano. pp. 17–74.
• Richards, E. G. (1998). Mapping Time: The Calendar and its History. Oxford University Press. 
• Richards, E. G. (2013). „Calendars”. Ur.: S. E. Urban; P. K. Seidelmann. Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac. Mill Valley CA: University Science Books. str. 585—624. ISBN 978-1-891389-85-6. 
• Seidelmann, P. K. (Ed.) (1992). Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac. Sausalito, CA: University Science Books.
• Swerdlow, N. M. (1986). The Length of the Year in the Original Proposal for the Gregorian Calendar. Journal for the History of Astronomy Vol. 17, No. 49. pp. 109–118.
• Walker, G. W. "Easter Intervals". Popular Astronomy June 1945, Vol. 53. pp. 162–178, 218–232.
• Ziggelaar, A. (1983). "The Papal Bull of 1582 Promulgating a Reform of the Calendar". In Coyne, Hoskin, Pedersen (eds), Gregorian Reform of the Calendar: Proceedings of the Vatican Conference to Commemorate its 400th Anniversary. Vatican City: Pontifical Academy of Sciences, Specolo Vaticano. pp. 201–239.

Spoljašnje veze

• Calendar Converter
• Inter Gravissimas (Latin and French plus English)
• History of Gregorian Calendar
• The Perpetual Calendar Gregorian Calendar adoption dates for many countries.
• World records for mentally calculating the day of the week in the Gregorian Calendar
• The Calendar FAQ – Frequently Asked Questions about Calendars
• Today's date (Gregorian) in over 400 more-or-less obscure foreign languages Архивирано на сајту Wayback Machine (29. јун 2017)