Estonija u Drugom svetskom ratu

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Estonija je proglasila neutralnost po izbijanju Drugog svetskog rata (1939–1945), ali je zemlja u više navrata bila napadana i okupirana, prvo od staljinističkog Sovjetskog Saveza 1940. godine, zatim od nacističke Nemačke 1941. godine, i na kraju je ponovo napadnuta i ponovo okupirana 1944. od strane Sovjetskog Saveza.

Pozadina[uredi | uredi izvor]

Prema Sporazumu Molotov-Ribentrop iz 1939. godine „baltičke države (Finska, Estonija, Letonija, Litvanija)“ bile su podeljene na nemačku i sovjetsku „sferu uticaja“ (nemačka kopija)

Neposredno pre izbijanja Drugog svetskog rata, u avgustu 1939, Nemačka i Sovjetski Savez su potpisali nacističko-sovjetski pakt (takođe poznat kao Sporazum Molotov-Ribentrop, ili nemačko-sovjetski pakt o nenapadanju iz 1939.), koji se tiče podele i raspolaganja Poljskom, Finskom, Litvanijom, Letonijom i Estonijom, u svom Tajnom dodatnom protokolu.[1][2]

Geopolitički status u Severnoj Evropi u novembru 1939.[3][4]

Teritoriju do tada nezavisne Republike Estonije napala je i okupirala sovjetska Crvena armija 16–17. juna 1940. godine. Usledila su masovna politička hapšenja, deportacije i pogubljenja od strane sovjetskog režima. U letnjem ratu tokom nemačke operacije Barbarosa 1941. godine, partizanske jedinice Šumske braće koje se zalažu za nezavisnost oduzele su velike delove južne Estonije od sovjetskih trupa NKVD-a i 8. armije pre dolaska nemačke 18. armije u to područje. U junu i avgustu 1941. godine, sovjetski paravojni bataljoni za uništavanje izveli su kaznene operacije u Estoniji, uključujući pljačku i ubijanje, na osnovu taktike spaljene zemlje koju je naredio Josif Staljin. Estoniju je okupirala Nemačka i uključila u Rajhskomesarijat Ostland 1941–1944.

Nakon nemačke invazije na SSSR 1941, hiljade Estonaca je regrutovano u sovjetsku vojsku (uključujući sovjetski 8. estonski streljački korpus i druge jedinice), a 1941–1944. u nemačke oružane snage. Jedan broj estonskih muškaraca koji su izbegli ove regrutacije uspeli su da pobegnu u Finsku, a mnogi od njih su tada formirali Finski pešadijski puk 200. Oko 40% estonske predratne flote je rekvirirano od strane britanskih vlasti i korišćeno u atlantskim bitkama. Otprilike 1000 estonskih mornara služilo je u Britanskoj trgovačkoj mornarici, od kojih 200 kao oficiri. Mali broj Estonaca služio je u Kraljevskom retnom vazduhoplovstvu, u britanskoj vojsci i u vojsci SAD.[5]

Od februara do septembra 1944. godine, odred nemačke vojske „Narva“ je obuzdao sovjetsko - estonsku operaciju. Nakon što su probile odbranu II armijskog korpusa preko reke Emajigi i sukobile se sa estonskim trupama koje se zalažu za nezavisnost, sovjetske snage su ponovo okupirale kopno Estonije u septembru 1944. Nakon rata, Estonija je ostala uključena u Sovjetski Savez kao Estonska SSR do 1991. godine, iako je u Atlantskoj povelji bilo navedeno da neće biti teritorijalnih preraspodela.

Gubici u Drugom svetskom ratu u Estoniji, procenjeni na oko 25% stanovništva, bili su među najvećim u Evropi. Broj umrlih u ratu i okupaciji koji su navedeni u aktuelnim izveštajima ukupno iznosi 81.000. To uključuje smrti u sovjetskim deportacijama 1941. godine, sovjetska pogubljenja, nemačke deportacije i žrtve Holokausta u Estoniji.[6]

Predgovor[uredi | uredi izvor]

Pre Drugog svetskog rata, Republika Estonija i SSSR su potpisali i ratifikovali sledeće ugovore:

Brijan-Kelogov pakt[uredi | uredi izvor]

27. avgusta 1928. pakt Kelog-Brijan „odricanje od rata kao instrumenta nacionalne politike“. Ratifikovale su Estonija i SSSR 24. jula 1929.[7]

Ugovor o nenapadanju[uredi | uredi izvor]

Sa SSSR-om 4. maja 1932.[8]

Konvencija o definiciji agresije[uredi | uredi izvor]

3. jula 1933. godine, prvi put u istoriji međunarodnih odnosa, agresija je definisana obavezujućim sporazumom koji su u sovjetskoj ambasadi u Londonu potpisali SSSR i između ostalih, i Republika Estonija.[9][10]

Deklaracija o neutralnosti[uredi | uredi izvor]

Estonija, Letonija i Litvanija zajednički su proglasile svoju neutralnost 18. novembra 1938. u Rigi, na Konferenciji baltičkih ministara spoljnih poslova, pri čemu su njihovi parlamenti doneli zakone o neutralnosti kasnije te godine. Estonija je 1. decembra 1938. usvojila zakon kojim je ratifikovala svoju neutralnost, a koji je napravljen po uzoru na švedsku deklaraciju o neutralnosti od 29. maja 1938.[11] Takođe je važno da je Estonija potvrdila svoju neutralnost već u svom prvom ustavu, kao i u Tartuskom sporazumu zaključenom 1920. između Republike Estonije i Ruske SFSR.

Molotov-Ribentrop sporazum[uredi | uredi izvor]

Planirane i stvarne podele Evrope, prema sporazumu Molotov-Ribentrop, sa kasnijim prilagođavanjima

Rano ujutro 24. avgusta 1939. Sovjetski Savez i nacistička Nemačka potpisali su desetogodišnji pakt o nenapadanju, nazvan sporazum Ribentrop- Molotov. Najvažnije je da je pakt sadržavao tajni protokol, otkriven tek nakon poraza Nemačke 1945. godine, prema kojem su države severne i istočne Evrope podeljene na nemačku i sovjetsku „sferu uticaja“.[12] Finska, Estonija i Letonija su pripisane sovjetskoj sferi. Poljska je trebalo da bude podeljena u slučaju njenog „političkog preuređivanja“ — oblasti istočno od reka Narev, Visle i San, pripale bi Sovjetskom Savezu, dok bi Nemačka okupirala zapad. Litvanija, susedna Istočnoj Pruskoj, bila bi u nemačkoj sferi uticaja, iako je drugi tajni protokol dogovoren u septembru 1939. godine dodelio većinu Litvanije SSSR-u.[13]

Početak Drugog svetskog rata[uredi | uredi izvor]

Incident u Orzelu o kojem je pisao estonski list Us Esti (Nova Estonija).

Drugi svetski rat počeo je invazijom Nemačke na Poljsku, važnog regionalnog saveznika Estonije. Iako je postojala određena koordinacija između Nemačke i SSSR-a na početku rata,[14] Sovjetski Savez je saopštio nacističkoj Nemačkoj svoju odluku da pokrene sopstvenu invaziju sedamnaest dana nakon nemačke invazije, kao rezultat, delimično, nepredviđene brzine Poljskog vojnoj kolapsa.[15]

Crvena armija ulazi u Estoniju 1939. nakon što je Estonija bila primorana da potpiše sporazum o bazama

Dana 24. septembra 1939, posle invazije Nemačke i SSSR-a na Poljsku i u svetlu incidenta u Orzelu, moskovska štampa i radio počeli su da napadaju Estoniju kao „neprijateljsku”. Ratni brodovi Crvene mornarice pojavili su se kod estonskih luka, a sovjetski bombarderi su započeli preteće patroliranje nad Talinom i obližnjim selima.[19] Moskva je zahtevala da Estonija dozvoli SSSR-u da uspostavi vojne baze i stacionira 25.000 vojnika na estonskom tlu za vreme trajanja evropskog rata.[20] Vlada Estonije je prihvatila ultimatum potpisivanjem odgovarajućeg sporazuma 28. septembra 1939. godine.

Pakt je sklopljen na deset godina:

  1. Estonija je dala SSSR-u pravo da održava pomorske baze i aerodrome zaštićene trupama Crvene armije na strateškim ostrvima koja dominiraju Talinom, Finskim i Riškim zalivom;
  2. Sovjetski Savez je pristao da poveća godišnji trgovinski promet sa Estonijom i da Estoniji da olakšice u slučaju da Baltik bude zatvoren za njenu robu za trgovinu sa spoljnim svetom preko sovjetskih luka na Crnom i Belom moru;
  3. SSSR i Estonija su se obavezale da će braniti jedna drugu od „agresije bilo koje velike evropske sile“;
  4. Proglašeno je: pakt „ne treba da utiče“ na „ekonomske sisteme i državne organizacije“ SSSR-a i Estonije.[19]

U estonskom društvu ne postoji konsenzus o odlukama koje je tada donelo rukovodstvo Republike Estonije.[21]

Kada su sovjetske trupe umarširale u Estoniju, svečani plotuni obe nacije izrazili su uzajamne pozdrave, a orkestri su svirali i estonsku himnu i Internacionalu, himnu SSSR-a, u to vreme.[22]

Slični zahtevi prosleđeni su Finskoj, Letoniji i Litvaniji. Finska je pružila otpor[23] i 30. novembra ju je napao Sovjetski Savez.[24] Pošto je napad ocenjen kao nezakonit, Sovjetski Savez je 14. decembra izbačen iz Lige naroda.[25] Finska je izdržala u Zimskom ratu do marta 1940, kada je potpisan Moskovski mirovni ugovor.

Prvi gubitak stanovništva za Estoniju bio je repatrijacija oko 12.000–18.000 baltičkih Nemaca u Nemačku.[21][26]

Sovjetska okupacija[uredi | uredi izvor]

Šeme sovjetske vojne blokade i invazije na Estoniju 1940. (Ruski državni pomorski arhiv)

U leto 1940. godine okupacija Estonije je sprovedena kao redovna vojna operacija. 160.000 ljudi, uz podršku 600 tenkova, koncentrisano je za invaziju na Estoniju. 5 divizija sovjetskog ratnog vazduhoplovstva sa 1150 aviona blokiralo je ceo baltički vazdušni prostor iznad Estonije, Litvanije i Letonije. Sovjetska Baltička flota je blokirala operacije sa mora. Sovjetskom NKVD-u je naređeno da bude spreman za prijem 58.000 ratnih zarobljenika.[21]

Dana 3. juna 1940. sve sovjetske vojne snage sa sedištem u baltičkim državama bile su koncentrisane pod komandom Aleksandra Loktionova.[27]

Semjon Timošenko je 9. juna naredio Lenjingradskom vojnom okrugu Crvene armije da bude spreman do 12. juna da (a) zarobi brodove estonske, letonske i litvanske mornarice u njihovim bazama i/ili na moru; (b) zarobi estonsku i letonsku trgovačku flotu i sva druga plovila; (c) pripremi invaziju i iskrcavanje u Talin i Paldiski; (d) zatvori Riški zaliv i blokira obale Estonije i Letonije u Finskom zalivu i Baltičkom moru; (e) spreči evakuaciju estonske i letonske vlade, vojnih snaga i sredstava; (f) pruži pomorske podrške za invaziju na Rakvere; (g) spreči letove estonskih i letonskih aviona za Finsku ili Švedsku.[28]

Sovjetska Baltička flota je 12. juna 1940. godine dobila naređenje za potpunu vojnu blokadu Estonije, prema rečima direktora Ruskog državnog arhiva Mornaričkog odeljenja Pavla Petrova.[29][30]

Dana 13. juna u 10.40 sovjetske snage su počele da se pomeraju na svoje položaje. 4 podmornice i nekoliko jedinica lake mornarice bile su pozicionirane u Baltičkom moru, do Riškog i Finskog zaliva da bi se izolovale baltičke države morem. Mornarička eskadrila koja uključuje tri divizije razarača bila je pozicionirana zapadno od Najsara kako bi podržala invaziju. Četiri bataljona 1. brigade marinaca na transportnim brodovima bili su pozicionirani za iskrcavanje i invaziju na Najsar i Aegnu. Transportni brod Dnester i dva razarača bili su pozicionirani sa trupama za invaziju na prestonicu Talin. 50. bataljon je postavljen na brodove za invaziju kod Kunde. U pomorskoj blokadi učestvovalo je ukupno 120 sovjetskih brodova, uključujući 1 krstaricu, 7 razarača i 17 podmornica; 219 aviona uključujući 8. vazduhoplovnu brigadu sa 84 bombardera i 10. brigadu sa 62 aviona.[31]

Dana 14. juna, dok je pažnja sveta bila usmerena na pad Pariza pod nacističku Nemačku dan ranije, stupila je na snagu sovjetska vojna blokada Estonije. Dva sovjetska bombardera oborila su finski putnički avion "Kaleva" koji je leteo iz Talina za Helsinki sa tri diplomatske vreće iz američkih misija u Talinu, Rigi i Helsinkiju i preko 120 kilograma diplomatske pošte od strane dva kurira francuske ambasade. U nesreći su poginuli službenik američke diplomatske službe Henri V. Antel ml, francuski kuriri i drugi putnici.[32]

Dana 16. juna 1940. Sovjetski Savez je izvršio invaziju na Estoniju.[33] Crvena armija je izašla iz svojih vojnih baza u Estoniji; nekih 90.000 dodatnih sovjetskih vojnika ušlo je u zemlju. Vjačeslav Molotov je optužio baltičke države za zaveru protiv Sovjetskog Saveza i postavio ultimatum Estoniji za uspostavljanje vlade koju Sovjeti odobravaju. Estonska vlada odlučila je da u skladu sa paktom Kelog-Brijan ne koristi rat kao instrument nacionalne politike, s obzirom na ogromnu sovjetsku silu i na granicama i unutar zemlje.[34]

Avion Kaleva i njegova posada pre incidenta

Dana 17. juna, dana kada se Francuska predala Nemačkoj,[33] Estonija je prihvatila ultimatum i državnost Estonije defakto je prestala da postoji. Vojna okupacija Republike Estonije je završena do 21. juna 1940. godine, a „zvanična“ je postala komunističkim državnim udarom koji su podržale sovjetske trupe.[35]

Većina estonskih odbrambenih snaga i estonske odbrambene lige predala se prema naređenjima estonske vlade smatrajući da je otpor beskorisan.[37][38] Samo je estonski nezavisni bataljon signalizacije stacioniran u Talinu u ulici Raua pokazao otpor Crvenoj armiji, zajedno sa komunističkom milicijom pod nazivom „Narodna samoodbrana“, (est. Rahva Omakaitse)[39] 21. juna 1940.[40] Kako je Crvena armija dovela dodatna pojačanja uz podršku šest borbenih oklopnih vozila, borba je trajala nekoliko sati do zalaska sunca. Konačno je vojni otpor okončan pregovorima, a Samostalni bataljon za vezu se predao i bio razoružan.[41] Poginula su dva estonska vojnika i nekoliko ranjenih na estonskoj strani i oko 10 poginulih i više ranjenih na sovjetskoj strani.[42][43] Istog dana, zastava Estonije je zamenjena crvenom zastavom na kuli Pik Herman, simbolu vlade u Estoniji.

Od 14. do 15. jula održani su namešteni i verovatno izmišljeni[44] izbori na kojima je bilo dozvoljeno da se kandiduju samo kandidati koje je podržavao Sovjetski Savez.[45] Oni koji nisu dobili pečat u pasošu glasajući za komunističkog kandidata rizikovali su da budu ubijeni.[46] Tribunali su osnovani da kazne "izdajnike naroda", one koji nisu ispunili "političku dužnost" glasanja za ulazak Estonije u SSSR. Tako izabrani „parlament“ je 21. jula 1940. proglasio Estoniju socijalističkom republikom i jednoglasno zatražio da Estonija bude „prihvaćena“ u Sovjetski Savez. Sovjetski Savez je anektirao Estoniju 6. avgusta i preimenovao u Estonsku Sovjetsku Socijalističku Republiku.[47]  Okupacija i pripajanje Estonije Sovjetskom Savezu 1940. smatrani su ilegalnim i nikada nisu zvanično priznati od strane Velike Britanije, Sjedinjenih Država i drugih zapadnih demokratija.[48]

Sovjetski teror[uredi | uredi izvor]

Potvrđeno je da je ove ljude SSSR masakrirao u periodu od juna do septembra 1941. u Kuresareu, u Estoniji. Izvor navodi: „Nisu pronađeni krivci“.

Pošto su preuzele kontrolu nad Estonijom, sovjetske vlasti su brzo krenule da iskorene svako potencijalno protivljenje njihovoj vladavini. Tokom prve godine okupacije (1940–1941) uhapšeno je preko 8.000 ljudi, uključujući većinu vodećih političara i vojnih oficira u zemlji. Oko 2.200 njih pogubljeno je u Estoniji, dok su ostali odvedeni u zarobljeničke logore u Rusiji, odakle se vrlo malo njih vratilo živo (bez izvora). Dana 19. jula 1940. godine, NKVD je uhvatio glavnog komandanta estonske vojske Johana Lajdonera i zajedno sa suprugom deportovali su ga u grad Penza u Rusiji. Lajdoner je umro u zatvorskom logoru 13. marta 1953.[49] Predsednika Estonije, Konstantina Patsa, Sovjeti su uhapsili i deportovali u Ufu u Rusiji 30. jula; umro je 1956. u psihijatrijskoj bolnici u Kalinjinu (danas Tver). Ukupno je uhapšeno oko 800 estonskih oficira, od kojih je oko polovina pogubljena, uhapšena ili umrla od gladi u zarobljeničkim logorima (bez izvora).

Kada je Estonija proglašena Sovjetskom Republikom (SSR), posade 42 estonska broda u stranim vodama odbile su da se vrate u svoju domovinu (oko 40% predratne estonske flote). Ove brodove su rekvirile britanske sile i korišćeni su u atlantskim konvojima. Tokom rata, oko 1000 estonskih mornara služilo je u britanskoj trgovačkoj marini, od kojih 200 kao oficiri. Mali broj Estonaca služio je u Kraljevskom ratnom vazduhoplovstvu, u britanskoj vojsci i u američkoj vojsci, ukupno ne više od dve stotine.[21]

Sovjetska represija nad etničkim Rusima[uredi | uredi izvor]

Neposredno nakon sovjetskog preuzimanja vlasti, lokalne ruske institucije (društva, novine itd.) su zatvorene. Kulturni život koji se razvio tokom nezavisnosti Estonije je uništen. Skoro svi vodeći ruski emigranti su uhapšeni i kasnije pogubljeni.[50]

Neki od ruskih belih emigranta su već bili uhapšeni pre 21. juna 1940. od strane estonske političke policije, verovatno da bi se izbegle „provokacije“ tokom invazije Crvene armije, a uhapšeni su posle toga predati u mučilišta NKVD-a nakon komunističkog preuzimanja vlasti.[51]

Sovjetski istorijski izvori[uredi | uredi izvor]

Sve do ponovne procene sovjetske istorije u SSSR-u koja je počela tokom Perestrojke, pre nego što je SSSR osudio tajni protokol između nacističke Nemačke i Rusije iz 1939. koji je doveo do invazije i okupacije tri baltičke zemlje, uključujući Estoniju, [52] događaji 1939. godine, prema sovjetskim izvorima pre Perestrojke, bili su sledeći: u prethodnoj provinciji Ruske imperije, guberniji Estoniji, sovjetska vlast je uspostavljena krajem oktobra 1917. Estonska Sovjetska Republika je proglašena u Narvi 29. novembra 1918, ali je pala u ruke kontrarevolucionara i Belog pokreta 1919. godine. U junu 1940. sovjetska vlast je obnovljena u Estoniji pošto su radnici zbacili fašističku diktaturu u zemlji.[53][54][55]

Lenjin i Staljin

Vlada Sovjetskog Saveza predložila je Vladi Republike Estonije da zaključi ugovor o uzajamnoj pomoći između dve zemlje. Pritisak estonskih radnih ljudi primorao je estonsku vladu da prihvati ovaj predlog. 28. septembra 1939. potpisan je Pakt o uzajamnoj pomoći[56] koji je SSSR-u dozvolio da stacionira ograničen broj jedinica Crvene armije u Estoniji. Ekonomske poteškoće, nezadovoljstvo politikom estonske vlade „koja je sabotirala ispunjenje Pakta i estonske vlade“ i politička orijentacija prema nacističkoj Nemačkoj doveli su do revolucionarne situacije 16. juna 1940. godine. U poruci sovjetske vlade vladi Estonije sugeriše se da se striktno pridržavaju Pakta o uzajamnoj pomoći. Da bi se garantovalo ispunjenje Pakta, u Estoniju su ušle dodatne vojne jedinice, koje su dočekali estonski radnici koji su tražili ostavku estonske vlade. Pod vođstvom Komunističke partije Estonije, 21. juna održane su političke demonstracije radnika u Talinu, Tartuu, Narvi i drugim gradovima. Istog dana je zbačena fašistička vlada i formirana je Narodna vlada koju je predvodio Johanes Vareš. Od 14. do 15. jula 1940. održani su izbori za Rigikogu estonski parlament. „Unija radnika“, nastala inicijativom Komunističke partije Estonije, dobila je sa 84,1% učešća biračkog tela 92,8% glasova.[57][58] Državna skupština je 21. jula 1940. usvojila deklaraciju o obnavljanju sovjetske vlasti u Estoniji i proglasila Estonsku Sovjetsku Socijalističku Republiku. Dana 22. jula usvojena je deklaracija o želji Estonije da se pridruži SSSR-u i u skladu s tim je upućena Vrhovnom sovjetu SSSR-a. Zahtev je odobrio Vrhovni sovjet SSSR-a 6. avgusta 1940. godine. Državna skupština je 23. jula svu zemlju proglasila narodnom svojinom, dok su banke i teška industrija nacionalizovane. Državna skupština je 25. avgusta usvojila Ustav Estonske SSR, preimenovala se u Vrhovni sovjet Estonske SSR i odobrila Savet narodnih komesara Estonske SSR.[58]

Letnji rat[uredi | uredi izvor]

Sovjetska krstarica Kirov zaštićena dimom tokom evakuacije Talina u avgustu 1941.

Nacistička Nemačka je 22. juna 1941. započela invaziju na Sovjetski Savez. Josif Staljin je 3. jula dao izjavu preko radija pozivajući na politiku spaljene zemlje u oblastima koje treba napustiti. Šumska braća koja su se zalagala za nezavisnost, sa 12.000 boraca,[59] napali su snage NKVD-a i 8. armije. Borbu protiv Šumske braće i sprovođenje taktike spaljene zemlje pratio je teror nad civilnim stanovništvom, koje je tretirano kao da su pristalice ustanika. Bataljoni za uništavanje spalili su farme i neke male opštine.[60] Zauzvrat, pripadnici bataljona za istrebljenje bili su u opasnosti od odmazde od strane antisovjetskih partizana.[61]

Borbe na periferiji Talina u avgustu 1941.

Hiljade ljudi, uključujući veliki deo žena i dece, je ubijeno, dok je desetine sela, škola i javnih zgrada spaljeno do temelja. U avgustu 1941. ubijeni su svi meštani sela Viru-Kabala. U masakru u Kautli ubijeno je dvadeset ljudi, a desetine farmi su uništene. Nizak broj ljudskih žrtava u poređenju sa brojem spaljenih farmi je posledica toga što je izviđačka grupa Erna probila blokadu Crvene armije na tom području, omogućivši mnogim civilima da pobegnu.[62] Povremeno su bataljoni spaljivali žive ljude.[63] Bataljoni za uništavanje ubili su 1.850 ljudi u Estoniji. Gotovo svi su bili partizani ili nenaoružani civili.[64]

Nemački general Georg fon Kihler u Talinu u avgustu 1941.

Nakon što je nemačka 18. armija prešla estonsku južnu granicu 7–9. jula, Šumska braća su se organizovala u veće jedinice. Veća ofanziva se dogodila u Vastselini, gde su Šumska braća sprečila sovjetsko uništenje grada i uhvatila u zamku šefove bataljona za istrebljenje i lokalne komunističke administratore. 7. jula su uspeli da razviju estonsku zastavu u Vastelini. Viru je kasnije oslobođen i do trenutka kada je 18. armija stigla, plavo-crno-bele zastave su već vijorile a Šumska braća su se organizovala u miliciju Omakaitse.[65]

Bitka kod Tartua trajala je dve nedelje i uništila je veliki deo grada.[59] Šumska braća su oterali Sovjete iz Tartua, iza linije reka Parnu – Emajigi i obezbedili kontrolu Estonije do 10. jula.[66][67]  NKVD je ubio 193 osobe u zatvoru Tartu prilikom povlačenja 8. jula.

  1. armija je nastavila napredovanje u Estoniji radeći u saradnji sa Šumskom braćom. Zajedničke estonsko-nemačke snage zauzele su Narvu 17. avgusta.[67] Do kraja avgusta Talin je bio opkoljen, dok je u luci bila većina Baltičke flote. 19. avgusta počeo je poslednji nemački juriš na Talin. Zajedničke estonsko-nemačke snage zauzele su 28. avgusta estonsku prestonicu. Sovjetska evakuacija Talina nosila je velike gubitke. Tog dana, ranije oborena Crvena zastava na Pik Hermanu zamenjena je zastavom Estonije. Nakon što su Sovjeti proterani iz Estonije, nemačke trupe su razoružale sve grupe Šumske braće.[67][68] Estonska zastava je ubrzo zamenjena zastavom Nemačke.

Dana 8. septembra, nemačke i estonske jedinice pokrenule su operaciju Beovulf kako bi očistile sovjetske snage sa zapadnoestonskog arhipelaga. Operacija je postigla svoje ciljeve do 21. oktobra.

Štete[uredi | uredi izvor]

Žrtve NKVD-a u Tartuu, Estonija, jul 1941.

Od strane sovjetskih službi državne bezbednosti, bataljona za uništavanje, Crvene armije i Baltičke flote ubijeno je 2.199 ljudi, među kojima 264 žene i 82 dece.[69] Velika šteta je pričinjena estonskom Veletrgovskom društvu, estonskom Izvoznom preduzeću za meso i Centralnom udruženju zadružnih mlekara.[69] Uništeno je 3.237 farmi. Ukupno je uništeno 13.500 zgrada. U Sovjetski Savez je preneta oprema iz Talinskog inženjerskog kombinata „Red Krul“, radio-fabrike „Radio Pionir“ i Severne fabrike celuloze i papira. Dodatno su evakuisane sirovine, poluproizvodi i gotovi proizvodi. Ukupno: industrijska oprema vrednosti 36.849 rubalja, 362.721 rubalja, transportna sredstva u vrednosti od 82.913 rubalja, gotovi proizvodi u vrednosti od 94.315 rubalja. Zajedno sa poluproizvodima i prehrambenim proizvodima, ukupno 606.632 rubalja.[69]

U požarima 12. i 13. jula izgorelo je sedište Odbrambene lige Estonije, kampus Veterinarskog i Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Tartuu i više univerzitetskih zgrada. Uništeno je nekoliko univerzitetskih biblioteka i 135 velikih privatnih biblioteka, ukupno izgubljeno 465.000 knjiga, mnogo arhivske građe i 2.500 umetničkih dela. Među njima su bile biblioteke Aino i Gustava Suitsa i Aurore i Johanesa Sempera.[70]

Nemačka okupacija[uredi | uredi izvor]

Većina Estonaca je dočekala Nemce relativno raširenih ruku i nadala se obnavljanju nezavisnosti. U Južnoj Estoniji su uspostavljene administracije za nezavisnost, koje je vodio Juri Uluots, a koordinacioni savet je uspostavljen u Tartuu čim se sovjetski režim povukao i pre nego što su nemačke trupe stigle. Šumska braća koja su oterala Crvenu armiju iz Tartua su ovo omogućila. Sve je to bilo uzalud pošto su Nemci raspustili privremenu vladu i Estonija je postala deo Rajhskomesarijata Ostland koji su okupirali Nemci. Osnovana je Ziherhajtspolicaj za unutrašnju bezbednost.[71][72]

Evropa, sa predratnim granicama, pokazuje proširenje Generalplana Ost

U aprilu 1941, uoči nemačke invazije, Alfred Rozenberg, ministar Rajha za okupirane istočne teritorije, baltički Nemac, rođen i odrastao u Talinu, Estonija, izložio je svoje planove za istok. Prema Rozenbergu, stvorena je buduća politika:

  1. Germanizacija „rasno podobnih“ elemenata.
  2. Kolonizacija od strane germanskih naroda.
  3. Izgnanstvo, deportacije nepoželjnih elemenata.

Rozenberg je smatrao da su „Estonci bili najviše germanski među ljudima koji žive u baltičkom području, koji su već dostigli 50 odsto germanizacije kroz danski, švedski i nemački uticaj“. Nepodobni Estonci je trebalo da budu preseljeni kako bi se napravio prostor za nemačke koloniste.[73] Uklanjanje 50% Estonaca bilo je u skladu sa Generalplanom Ost, međutim planom nije bilo predviđeno samo njihovo preseljenje, već rad i smrt od gladi.[74] ‍:54–55

Početni entuzijazam koji je pratio oslobođenje od sovjetske okupacije brzo je splasnuo i Nemci su imali ograničen uspeh u regrutovanju dobrovoljaca. Od 1942. godine, oko 3400 ljudi pobeglo je u Finsku da se bore u finskoj vojsci umesto da se pridruže Nemcima. Finski pešadijski puk 200 formiran je od estonskih dobrovoljaca koji su pobegli od prisilne mobilizacije 1943–1944. u nemačke snage u Estoniji. Jedinica se borila protiv Crvene armije na Karelskom frontu.[75] U junu 1942. politički lideri Estonije koji su preživeli sovjetske represije održali su tajni sastanak na kome se razgovaralo o formiranju ilegalne estonske vlade i opcijama za očuvanje kontinuiteta republike.[76] 6. januara 1943. održan je sastanak u estonskoj stranoj delegaciji u Stokholmu. Da bi se sačuvao pravni nastavak Republike Estonije, odlučeno je da poslednji ustavni premijer Juri Uluots mora da nastavi da ispunjava svoje dužnosti premijera.[76] U junu 1944. elektorska skupština Republike Estonije okupila se u tajnosti od okupatorskih vlasti u Talinu i imenovala Jurija Uluotsa za premijera sa odgovornošću predsednika. Juri Uluots je 21. juna imenovao Ota Tiefa za zamenika premijera.[76] Pošto je pobeda saveznika nad Nemačkom postala izvesna 1944. godine, jedina opcija da se spase nezavisnost Estonije bila je da se spreči nova sovjetska invazija na Estoniju do kapitulacije Nemačke.

Holokaust[uredi | uredi izvor]

Prvi zapisi o Jevrejima u Estoniji datiraju iz 14. veka.[77] Trajno jevrejsko naseljavanje u Estoniji počelo je u devetnaestom veku, kada je 1865. ruski car Aleksandar II dodelio Jevrejima sa univerzitetskim diplomama i trgovcima trećeg ceha pravo da uđu u region.[nb 1]

Memorijal holokausta na mestu nekadašnjeg koncentracionog logora Kloga, otkriven 24. jula 2005.

Stvaranje Republike Estonije 1918. označilo je početak nove ere za Jevreje. Otprilike 200 Jevreja se borilo u borbi za stvaranje Republike Estonije, a 70 od njih su bili dobrovoljci.[79] Vlada Estonije je 12. februara 1925. usvojila jedinstven zakon u međuratnoj Evropi koji se odnosi na kulturnu autonomiju etničkih manjina.[81] Jevrejska zajednica je brzo pripremila svoju aplikaciju za kulturnu autonomiju. Sastavljena je statistika o građanima Jevreja. Ukupno ih je bilo 3045, ispunjavajući minimalni uslov od 3000. U junu 1926. godine izabran je Jevrejski kulturni savet i jevrejska kulturna autonomija je proglašena.[82] Jevrejska kulturna autonomija bila je od velikog interesa za globalnu jevrejsku zajednicu. Jevrejska nacionalna zadužbina uručila je Vladi Republike Estonije zahvalnicu za ovo dostignuće.[83]

U vreme sovjetske okupacije 1940. godine bilo je oko 4000 estonskih Jevreja. Mnogi Jevreji su deportovani u Sibir zajedno sa ostalim Estoncima od strane Sovjeta. Procenjuje se da je ovu sudbinu doživelo 500 Jevreja.

Jevrejska zajednica je bila među prvima okupljena u skladu sa Generalplanom Ost koji je zahtevao uklanjanje 50% građana Estonije. Sa invazijom na Baltik, nacistička vlada je imala nameru da koristi baltičke zemlje kao svoje glavno područje masovnog genocida.

Shodno tome, Jevreji iz zemalja van Baltika su tamo otpremani. Od oko 4.300 Jevreja u Estoniji pre rata, između 950 i 1.000 je bilo zarobljeno od strane nacista.[84] Procenjuje se da je u Estoniji ubijeno oko 10.000 Jevreja nakon što su deportovani u tamošnje logore iz drugih delova istočne Evrope.[85] Sedam poznatih etničkih Estonaca su se suočili sa suđenjima za zločine protiv čovečnosti. Od ponovnog uspostavljanja nezavisnosti Estonije osnovana je Estonska međunarodna komisija za istraživanje zločina protiv čovečnosti.[86]

Estonija (zajedno sa Austrijom, Litvanijom, Norveškom, Rumunijom, Švedskom, Sirijom i Ukrajinom) dobila je ocenu u kategoriji F: „Totalni neuspeh“ („zemlje, koje u principu odbijaju da istražuju, a kamoli da krivično gone osumnjičene nacističke ratne zločince“ ) od strane Centra Simon Vizental o statusnom izveštaju o istrazi i krivičnom gonjenju nacističkih ratnih zločinaca za 2006.[87][88]

Estonske vojne jedinice 1941–1943[uredi | uredi izvor]

Juri Uluots

Estonske jedinice u nemačkim snagama[uredi | uredi izvor]

Godine 1941. u Nemačkoj je objavljeno da će dodatne snage za borbenu podršku, Vafen-SS jedinice biti formirane od onih koji nisu nemački državljani. Cilj je bio sticanje dodatne radne snage iz okupiranih nacija. Do marta 1942. regrutovani Estonci su uglavnom služili u pozadini obezbeđenja Grupe armija Sever. Nemačke sile su 28. avgusta 1942. objavile legalno formiranje Estonske legije u okviru snaga borbene podrške, jedinica Vafen SS Verfigungstrupe, sa oberfirerom Francom Augsberger kao komandantom. Do 13. oktobra 1942. pojavilo se 500 dobrovoljaca. U proleće 1943. dodatni ljudi su regrutovani iz policije i broj se popeo na 1.280.[89] Bataljon „Narva“ je formiran od prvih 800 ljudi Legije koji su završili obuku u Dembici, a poslat je u aprilu 1943. da se pridruži diviziji Viking u Ukrajini. Oni su zamenili Finski dobrovoljački bataljon, povučen u Finsku iz političkih razloga.[90] 

Bataljon „Narva“ učestvovao je u bici kod Korsunsko-Čerkaskog džepa. Povlačeći se kroz rutu za bekstvo zvanu Vrata pakla, bataljon je bio pod teškom sovjetskom vatrom sa malo zaklona. Bataljon je izgubio skoro svu opremu tokom masakra, dok je većina trupa pobegla iz okruženja. [91]

Mesto registracije dobrovoljaca Estonske legije, septembar 1942.

U martu 1943. nemačke okupacione sile su regrutirale muškarce rođene u Estoniji između 1919. i 1924. godine. Do avgusta 1943. godine, 5300 ljudi je regrutovano u estonsku legiju i 6800 u službu podrške nemačkom Vermahtu. Mobilizacijom u oktobru 1943. pozvani su muškarci rođeni 1925–1926. 5. maja 1943. godine formirana je 3. estonska SS dobrovoljačka brigada koja je poslata na front kod Nevelja. Posledica mobilizacije iz 1943. bio je talas od oko 5.000 Estonskih muškaraca koji su bežali u Finsku kako bi izbegli regrutaciju. Više od polovine ovih muškaraca dobrovoljno se prijavilo za službu u finskim oružanim snagama.

Estonski streljački korpus u Crvenoj armiji[uredi | uredi izvor]

U junu 1940. godine, dok je estonska vojska integrisana u sovjetsku vojnu strukturu, gde je bilo 16.800 ljudi, imenovana je kao „22. teritorijalni streljački korpus“. 5.500 estonskih vojnika služilo je u korpusu tokom prve bitke, a njih 4.500 prešlo je na nemačku stranu. U septembru 1941. godine, kada je korpus likvidiran, bilo je još 500 prethodnih estonskih vojnika.[nb 2]

Od mobilisanih oko 33.000 Estonaca u leto 1941, oko polovina tih muškaraca korišćeno je za vojnu službu; ostali su stradali u koncentracionim logorima Gulag i radnim bataljonima, uglavnom u prvim mesecima rata.[93]

Estonske vojne jedinice u sastavu Crvene armije počele su da se formiraju u januaru 1942. od etničkih Estonaca koji su živeli u SSSR-u. Sovjetski izvor sugeriše da je maja 1942. godine u nacionalnim jedinicama bilo skoro 20.000 Estonaca. 8. estonski streljački korpus, kako su ove jedinice nazvane posle septembra 1942. godine, stigao je na front u ruskom gradu Velikije Luki u decembru 1942. godine i pretrpeo velike gubitke u borbi, kao i prebeg oko 1.000 ljudi na nemačku stranu. Posle toga, streljački korpus je zamenjen drugim nacionalnostima iz SSSR-a. Glavna aktivnost korpusa u drugom delu rata bilo je učešće u bitkama za Estoniju.[94]

Borbe 1944.[uredi | uredi izvor]

Vojnici koji brane estonsku obalu reke Narve, sa tvrđavom Ivangorod na suprotnoj strani.

U januaru 1944, Sovjetski Lenjingradski front (grupa Sovjetske armije u regionu Lenjingrada) je prisilio Sponhajmerovu grupu da se vrati na bivšu estonsku granicu. Dana 31. januara, Samouprava (marionetska vlada Estonije) objavila je opštu regrutaciju-mobilizaciju.[95] Juri Uluots, poslednji ustavni premijer Republike Estonije,[96] vođa estonske ilegalne vlade održao je radio obraćanje 7. februara[97] u kojem je zamolio vojno sposobne muškarce rođene 1904–1923. da se jave u vojsku. Pre toga, Uluots se protivio estonskoj mobilizaciji kao nezakonitoj prema Haškim konvencijama.[98] Uluots se nadao da će upuštanjem u takav rat Estonija uspeti da privuče zapadnu podršku cilju nezavisnosti od SSSR-a.[99] Mobilizacija je naišla na široku podršku Estonaca i regrutovano je 38.000 muškaraca.[100] Posle mobilizacije u Estoniji je bilo pod oružjem oko 50.000–60.000 Estonaca.[95] Dobrovoljačka estonska legija stvorena 1942. bila je pod Vafen-SS 1944. i proširena u 20. Vafen grenadirsku diviziju SS (1. estonska) dok su druge estonske jedinice koje su se borile na različitim frontovima na nemačkoj strani hitno prebačene u Estoniju.[95] Pored toga, formirano je i šest bataljona granične odbrane.[101] U jesen 1944. procenjuje se da je pod oružjem bio isti broj Estonaca kao u vreme estonskog rata za nezavisnost, ukupno oko 100.000 ljudi.[5] Volonteri iz Norveške, Danske, Holandije i Belgije su takođe bili raspoređeni u Estoniji u okviru Sponhajmer grupe.

Formiranje mostobrana u Narvi[uredi | uredi izvor]

Sovjetska karta početka estonske operacije, februar – april 1944

Sovjetska ofanziva stigla je do reke Narve 2. februara. Sovjetske jedinice 2. udarne armije i 8. armije uspostavile su nekoliko mostobrana na zapadnoj obali severno i južno od grada Narve. Dana 7. februara, 8. armija je proširila mostobran u močvari Krivaso južno od Narve presekavši prugu Narva–Talin iza nemačkog SS tenkovskog korpusa. Štab Lenjingradskog fronta nije mogao da iskoristi priliku da opkoli manju nemačku armijsku grupu. Grupa Sponhajmer je držala svoje pozicije u komplikovanoj situaciji. U isto vreme, sovjetski 108. streljački korpus je iskrcao svoje jedinice preko jezera Peipus i uspostavio mostobran oko sela Mirapalu. Igrom slučaja, Estonska divizija koja je krenula na front Narva stigla je do tog područja. U borbi 14–16. februara, 1. bataljon, SS dobrovoljački grenadirski puk 45 Estland (1. estonski) i bataljon 44. pešadijskog puka (koji se sastojao od osoblja iz istočne Pruske) uništili su iskrcane sovjetske trupe. Iskrcavanje kod Merekula izvedeno je istovremeno, pošto se sovjetska 260. nezavisna mornarička pešadijska brigada od 517 vojnika iskrcala u obalsku opštinu Merekula iza linija Sponhajmer grupe. Međutim, amfibijska jedinica je skoro potpuno uništena.[102]

Narva ofanzive, u februaru i martu[uredi | uredi izvor]

Stari grad Talin nakon bombardovanja od strane sovjetskog vazduhoplovstva u martu 1944.

Druga udarna armija pokrenula je novu Narvsku ofanzivu 15. februara[103] istovremeno sa mostobrana severno i južno od grada Narve sa ciljem da opkoli 3. SS Pancer korpus. Posle žestokih borbi, iscrpljena sovjetska armija obustavila je svoju operaciju 20. februara. Od početka januara, Lenjingradski front je izgubio 227.440 ljudi, ranjenih, poginulih ili nestalih u akciji, što je činilo više od polovine trupa koje su učestvovale u Lenjingradsko-Novgorodskoj strateškoj ofanzivi.

Pauza između ofanziva iskorišćena je za dovođenje dodatnih snaga sa obe strane. Dana 24. februara (Dan nezavisnosti Estonije), ispunjavajući svoj prvi zadatak na frontu Narva, novi 45. i 46. SS dobrovoljački grenadirski pukovi (1. i 2. estonski) izvršili su kontranapad da razbiju sovjetske mostobrane. Napadom 2. estonskog puka uništen je sovjetski mostobran Rigikula. Napadom 1. i 2. estonskog puka likvidiran je mostobran Siverci do 6. marta.

Do početka marta, rukovodstvo Lenjingradskog fronta je izvuklo devet korpusa protiv sedam nemačkih divizija i jedne brigade koje su branile Narvu. Sovjetska ofanziva Narve (1–4. mart 1944) počela je jugozapadno od Narve sa ciljem da zaobiđe i opkoli citadelu. Streljački korpus 59. armije opkolio je 214. pešadijsku diviziju i estonski 658. i 659. istočni bataljon koji su pružali otpor. Ovo je komandi armijskog odreda „Narva” dalo dovoljno vremena da se kreće u svim raspoloživim jedinicama i odbije ofanzivu.[102][104]

Sovjetski vazdušni napad sravnio je istorijski grad Narvu 6. marta 1944. godine. Usledio je napad pešadije 2. udarne armije na Ivangorodski mostobran na istočnoj obali reke 8. marta. Istovremeno su se vodile borbe na severu grada, gde je sovjetski 14. streljački korpus uz podršku artiljerije 8. estonskog streljačkog korpusa pokušao da probije nemačku odbranu koju su držali estonski pukovi. Napadi su odbijeni uz velike gubitke za Sovjete.[105]

Sovjetska avijacija dugog dometa napala je Talin u noći pre 9. marta. Otprilike 40% stambenog prostora je uništeno u gradu - 25.000 ljudi ostalo bez skloništa, a 500 civila je ubijeno. Rezultat vazdušnog napada bio je suprotan sovjetskom cilju, da nateraju Estonce da ne podrže nemačku stranu, jer su Estonci osećali gađenje zbog sovjetskih zverstava i više muškaraca se odazvalo pozivu Nemačke za regrutaciju.[102][105]

Šest divizija, oklopna vozila i artiljerija sovjetskog 109. streljačkog korpusa i dovedeni 6. streljački korpus pokrenuli su ofanzivu Narve (18–24. marta 1944) usmerenu ka železničkoj stanici u Auvereu. Oslabljena nemačka 61. pešadijska divizija držala je svoje odbrambene položaje. Kampfgrupa Štrahvic uništila je udarni klin sovjetske 8. armije 26. marta na zapadnom kraju mostobrana Krivaso. Kampfgrupa je uništila istočni vrh mostobrana 6. aprila i inspirisana svojim uspehom pokušala je da eliminiše mostobran u celini, ali nije uspela da nastavi zbog prolećnog odmrzavanja koje je učinilo močvaru neprohodnom za njenu tenkovsku eskadrilu. Relativno zatišje na frontu vladalo je do kraja jula 1944.[102][104]

Sinimaed brda[uredi | uredi izvor]

Bitka kod Tanenbergove linije, 26-29. jula 1944.

Sovjetska 8. armija je pokrenula početni napad Narva ofanzive na železničku stanicu u Auveru. 44. pešadijski i 1. estonski puk su ga odbili nanevši velike gubitke Sovjetima. 3. SS Pancer korpus je evakuisan iz Narve i front je postavljen na liniju Tanenberg na brdima Sinimaed 26. jula.[106][105]

Sovjetska prethodnica napala je liniju Tanenberg osvajajući deo najistočnijeg od tri brda. Sovjetski pokušaji da osvoje ostala brda su propali sledećeg dana. Nemački kontranapad 28. jula je potom propao pod odbranom sovjetskih tenkovskih pukova. Snage 3. armijskog korpusa zauzele su svoje nove položaje na centralnom od tri brda.[102][104]

Vrhunac bitke kod Tanenbergove linije bio je sovjetski napad 29. jula. Sovjetske udarne jedinice su suzbile nemački otpor kod Lastekodumagija, dok su sovjetske glavne snage pretrpele teške gubitke u naknadnom napadu na Grenaderimagi. Sovjetski tenkovi su opkolili Grenaderimagi i najzapadniji Tornimagi. U isto vreme, SS-obergrupenfirer Feliks Štajner je poslao preostalih sedam nemačkih tenkova koji su uzvratili iznenađenim sovjetskim oklopnim snagama. Ovo je omogućilo multinacionalnoj borbenoj jedinici da ponovo osvoji Grenaderimagi. Od 136.830 Sovjeta koji su pokrenuli operaciju Narva, jula 1944. godine, nekoliko hiljada je preživelo, a sovjetski tenkovski pukovi su uništeni.[102][104]

Uz pomoć brzih pojačanja, Crvena armija je nastavila sa napadima. Stavka je zahtevala da se vojni odred „Narva“ uništi a grad Rakvere osvoji najkasnije do 7. avgusta, ali njihovi brojni pokušaji nisu uspeli da slome odbranu „Narve“. Govorov je prekinuo sovjetsku ofanzivu 10. avgusta.[102][104]

Jugoistočna Estonija[uredi | uredi izvor]

Kada je estonska operacija propala u Sinimaedu, borba je preneta na jug od jezera Peipus. Glavni udar sovjetske Tartu ofanzivne operacije bio je usmeren na grad Pečori. Sovjetska 67. armija je 10. avgusta probila odbranu 28. armijskog korpusa. 43. streljačka divizija je 13. avgusta zauzela grad Viru[105] i naterala trupe 18. armije na obale reka Gauja i Mali Emajigi. Nemačke jedinice uz podršku lokalnih bataljona civilne odbrane Omakaitse utvrdile su svoje položaje duž reke Male Emajigi i odbile brojne sovjetske pokušaje do 14. septembra.[106][105]

Grupa armije Sever predala je odbranu grada Tartua borbenoj grupi Vagner, kojoj je nedostajalo dovoljno trupa da popuni liniju. 3. Baltički front je 23. avgusta pokrenuo artiljerijski baraž na položaje 2. bataljona, 2. estonskog puka u selu Nio jugoistočno od Tartua. Sovjetska 282. streljačka divizija, 16. tenkovska brigada i dva puka samohodne artiljerije prošli su odbranu i zauzeli strateški važan most preko reke Emajigi zapadno od Tartua. Dana 25. avgusta, tri sovjetske streljačke divizije uz podršku oklopnih i artiljerijskih jedinica osvojile su grad i uspostavile mostobran na severnoj obali reke Emajigi.[102][104]

Aleksander Varma, ambasador Estonije u Finskoj, saopštio je da je Nacionalni komitet Republike Estonije 1. avgusta poslao telegram u kome se navodi: „Estonci se vraćaju kući!“. Tada je objavljeno da će finski pešadijski puk 200 biti raspušten i da se dobrovoljci mogu slobodno vratiti kućama. Sa Nemcima je postignut dogovor, a Estoncima je obećana amnestija ako se vrate. 1. bataljon finskih momaka, bataljoni estonske policije br. 37 i 38 i tenkovska eskadrila uništili su mostobran dve sovjetske divizije zapadno od grada do 30. avgusta i zauzeli most Kerevere. Dana 4. septembra, operacija kojom su komandovali Rebane, Vent i oberstleutnant Majnrad fon Lauhert pokušala je da ponovo zauzme Tartu. Napad su odbile jedinice 3. Baltičkog fronta.[102][104]

Baltička ofanziva[uredi | uredi izvor]

Sovjetska ofanziva na Saremi u oktobru-novembru 1944.

Pošto je Finska izašla iz rata 4. septembra 1944. godine, prema mirovnom sporazumu sa Sovjetima odbrana kopna postala je nemoguća i komanda Grupe armija Narva je počela da priprema evakuaciju iz Estonije. Tri sovjetska baltička fronta su 14. septembra pokrenula ofanzivnu operaciju u Rigi duž cele dužine nemačkog fronta 18. armije koji se protezao od grada Madona u Letoniji do ušća reke Mala Emajigi. Na estonskom segmentu od železničkog čvora Valga do jezera 3. baltički front je napao. U žestokim borbama, nemački 28. armijski korpus i bataljoni Omakaitse držali su svoje položaje protiv nadmoćne sovjetske armije.[102][104]

Sovjetska Talinska ofanziva 2. udarne armije počela je u ranim jutarnjim satima 17. septembra.[104] Nakon artiljerijskog baraža od 132.500 granata i granata ispaljenih na nemački 2. armijski korpus,[107] 8. estonski streljački korpus, 30. gardijski streljački korpus i 108. streljački korpus prešli su Emajigi u 25 km širokom frontu istočno od Tartua i prešli u ofanzivu uz oklopnu i vazdušnu podršku.[105] Probijena je odbrana 2. armijskog korpusa. Jedino je borbena grupa "Rebane" smeštena u blizini Tartua uspešno održala svoj prednji segment. Alfons Rebane je izvukao svoje trupe uz velike gubitke.[105] Grupa armija Narva i 28. armijski korpus, najseverniji elementi Grupe armija Sever, bili su u opasnosti da budu opkoljeni i uništeni.[108] Šerner je naredio grupi armija Narva da napusti odbranu linije Emajogi i fronta Narva i da se evakuiše iz kopnene Estonije.[106][105]

Tri nemačke divizije u zapadnoestonskom arhipelagu (arhipelag Monsund) su pružale otpor do 23. novembra 1944.[106][105]

Prema sovjetskim podacima, osvajanje teritorije Estonije koštalo ih je 126.000 žrtava. Borbe na frontu u Narvi verovatno su dodale cifri 480.000.[109] Sa nemačke strane, njihovi sopstveni podaci pokazuju 30.000 mrtvih što je najverovatnije potcenjeno; realnija cifra bi bila 45.000.[5]

Pokušaj obnavljanja nezavisnosti[uredi | uredi izvor]

Proglašenje Vlade Estonije od 18. septembra 1944. u Rigi Teataji

Kako su se Nemci povlačili, 18. septembra Juri Uluots je formirao vladu koju je predvodio zamenik premijera Oto Tief. Zastava nacističke Nemačke na Pik Hermanu zamenjena je zastavom Estonije dva dana kasnije. 21. septembra proglašena je nacionalna vlada Estonije. Estonske snage zauzele su vladine zgrade u Tompei i naredile nemačkim snagama da je napuste.[110] Crvena armija je zauzela Talin 22. septembra, a estonska zastava na Pik Hermanu zamenjena je crvenom zastavom. Posle evakuacije nemačkih snaga, estonske vojne jedinice pod komandom kontraadmirala Johana Pitke nastavile su da pružaju otpor Crvenoj armiji. Estonske trupe su poražene od sovjetskih naprednih jedinica u bitkama održanim 23. septembra zapadno od Talina kod Kejle i Ristija.[104]

Estonska ilegalna vlada, koju nije zvanično priznala ni nacistička Nemačka ni Sovjetski Savez, pobegla je u Stokholm u Švedskoj i delovala je u egzilu do 1992. godine, kada je Hajnrih Mark, premijer Republike Estonije na dužnosti predsednika u egzilu,[111] predao akreditive novoizabranom predsedniku Estonije Lenartu Meriju. Dana 23. februara 1989. na Pik Hermanu je spuštena zastava Estonske SSR, a 24. februara 1989. zamenjena je zastavom Estonije.

Sovjetski povratak[uredi | uredi izvor]

Sovjetske snage su ponovo osvojile Estoniju u jesen 1944. nakon žestokih borbi na severoistoku zemlje na reci Narvi (Bitka kod Narve) i na liniji Tanenberg. Godine 1944, uoči ponovne okupacije zemlje od strane Crvene armije, 80.000 ljudi je pobeglo iz Estonije morem u Finsku i Švedsku, postajući ratne izbeglice, a kasnije i iseljenici. 25.000 Estonaca stiglo je u Švedsku i još 42.000 u Nemačku. Tokom rata oko 8.000 estonskih Šveđana i članova njihovih porodica emigriralo je u Švedsku. Nakon povlačenja Nemaca, oko 30.000 Šumske braće ostalo je da se krije u estonskim šumama, da se pripreme za masovni gerilski rat. Komandant 46. SS Grenadirskog puka, Fridrih Kurg, bio je sa većinom svojih ljudi u estonskim šumama.

Godine 1949, 27.650 sovjetskih vojnika je još vodilo rat protiv Šumske braće. Samo masovna deportacija 1949. kada je odvedeno oko 21.000 ljudi razbila je osnovu ustaničkog pokreta. 6.600 Šumske braće predalo se u novembru 1949. Kasnije je neuspeh mađarskog ustanka slomio moral otpora 700 ljudi koji su još uvek bili pod ilegalom. Prema sovjetskim podacima, do 1953. godine razoružan je 20.351 pobunjenik. Od toga je 1.510 poginulo u bitkama.[traži se izvor] Tokom tog perioda, Šumska braća su ubila 1.728 pripadnika Crvene armije, NKVD-a i milicije. Avgusta Sabea, jednog od poslednjih preživelih Šumske braće u Estoniji, otkrili su agenti KGB-a i udavio se 1978. Posle njega bilo je malo živih ustanika u estonskim šumama. Mnogi od njih su umrli zbog starosti u narednih 15 godina.

Estonski Šveđani beže od sovjetske okupacije u Švedsku 1944.

Tokom prve posleratne decenije sovjetskog režima, Estonijom je upravljala Moskva preko estonskih guvernera rođenih u Rusiji. Rođeni u porodicama domorodaca Estonaca u Rusiji, potonji su svoje obrazovanje stekli u Sovjetskom Savezu tokom staljinističkih represija krajem 1930-ih. Mnogi od njih su se borili u Crvenoj armiji (u Estonskom streljačkom korpusu), a malo njih je savladalo estonski jezik.[112]

Iako su Sjedinjene Države i Ujedinjeno Kraljevstvo, saveznici SSSR-a protiv Nemačke tokom Drugog svetskog rata, priznali okupaciju Republike Estonije od strane SSSR-a na konferenciji na Jalti 1945. defakto, vlade ostalih zapadnih demokratija nisu priznale zauzimanje Estonije od strane SSSR-a 1940. i 1944. dejure prema deklaraciji Samnera Velsa od 23. jula 1940.[113][114][115] Te zemlje su priznavale estonske diplomate i konzule koji su i dalje funkcionisali u mnogim zemljama u ime svojih bivših vlada. Ove ostarele diplomate su istrajale u ovoj situaciji sve do konačnog obnavljanja nezavisnosti Estonije 1991.[116]

Promene granica Estonije posle Drugog svetskog rata.

Ruska Federacija, država naslednica Sovjetskog Saveza, je kasnije okončala svoje vojno prisustvo u Republici Estoniji povlačenjem svojih poslednjih trupa u avgustu 1994.[117] i odustajanjem od kontrole nad postrojenjima nuklearnog reaktora u Paldiskiju u septembru 1995. [118] [119]

Kontroverze[uredi | uredi izvor]

Razilaze se pogledi na istoriju Estonije tokom Drugog svetskog rata:

Stav Evropskog suda za ljudska prava[uredi | uredi izvor]

Sud primećuje, prvo, da je Estonija izgubila nezavisnost kao rezultat Ugovora o nenapadanju između Nemačke i Saveza Sovjetskih Socijalističkih Republika (poznatog i kao „Pakt Molotov-Ribentrop“), zaključenog 23. avgusta 1939. i tajnih dodatnih protokola. Nakon ultimatuma za postavljanje sovjetskih vojnih baza u Estoniji 1939. godine, u junu 1940. došlo je do masovnog ulaska sovjetske vojske u Estoniju. Zakonita vlada zemlje je zbačena i sovjetska vlast je nametnuta silom. Totalitarni komunistički režim Sovjetskog Saveza sprovodio je velike i sistematske akcije protiv estonskog stanovništva, uključujući, na primer, deportaciju oko 10.000 osoba 14. juna 1941. i više od 20.000, 25. marta 1949. godine. Posle Drugog svetskog rata, desetine hiljada ljudi su se skrivale u šumama kako bi izbegle represiju sovjetskih vlasti; deo onih koji su se krili aktivno se opirao okupacionom režimu. Prema podacima organa bezbednosti, u pokretu otpora 1944–1953. ubijeno je oko 1.500, a uhapšeno skoro 10.000 ljudi. Prekinuta nemačkom okupacijom 1941–1944, Estonija je ostala pod okupacijom Sovjetskog Saveza sve do obnove nezavisnosti 1991.

Stav estonske vlade[uredi | uredi izvor]

Ploča na zgradi Vlade Estonije, Tompea, u znak sećanja na članove vlade ubijene u komunističkom teroru

Prema estonskom gledištu, okupacija Estonije od strane Sovjetskog Saveza trajala je pet decenija, samo prekinuta nacističkom invazijom 1941–1944.[120] Nakon događaja u Bronzanoj noći 2007. godine, nacionalna konzervativna grupa UEN (Unije za Evropu nacija) u Evropskom parlamentu podnela je predlog rezolucije kojom se priznaje 48 godina okupacije kao činjenica.[121] Konačna verzija rezolucije Evropskog parlamenta, međutim, samo je priznala gubitak nezavisnosti Estonije u periodu od 1940. do 1991. i da su zapadne demokratije smatrale da je pripajanje Estonije Sovjetskom Savezu nezakonito.[122] Pao je predlog levičarske grupe Evropska ujedinjena levica — Nordijska zelena levica za rezoluciju kojom se osuđuje premeštanje spomenika iz Drugog svetskog rata od strane estonske vlade.[123]

Stav ruske vlade[uredi | uredi izvor]

Ruska vlada i zvaničnici nastavljaju da tvrde da je sovjetska aneksija baltičkih država bila legitimna[124] i da je Sovjetski Savez oslobodio zemlje od nacista.[125] Oni navode da su sovjetske trupe ušle u baltičke zemlje 1940. godine nakon sporazuma i uz saglasnost vlada baltičkih republika. Oni tvrde da SSSR nije bio u ratnom stanju i da nije vodio nikakva borbena dejstva na teritoriji tri baltičke države, pa se, reč okupacija ne može koristiti.[126][127] „Tvrdnje o (okupaciji) od strane Sovjetskog Saveza i povezane tvrdnje zanemaruju svu pravnu, istorijsku i političku realnost i stoga su potpuno neosnovane." (rusko ministarstvo inostranih poslova)

Stav veterana[uredi | uredi izvor]

Estonski državljanin Ilmar Haviste, šef udruženja estonskih veterana koji su se borili na nemačkoj strani: „Oba režima su bila podjednako zla – nije bilo razlike između njih, osim što je Staljin bio lukaviji“. Estonski državljanin Arnold Meri koji se borio na sovjetskoj strani i kasnije optužen za genocid zbog svoje uloge u deportacijama: „Učešće Estonije u Drugom svetskom ratu bilo je neizbežno. Svaki Estonac je imao samo jednu odluku: na čiju stranu da stane u toj krvavoj borbi – na nacističku ili antihitlerovsku koaliciju. Ruski državljanin Viktor Andrejev koji se borio na sovjetskoj strani u Estoniji odgovarajući na pitanje: „Kako se osećate kada vas nazivaju 'okupatorom'? — „Pola veruje u jedno, pola veruje u drugo.“[128]

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Alexander II permitted Jews with university degrees and merchants of the third guild to settle anywhere in Russia, and several hundred settled in Estonia.[78]
  2. ^ The Estonian Army, where in June 1940 there were 16,800 men, was changed into the "22nd Territorial Rifle Corps", which was totally russified at the beginning of the war (only 9,000 previous Estonian soldiers stayed compared to 20,000 Russians). Thousands of men escaped from the corps when sent to Russia at the outbreak of the war. 5,500 Estonian soldiers served in the corps during the first battle. 4,500 of them went over to the German side. In September 1941, when the corps was liquidated, there were still 500 previous Estonian soldiers.[5]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ The New Encyclopædia BritannicaNeophodna slobodna registracija. Encyclopædia Britannica. 1993. str. 698. ISBN 978-0-85229-571-7. „The fate of Estonia was decided by the German-Soviet Nonaggression Pact of August 1939 between Nazi Germany and the USSR” 
  2. ^ Feldbrugge 1985, str. 460
  3. ^ Kilin, Juri; Raunio, Ari (2007). Talvisodan taisteluja [Winter War Battles] (na jeziku: finski). Karttakeskus. str. 10. ISBN 978-951-593-068-2. 
  4. ^ Hough, William J.H. (2019-09-10). „The Annexation of the Baltic States and Its Effect on the Development of Law Prohibiting Forcible Seizure of Territory”. DigitalCommons@NYLS. 
  5. ^ a b v g Estonia in World War II by Hannes Walter. Historical Text Archive, Mississippi. Retrieved link on July 6th 2020.
  6. ^ The White Book: Losses inflicted on the Estonian nation by occupation regimes. 1940–1991
  7. ^ Kellogg-Briand Pact Arhivirano jul 3, 2007 na sajtu Wayback Machine at Yale University
  8. ^ League of Nations Treaty Series, Vol. CXXXI, pp. 297–307.
  9. ^ „Aggression Defined”. Time. 17. 7. 1933. Arhivirano iz originala 30. 9. 2007. g. 
  10. ^ League of Nations Treaty Series, 1934, No. 3391.
  11. ^ Estonian Neutrality Law of December lst, 1938
  12. ^ Text of the Nazi-Soviet Non-Aggression Pact Arhivirano na sajtu Wayback Machine (14. novembar 2014), executed August 23, 1939
  13. ^ Christie, Kenneth, Historical Injustice and Democratic Transition in Eastern Asia and Northern Europe: Ghosts at the Table of Democracy, RoutledgeCurzon. Christie, Kenneth; Cribb, R. B. (2002). Historical Injustice and Democratic Transition in Eastern Asia and Northern Europe: Ghosts at the Table of Democracy. RoutledgeCurzon. ISBN 978-0-7007-1599-2. 
  14. ^ Nekrich, Ulam & Freeze 1997, str. 130–1
  15. ^ Roberts, Geoffrey (1992). „The Soviet decision for a Pact with Nazi Germany”. Soviet Studies. 44 (1): 57—78. doi:10.1080/09668139208411994. 
  16. ^ Molotov–Ribbentrop Pact's secret additional protocol
  17. ^ Kitchen, Martin (1990). A World in Flames: A Short History of the Second World War. Longman. str. 74. ISBN 978-0-582-03408-2. „The joint invasion of Poland was celebrated with a parade by the Wehrmacht and the Red Army in Brest Litovsk” 
  18. ^ Raack, Richard (1995). Stalin's Drive to the West, 1938–1945. Stanford University Press. str. 58. ISBN 978-0-8047-2415-9. „The generals of the two invading armies went over the details of the prearranged line that would mark the two zones of conquest for Germany and Soviet Russia, subsequently to be rearranged one more time in Moscow. The military parade that followed was recorded by Nazi cameras and celebrated in the German newsreel: German and Soviet generals cheek by jowl in military homage to each other's armies and victories.” 
  19. ^ a b „Moscow's Week”. Time. 9. 10. 1939. Arhivirano iz originala 30. 9. 2007. g. 
  20. ^ Smith 2002, str. 24
  21. ^ a b v g Estonia in World War II by Hannes Walter. Historical Text Archive, Mississippi. Retrieved link on July 6th 2020.
  22. ^ „Negotiator Stalin”. Time. 6. 11. 1939. Arhivirano iz originala 30. 9. 2007. g. 
  23. ^ „Finnish Finish”. Time. 20. 11. 1939. Arhivirano iz originala 24. 12. 2007. g. 
  24. ^ „36-to-1”. Time. 11. 12. 1939. Arhivirano iz originala 30. 9. 2007. g. 
  25. ^ „Minus a Member”. Time. 25. 12. 1939. Arhivirano iz originala 30. 9. 2007. g. 
  26. ^ „Balts' Return”. Time. 23. 10. 1939. Arhivirano iz originala 24. 12. 2007. g. 
  27. ^ Petrov 2008, str. 153
  28. ^ Petrov 2008, str. 154
  29. ^ Pavel Petrov Arhivirano 21 avgust 2009 na sajtu Wayback Machine at Finnish Defence Forces home page
  30. ^ documents published from the State Archive of the Russian Navy Arhivirano februar 19, 2005 na sajtu Wayback Machine
  31. ^ Petrov 2008, str. 164
  32. ^ The Last Flight from Tallinn Arhivirano mart 25, 2009 na sajtu Wayback Machine at American Foreign Service Association
  33. ^ a b „Five Years of Dates”. Time. 24. 6. 1940. Arhivirano iz originala 30. 9. 2007. g. 
  34. ^ Smith 2002, str. 19
  35. ^ Subrenat, Cousins & Harding 2004, str. 134
  36. ^ Ertl 2008, str. 394
  37. ^ June 14 the Estonian government surrendered without offering any military resistance; The occupation authorities began ... by disarming the Estonian Army and removing the higher military common from power[36]
  38. ^ Miljan 2004, str. 111 harvnb greška: više ciljeva (2×): CITEREFMiljan2004 (help)
  39. ^ United States Congress 1972, str. 280
  40. ^ „The President of the Republic acquainted himself with the Estonian Defence Forces”. Press Service of the Office of the President. 19. 12. 2001. Arhivirano iz originala 21. 8. 2009. g. Pristupljeno 2. 1. 2009. 
  41. ^ 51 years from the Raua Street Battle at Estonian Defence Forces Home Page
  42. ^ AE, 784. „Riigikogu avaldus kommunistliku režiimi kuritegudest Eestis” (na jeziku: estonski). Riigikogu. Arhivirano iz originala 3. 11. 2008. g. Pristupljeno 2. 1. 2009. 
  43. ^ Lohmus, Alo (10. 11. 2007). „Kaitseväelastest said kurja saatuse sunnil korpusepoisid” (na jeziku: estonski). Arhivirano iz originala 21. 8. 2009. g. Pristupljeno 2. 1. 2009. 
  44. ^ Latvia's detailed election results were accidentally published in London 24 hours before the purported election was held
  45. ^ Minahan 2000, str. 238
  46. ^ „Justice in The Baltic”. Time. 19. 8. 1940. Arhivirano iz originala 30. 9. 2007. g. 
  47. ^ Magnus Ilmjärv Hääletu alistumine, [Silent submission], Tallinn, Argo. Ilmjärv, Magnus (2004). Hääletu alistumine: Eesti, Läti ja Leedu välispoliitilise orientatsiooni kujunemine ja iseseivuse kaotus : 1920. Aastate keskpaigast anneksioonini. ISBN 978-9949-415-04-5. 
  48. ^ U.S.-Baltic Relations: Celebrating 85 Years of Friendship at U.S Department of State
  49. ^ General Johan Laidoner at The Estonian War Museum Arhivirano jul 18, 2007 na sajtu Wayback Machine
  50. ^ „Estonia Remembers Soviet Deportations”. Estonian World. Pristupljeno 22. 5. 2021. 
  51. ^ S.G.Isakov Očerki istorii russkoй kulьturы v Эstonii. Tallinn, 2005, pp. 394–395.
  52. ^ The Forty-Third Session of the UN Sub-Commission at Google Scholar Arhivirano 2015-10-19 na sajtu Wayback Machine
  53. ^ State Symbols – Estonian Soviet Socialist Republic
  54. ^ Endel Vanatoa (1985). Estonian SSR, a Reference Book. Perioodika Publisher. str. 11. 
  55. ^ Эstonskaя Sovetskaя Socialističeskaя Respublika in the Great Soviet Encyclopedia, 1969–1978 (in Russian)
  56. ^ „1939 USSR-Estonia Mutual Aid Pact (full text)”. Arhivirano iz originala 03. 03. 2016. g. Pristupljeno 21. 04. 2023. 
  57. ^ Politics, Migration and Minorities in Estonia, 1918–1998 Arhivirano 2007-07-11 na sajtu Wayback Machine, pdf, pp. 79
  58. ^ a b Эstonskaя Sovetskaя Socialističeskaя Respublika in the Great Soviet Encyclopedia, 1969–1978 (in Russian)
  59. ^ a b Peeter Kaasik; Mika Raudvassar (2006). „Estonia from June to October, 1941: Forest brothers and Summer War”. Ur.: Toomas Hiio; Meelis Maripuu; Indrek Paavle. Estonia 1940–1945: Reports of the Estonian International Commission for the Investigation of Crimes Against Humanity. Tallinn. str. 496—517. 
  60. ^ Indrek Paavle, Peeter Kaasik (2006). „Destruction battalions in Estonia in 1941”. Ur.: Toomas Hiio; Meelis Maripuu; Indrek Paavle. Estonia 1940–1945: Reports of the Estonian International Commission for the Investigation of Crimes Against Humanity. Tallinn. str. 469—493. 
  61. ^ 1940–1992. Soviet era and the restoration of independence. Arhivirano jun 10, 2007 na sajtu Wayback Machine
  62. ^ Jüri Liim: Kautla lahingud
  63. ^ Mart Laar, War in the Woods, The Compass Press, Washington, 1992, p. 10
  64. ^ Eesti rahva kannatuste aasta. [The year of sufferings for the Estonian people]. In Estonian. Tallinn, 1996, p. 234.
  65. ^ Arthur Võõbus. The Tragedy of the Estonian People: The Mortal Struggle of an Outpost of European Culture, the Nation of Estonia. Stockholm 1985.
  66. ^ Tartu in the 1941 Summer War Arhivirano mart 19, 2009 na sajtu Wayback Machine. By Major Riho Rõngelep and Brigadier General Michael Hesselholt Clemmesen (2003). Baltic Defence Review 9
  67. ^ a b v Hiio, Toomas (2006). „Combat in Estonia in 1941”. Ur.: Toomas Hiio; Meelis Maripuu; Indrek Paavle. Estonia 1940–1945: Reports of the Estonian International Commission for the Investigation of Crimes Against Humanity. Tallinn. str. 413—430. 
  68. ^ Lande 2001, str. 188
  69. ^ a b v Peeter Kaasik; Mika Raudvassar (2006). „Estonia from June to October, 1941: Forest brothers and Summer War”. Ur.: Toomas Hiio; Meelis Maripuu; Indrek Paavle. Estonia 1940–1945: Reports of the Estonian International Commission for the Investigation of Crimes Against Humanity. Tallinn. str. 496—517. 
  70. ^ Hillar Palamets (1982). Ülikool Suure Isamaasõja aastail (University in the years of Great Patriotic War. In Estonian). In: Karl Siilivask, Hillar Palamets (Comp.). Tartu Ülikooli ajalugu pp. 169–187. Eesti Raamat, Tallinn
  71. ^ By 1942, Sandberger had his own Estonian Security Police, organized under the Estonian Major Ain-Ervin Mere, with criminal police and political police Perpetrators victims bystander By Raul Hilberg, pp. 97
  72. ^ Mertelsmann, Olaf (2005). Vom Hitler-Stalin-Pakt bis zu Stalins Tod. Bibliotheca Baltica. str. 133. ISBN 9789985800294. 
  73. ^ Raun 2001, str. 161
  74. ^ Buttar, Prit (21. 5. 2013). Between Giants. Bloomsbury USA. ISBN 9781780961637. 
  75. ^ Miljan 2004, str. 275 harvnb greška: više ciljeva (2×): CITEREFMiljan2004 (help)
  76. ^ a b v Chronology at the EIHC Arhivirano jun 9, 2007 na sajtu Wayback Machine
  77. ^ Miljan, Toivo (13. 1. 2004). Historical Dictionary of Estonia. Scarecrow Press. str. 273. ISBN 9780810865716. . Miljan p. 273
  78. ^ Ziedonis, Arvids; Winter, William L.; Valgemäe, Mardi (1974). Baltic History. str. 273. . Baltic History p. 228 by Association for the Advancement of Baltic Studies, University of Toronto
  79. ^ Gurin-Loov, Eugenia (1994). Eesti juutide katastroof 1941. str. 217. . Eesti juutide katastroof 1941 by Eugenia Gurin-Loov, pp. 217
  80. ^ Smith, David James (2005). The Baltic States and Their Region: New Europe or Old?. Rodopi. str. 217. ISBN 9042016663. . The Baltic States and Their Region by David James Smith, p. 211
  81. ^ The Estonian Cultural Autonomy Law of 1925 was unique in inter-war Europe, and elicited much attention internationally. Under its terms, representatives of Estonia's Russian, German, and Swedish minorities (and other nationality groups numbering at least 3,000) were given the possibility of establishing their own cultural self-governments.[80]
  82. ^ Jewish cultural autonomy was promulgated on 26 June 1926.The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe. Yale University Press. 2008. ISBN 9780300119039. . The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe: 2 Volumes – Page 1835
  83. ^ Estonia at Jewish Virtual Library
  84. ^ „EJA - History”. eja.pri.ee. Arhivirano iz originala 2007-10-12. g. 
  85. ^ Estonia at Jewish Virtual Library
  86. ^ historycommission Arhivirano 2013-03-01 na sajtu Wayback Machine at www
  87. ^ „Wiesenthal Center Status Report on Investigation and Prosecution of Nazi War Criminals (2006)”. Arhivirano iz originala 09. 06. 2013. g. Pristupljeno 21. 04. 2023. 
  88. ^ „Wiesenthal Center Status Report on Investigation and Prosecution of Nazi War Criminals (2007) (Broken link)”. Arhivirano iz originala 29. 09. 2007. g. Pristupljeno 21. 04. 2023. 
  89. ^ Estonia and the Estonians (Studies of Nationalities). . ISBN 978-0-8179-2852-0.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)
  90. ^ ESTONIAN VIKINGS: Estnisches SS-Freiwilligen Bataillon Narwa and Subsequent Units, Eastern Front, 1943–1944
  91. ^ Terasest tugevamad: pataljon Narva ajalugu.
  92. ^ Jurado, Thomas & Pavlović 2002, str. 5
  93. ^ During the German attack in June 1941 all three Territorial Corps suffered mass desertions to the Germans; The Soviet High Command transferred them deep into Russia before disbanding them at the end of 1941, and hundreds of officers subsequently died in Gulag labour-camps while the other ranks were transferred to military labour duties. Last-minute Soviet attempts to mobilise Baltic civilians were largely unsuccessful.[92]
  94. ^ Raun 2001, str. 160
  95. ^ a b v mobilisation in Estonia estonica.org Arhivirano januar 31, 2009 na sajtu Wayback Machine
  96. ^ Jüri Uluots at president.ee Arhivirano septembar 27, 2007 na sajtu Wayback Machine
  97. ^ Chronology at the EIHC Arhivirano jun 9, 2007 na sajtu Wayback Machine
  98. ^ Mälksoo, Lauri (2006). The Government of Otto Tief and Attempt to Restore the Independence of Estonia in 1944: A Legal Appraisal. In: Toomas Hiio, Meelis Maripuu, Indrek Paavle (Eds.). Estonia 1940–1945: Reports of the Estonian International Commission for the Investigation of Crimes Against Humanity. Tallinn. 
  99. ^ The Baltic States: The National Self-Determination of Estonia, Latvia and Lithuania Graham Smith. Smith, Graham (1996). The Baltic States: The National Self-determination of Estonia, Latvia and Lithuania. Macmillan. str. 91. ISBN 978-0-312-16192-7. 
  100. ^ Resistance! Occupied Europe and Its Defiance of Hitler by Dave Lande on Page 200. Lande, D. A. (2000). Resistance!: Occupied Europe and Its Defiance of Hitler. ISBN 978-0-7603-0745-8. 
  101. ^ ONI O NAS / 1944: Tragičeskiй God V Istorii Эstonii. 60 Let Эstonskoй Tragedii. Materialы Ministerstva Inostrannыh Del Эstonii
  102. ^ a b v g d đ e ž z i Laar, Mart (2005). Estonia in World War II. Tallinn: Grenader. 
  103. ^ David M. Glantz (2001). The Soviet-German War 1941–1945: Myths and Realities (PDF). Glemson, South Carolina: Strom Thurmond Institute of Government and Public Affairs, Clemson University. Arhivirano iz originala (PDF) 2011-06-17. g. Pristupljeno 2009-01-27. 
  104. ^ a b v g d đ e ž z i Hiio, Toomas (2006). Combat in Estonia in 1944. In: Toomas Hiio, Meelis Maripuu, Indrek Paavle (Eds.). Estonia 1940–1945. Tallinn: Estonian International Commission for the Investigation of Crimes Against Humanity. 
  105. ^ a b v g d đ e ž z Hiio, Toomas (2006). Combat in Estonia in 1944. In: Toomas Hiio, Meelis Maripuu, Indrek Paavle (Eds.). Estonia 1940–1945. Tallinn: Estonian International Commission for the Investigation of Crimes Against Humanity. 
  106. ^ a b v g Laar, Mart (2005). Estonia in World War II. Tallinn: Grenader. 
  107. ^ Mart Laar. Emajõgi 1944: Teise Maailmasõja lahingud Lõuna-Eestis (Emajõgi River 1944: Battles of World War II in South Estonia. In Estonian). Tallinn: Varrak. 
  108. ^ Mitchum, S (2007). German Defeat in the East 1944–45. Stackpole. 
  109. ^ Laar, Mart (2006). Sinimäed 1944: II maailmasõja lahingud Kirde-Eestis (Sinimäed Hills 1944: Battles of World War II in Northeast Estonia) (na jeziku: estonski). Tallinn: Varrak. 
  110. ^ Bulletin of International News. 1944. . By Royal Institute of International Affairs. Information Dept. Published 1945
  111. ^ Heinrich Mark at president.ee Arhivirano septembar 27, 2007 na sajtu Wayback Machine
  112. ^ Biographical Research in Eastern Europe: Altered Lives and Broken Biographies. Humphrey, Miller, Zdravomyslova. Humphrey, Robin; Miller, Robert Lee; Zdravomyslova, E. A. (2003). Biographical Research in Eastern Europe: Altered Lives and Broken Biographies. Ashgate. ISBN 978-0-7546-1657-3. 
  113. ^ Daniel Fried, Assistant Secretary of State at U.S Department of State
  114. ^ The Baltic States and their Region: New Europe or Old? by David J. Smith on Page 48. Smith, David James (2005). The Baltic States and Their Region: New Europe or Old?. Rodopi. ISBN 978-90-420-1666-8. 
  115. ^ Post-Cold War Identity Politics: Northern and Baltic Experiences by Marko Lehti on Page 272: "Soviet occupation in Baltic countries – a position supported by the fact that an overwhelming majority of states never recognized the 1940 incorporation de jure.". Lehti, Marko; Smith, David James (2003). Post-Cold War Identity Politics: Northern and Baltic Experiences. Frank Cass. ISBN 978-0-7146-8351-5. 
  116. ^ Diplomats Without a Country: Baltic Diplomacy, International Law, and the Cold War by James T. McHugh, James S. Pacy, Page 2. McHugh, James T.; Pacy, James S. (30. 8. 2001). Diplomats Without a Country: Baltic Diplomacy, International Law, and the Cold War. Bloomsbury Academic. ISBN 978-0-313-31878-8. 
  117. ^ „Baltic Military District”. globalsecurity.org. 
  118. ^ President of the Republic in Paldiski on 26 September 1995 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (9. mart 2021) Lennart Meri, the president of Estonia (1992-2001). 26 September 1995.
  119. ^ "Last Russian Military Site Returned to Estonia". The Jamestown Foundation. 27 September 1995.
  120. ^ Moscow celebrations Arhivirano septembar 29, 2007 na sajtu Wayback Machine at newsfromrussia
  121. ^ „Motion for a resolution on the Situation in Estonia”. 2007-05-21. Pristupljeno 2010-03-05. „Estonia, as an independent Member State of the EU and NATO, has the sovereign right to assess its recent tragic past, starting with the loss of independence as a result of the Hitler-Stalin Pact of 1939 and including three years under Hitler's occupation and terror, as well as 48 years under Soviet occupation and terror,” 
  122. ^ „European Parliament resolution of 24 May 2007 on Estonia”. 2007-05-24. Pristupljeno 2010-03-05. „Estonia, as an independent Member State of the EU and NATO, has the sovereign right to assess its recent tragic past, starting with the loss of independence resulting from the Hitler-Stalin Pact of 1939 and ending only in 1991, the Soviet occupation and annexation of the Baltic States was never recognised as legal by the Western democracies” 
  123. ^ „European Parliament resolution on the relocation of the World War II memorial in Tallinn and relations between Estonia and Russia”. 2007-05-27. Pristupljeno 2010-03-06. „Condemns the removal by the Estonian Government of the World War II memorial; takes the view that this act by the Estonian Government reflects a regrettable lack of sensitivity to the seriousness of Nazi crimes and an unacceptable lack of respect for all those who fought against fascism; Expresses its concern that at the same time the Estonian authorities have shown their indifference to the crimes committed by Estonian Nazi collaborators, in particular their participation in crimes against the Jewish population, and annual demonstrations by neo-fascist organisations which reappeared after Estonia became independent; insists that the problem of non-citizenship affecting thousands of people in the Baltic countries should be resolved;” 
  124. ^ Russia denies Baltic 'occupation' by BBC News
  125. ^ Bush denounces Soviet domination by BBC News
  126. ^ Russia denies Arhivirano decembar 15, 2007 na sajtu Wayback Machine at newsfromrussia
  127. ^ the term "occupation" inapplicable Arhivirano septembar 29, 2007 na sajtu Wayback Machine at newsfromrussia
  128. ^ When giants fought in Estonia BBC News

Literatura[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Естонија_у_Другом_светском_рату&oldid=27778218”