Tevtonski red

Ne poistovećivati sa Tevtonci.

Tevtonski vitezovi ili Tevtonski red (lat. Ordo domus Sanctæ Mariæ Theutonicorum Ierosolimitanorum), je „Nemački versko-Viteški red“, (nem. Deutscher Orden) Svetog rimskog carstva osnovan 1191. u Akri, Palestina (danas Ako u Izraelu). U srednjem veku su bili krstaški viteški red i nosili su bele ogrtače sa crnim krstom. To je sada klirski red smešten u Beču, Austrija. Srednjovekovni red je imao značajnu ulogu na Bliskom istoku kontrolišući luku Akra. Pošto su hrišćanske snage poražene na Bliskom istoku, Red se premestio u Transilvaniju 1211. kako bi pomogao u odbrani Ugarske od Kumana. Proterani su 1225. pošto su navodno pokušali da se postave pod papski, a ne ugarski suverenitet.

Na osnovu Zlatne bule iz Riminija, veliki vođa Tevtonskih vitezova Herman fon Salca i vojvoda Konrad I od Mazovije su zajedno napali Stare Pruse 1226. kako bi ih pokrstili u Pruskom krstaškom pohodu. Tada su vitezovi bili optuženi za prevaru poljske uprave i obrazovanje nezavisne Monaške države Tevtonskih vitezova. Red je izgubio svoju svrhu kada je susedna Litvanija prihvatila hrišćanstvo. Smešten u Pruskoj, Red je počeo da pohodi svoje hrišćanske susede, Kraljevinu Poljsku, Veliko vojvodstvo Litvaniju i Novgorodsku republiku, pošto je asimilirala Livonijski red. Na osnovu svojih nameta Red je imao jaku gradsku ekonomiju, zapošljavao je mnoge trgovce iz čitave Evrope, i postao morska sila na Baltičkom moru.

Poljsko-Litvanska vojska je odlučno porazila Red i slomila njegovu vojnu moć u bici kod Grinvalda (Tanenberg) 1410. Red je postojao sve do 1525. kada je Veliki vođa Albert Brandenburški abdicirao, prihvatio luteranstvo da bi postao pruski vojvoda. Velike vođe su predsedavale viteškim velikim posedima u Nemačkoj i drugde do 1809. kada je Napoleon I Bonaparta naredio raspuštanje Reda koji je izgubio svoj poslednji svetovni posed. Red je nastavio da postoji, sa sedištem u Hamburgu za vreme Prvog svetskog rata, i danas radi kroz dobrotvorna udruženja u srednjoj Evropi. Bejlivih od Utreht od tevtonskog reda, protestantski viteški red, potiče iz istog srednjovekovnog vojnog reda i takođe nastavlja da dodeljuje viteška zvanja i obavlja dobrotvorna dela.

Istorija

Nastajanje

U vreme kad su između 1189—1190, krstaši opsedali Akru u Palestini, neki nemački trgovci iz Bremena i Libeka osnovali su bratstvo koje se trebalo baviti obolelima u Palestini.

Nakon zauzimanja Akre - 1191, ta bratstva preuzela je gradsku bolnicu, koju su prezvali u Bolnica Svete Marije iz nemačke kuće u Jerusalimu. Papa Kliment III odobrio je njihov red, i pravila po uzoru na Suvereni Red Svetog Ivana Jerusalimskog, odnosno Malteške vitezove.

Smrt Hoenštaufenskog cara Hajnriha VI 1197, koji je inače planirao veliku invaziju Palestine, poremetila je stanje na frontu, jer se velik broj nemačkih krstaša koji su došli do Palestine odlučio vratiti kući. Kako bi popunili novonastalu prazninu, nemački kneževi i biskupi, zajedno s jerusalimskim kraljem Amalrihom II, odlučili su 1198. godine da pretvore Tevtonsko bratstvo u vojnički viteški red, sa monaškim pravilima po uzoru na templare. Red je dobio brojne privilegije od papa Celestina III i Inoćentija III i velike donacije zemlje, i to ne samo po kraljevstvu Jerusalima, već i po Nemačkoj i drugdje. Papa Inoćentije III odobrio je 1205. tevtonskim vitezovima korištenje belog plašta s crnim krstom.

Karta Tevtonske države 1260

Tevtonci su zauvek napustili Palestinu krajem krstaških ratova, i konačnog pada te zemlje pod islam 1291.

Delovanje po Istočnoj Evropi i Prusiji

Tevtonski vitezovi su u međuvremenu, pod vođstvom velikog majstora reda, Hermana fon Salze (rukovodio redom od 1210 do 1239), počeli da premeštaju svoja dejstva sa Bliskog istoka u istočnu Evropu. Prvi Tevtonski evropski poduhvat bio je u Ugarskoj - 1211, nakon što ih je pozvao kralj Andrija II da mu pomognu da zaštiti pograničnu Transilvaniju od invazije Kumana tako da je kolonizuju i pokrste. Zauzvrat su dobili velika autonomna prava, ali su oni u svojim zahtevima preterali te su proterani iz Ugarske 1225. Nakon toga im se ukazala prilika za novi angažman, jer ih je pozvao poljski vojvoda Konrad I Mazoviecki, da mu pomognu da očisti donji tok reke Visle od poganskih Prusa.

Ovog puta je Herman fon Salza ušao u posao puno pažljivije, kako bi izbegao ono što je doživio u Transilvaniji. Kako je već uživao poverenje hoenštaufenskog cara Fridriha II, kome je već služio kao diplomata, zatražio je od njega (i dobio 1226) zlatnu bulu sa jasno preciziranim benificijama i pravima za posao sklopljen sa Konradom I. Po njoj red ne samo da je imao pravo na zemlju dobijenu od Konrada, već i na onu koju bi sam osvojio u borbi sa Prusima.

Fridrih II, odobrava redu da zauzme Prusku

Nešto kasnije - 1234, Herman je takođe osigurao i privilegije od pape Grgura IX, koje se mogu smatrati kao drugi temelj njihove pruske feudalne države, jer su pape bile spremne da prihvate sadašnja i buduća osvajanja reda kao vlasništvo Svete Stolice dato na večno korištenje samom redu.

Od 1233. Tevtonski vitezovi pod zapovedništvom lokalnog veleposjednika Hermana Balka, uz pomoć laičke dobrovoljačke vojske, regrutirane uglavnom po centralnoj Nemačkoj, započinju osvajanje Pruske. Tokom sledećih 50 godina, napredujući od donje Visle do donjeg Njemena, uspeli su da istrebe većinu orginalnog pruskog stanovništva (velike pogrome Tevtonci su sprovodili u vreme velikih pobuna 1261—1283) želivši na taj način uspostave svoju kontrolu nad Pruskom.

Iako su Tevtonci dali jednu trećinu osvojenih teritorija crkvi, a s druge strane dali veliki stupanj autonomije novoosnovanim gradovima na tom području, oni su bez sumnje izrasli u dominantnu silu Pruske. Svoj posed su nastojali da osiguraju podižući utvrđenja, ali i doseljavanjem nemačkih seljaka po opustelim područjima i darovanjem velikih poseda nemačkom i poljskom plemstvu koje je postalo vazal reda, ali i monopolizovanjem lukrativne trgovine žitom, posebno nakon 1263, kad je papa je dozvolio i viteškim redovima koji su prethodno bili dužni da se pridržavaju zaveta siromaštva, da se uključe direktno u trgovinu.

Do 1237, manje od dve godine pre nego što Herman Zalza umro, autonomna grana Tevtonskog reda je osnovana 1202. Red braće mača (Schwertbrüderorden), poznati i kao vitezovi mača, ili Livonski red potpuno su ovladali Livonijom. Uprkos toga Tevtonski red, nikada nije uspeo da sprovede efikasnu kontrolu nad tim severnim pokrajinama, kao što mu je to uspelo po Prusiji.

Do 1309, kada je veliki majstor reda uspeo da organizuje svoju rezidenciju u Malborku, Tevtonski red je stvorio i snažnu feudalnu državu koja je vladala ne samo nad Prusijom, nego i po istočnobaltičkim zemljama, a nakon 1346. i Estonijom i Pomerenijom, uključujući i grad Danzing i teritorije po centralnoj i južnoj Nemačkoj. Tokom nekoliko idućih vekova kako bi pokazali svoju moć - stalno su (iako neuspešno), pokušavali da osvoje i pokrstiti Litvaniju, ali su istovremeno štitili hanzeatske trgovačke gradove i širili svoje teritorije trgovinom i osvajanjem.

Širenje reda i jačanje njegove moći, uzrokovalo je neprijateljstvo Poljske, kojoj je red širenjem svojih poseda, odsekao pristup Baltičkom moru, ali i Litvanije, koju su Tevtonci i dalje smatrali neprijateljskom zemljom iako je ona prihvatila hrišćanstvo - 1387. Zbog toga su nakon izbijanja pobune protiv reda u litvanskoj Žemaitiji - 1408, Poljska i Litvanija udružili snage i porazili Tevtonske vitezove u Bici kod Grinvalda (1410). Iako se red nakon tog poraza bio prisiljen da se odrekne samo - Žemajtije i poljskog Dobrzina (Sporazum iz Torunja 1411), to je bio njegov kraj, jer mu je bila skršena vojna moć.

Nakon toga je autoritet i financijski položaj reda naglo opao, te on više nije bio u stanju da izdrži ratove koje je i dalje vodio sa Poljacima, a nakon što su ga napustili vazali i pridružili se Poljacima tokom Trinaestogodišnjeg rata (1454—1466), red je konačno poražen. Nakon tog je red - 1466. morao da Poljskoj ustupi Pomereniju, obe obale Visle i Varmijsku biskupiju (Sporazum iz Toruna 1466). Tevtonci su ipak uspeli da zadrže ostatak Prusije, ali pod uslovom da njihov veliki majstor postane vazal poljskog kralja. Velika promena za red bila je i u tome što je odtada bio obavezan da prihvata i poljske članove, a dotad je bio isključivo nemački.

Slabljenje i raspad reda

Vlast Tevtonskog reda u Prusiji trajala je do kraja 1525, kad je tadašnji veliki poglavar Albert, pod uticajem protestantizma, raspustio red a njegove dotadašnje posede pretvorio u vlastito sekularno vojvodstvo pod poljskim suverenitetom. Novi veliki poglavar reda 1526, Valter od Kronenberga, učvrstio je svoju rezidenciju u Bad Mergenthajmu. Nakon gubitka Prusije Tevtonci su još uvek imali po Evropi nekoliko teritorija. Ali su stvari krenule nagore nakon 1558. kad su izgubljene livonijske teritorije, oni su podeljeni između Rusije, Švedske i Poljsko-Litavske Unije. Nakon tog je Utrehtska unija - 1580. označila gubitak teritorija po Beneluksu. Krajem 17. veka francuski kralj Luj XIV sekularizovao je njihove posede po Francuskoj, a nakon potpisivanja Linevilskog mira - 1801. red je izgubio i sve nemačke posede na levoj obali Rajne. Konačni udarac redu zadao je 1809. Napoleon, kad je preostale posede reda podelio između drugih kneževina i država.

Austrijska obnova

Do kraja Napoleonskih ratova Tevtonski red je uspeo da zadrži samo male teritorije po austrijskim zemljama i Tirolu. Austrijski car je 1834. ponovno oživeo red u Beču, kao crkvenu ustanovu, rezervišući položaj velikog meštra za nekog od vojvoda iz habsburgške dinastije. Nova pravila donesena od 1839. do 1840. ograničila su aktivnost Tevtonaca na karitativnu i pastoralnu delatnost, a rad njihovih ženskih članica isključivo na sestrinstvo. Papa Pije IX odobrio je 1871. nova pravila za sveštenika reda. Kad je 1918. propala Austrougarska poslednji habsburgški veliki poglavar reda - nadvojvoda Maksimilijan, prepustio je svoj položaj običnom svešteniku reda. Od 27. novembra 1929. red ima nova pravila koja naglašavaju versku disciplinu.

Trenutačno je sedište reda u bečkoj ulici Singerštrase 7, u kojoj se nalazi crkva i arhiv organizacije. Pored Austrije, red ima ogranke u Bavarskoj, Hesenu i italijanskom Tirolu.

Panorama tevtonskog zamka Malbork

Literatura

• Christiansen, Erik (1997). The Northern Crusades. London: Penguin Books. str. 287. ISBN 0-14-026653-4. 
• Innes-Parker, Catherine (2013). Anchoritism in the Middle Ages: Texts and Traditions. Cardiff: University of Wales Press. str. 256. ISBN 978-0-7083-2601-5. 
• Selart, Anti (2015). Livonia, Rus' and the Baltic Crusades in the Thirteenth Century. Leiden: Brill. str. 400. ISBN 978-9-00-428474-6. 
• Seward, Desmond (1995). The Monks of War: The Military Religious Orders. London: Penguin Books. str. 416. ISBN 0-14-019501-7. 
• Urban, William (2003). The Teutonic Knights: A Military History. London: Greenhill Books. str. 290. ISBN 1-85367-535-0. 

Spoljašnje veze

• Zvanična strana reda za područje bivše Čehoslovačke
• Zvanična strana reda za Austriju
• Zvanična strana reda za Nemačku
• Strana posvećena redu pod pokroviteljstvom papaske stolice
• Territorial extent of the Teutonic Knights in Europe (map)
• An Historical Overview of the Crusade to Livonia Arhivirano na sajtu Wayback Machine (23. mart 2016), by William Urban
• "The Early Years of the Teutonic Order" Arhivirano na sajtu Wayback Machine (28. decembar 2008), by William Urban
• Museum in the residential castle of the Teutonic Order in Bad Mergentheim
• Zwaetzen and the German Order in Central Germany
• "Massive Ceremonial Hall Discovered Under Crusader Castle in Northern Israel" – Haaretz, Nov.22, 2018
• Barker, Ernest (1911). „Teutonic Order, The”. Ur.: Chisholm, Hugh. Encyclopædia Britannica (na jeziku: engleski). 26 (11 izd.). Cambridge University Press. str. 676—679.  This contains a detailed chronological history of the Order, and is itself based on Heinrich von Treitschke Das deutsche Ordensland Preussens, in Historische und politische Aufsätze, vol. II. (Leipzig, 1871), and on Johann Loserth Geschichte des späteren Mittelalters (Munich and Berlin, 1903).