Hrvatsko-turski ratovi
| Hrvatsko-turski ratovi | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Deo Ugarsko-turskih ratova i austrijsko-turskih ratova | |||||||
 Ostaci Hrvatske i Slavonije u vreme najvećeg turskog napredovanja (1593) | |||||||
| |||||||
| Sukobljene strane | |||||||
 Kraljevina Ugarska Kraljevina Hrvatska Habsburška monarhija |
 Osmansko carstvo | ||||||
| Komandanti i vođe | |||||||
|
Nikola Zrinjski Toma Bakač-Erdedi |
Ferhat-paša Sokolović Hasan-paša Predojević | ||||||
| Jačina | |||||||
| do 6.000 feudalnih trupa[1][a] | do 20.000 lokalnih turskih trupa iz Bosne, Slavonije i Ugarske[2] | ||||||
Hrvatsko-turski ratovi (tur. Osmanlı-Hırvatistan Savaşları, hrv. Hrvatsko-osmanski ratovi) obuhvataju veći broj ratova Osmanskog carstva protiv Kraljevine Ugarske (1443—1526) i Habsburške monarhije (1526—1699), čiji je Hrvatska bila sastavni deo. Iako Hrvatska u tom periodu nije bila nezavisna država, mnoge bitke sa Turcima vođene su na hrvatskoj teritoriji, i uz učešće hrvatske vojske, vojskovođa i naroda, pa se uslovno može govoriti o njenom učešću u ratovima. Među ove bitke mogu se ubrojati:
- Stogodišnji Hrvatsko-turski rat (1493—1593) - period skoro konstantnih sukoba manjeg intenziteta (tzv. mali rat) od bitke na Krbavskom polju do bitke kod Siska.
- Dugi rat (1593—1606).
- Austrijsko-turski rat (1663—1664).
- Veliki bečki rat (1683—1699).
Hrvatska pod Ugarskom[uredi | uredi izvor]
Upadi Turaka Osmanlija u Hrvatsku počeli su u poslednjim godinama vladavine kralja Žigmunda Luksemburškog (1387—1437), koji je zbog toga od 1435. uveo ratni porez, i podelio Hrvatsku na 3 oblasti -Hrvatsku (od Jadrana do Une), Slavoniju (od Une do Drave) i Usoru (istočna Slavonija, Bosna i Mačva) - čije je plemstvo bilo dužno da štiti granicu svojim feudalnim odredima-banderijama. Ukupno je bilo 18 banderija (12 velikaških, 4 županijske i po jedna kraljevska i banska) sa po 500 konjanika svaka (kraljevska i banska po 1.000), koje su popunjavali velikaši ili sitna vlastela (županijske banderije) sa naoružanim podanicima (na 33 kmeta po 1 konjanik). Važniji pogranični gradovi imali su male posade sastavljene od kraljevskih najamnika.[1]
Turska plima[uredi | uredi izvor]
Nakon pada Bosne 1463. turski napadi postali su masovniji i učestaliji. U početku su upadali u Hrvatsku pretežno granični sandžakbegovi sa po nekoliko hiljada akindžija, a povremeno bosanski namesnik sa redovnim trupama ojačanim spahijama kraćim pravcima najviše sa desetak hiljada ljudi, ali su ubrzo prešli na duboke provale u Mađarsku, Austriju, Istru, pa čak i u mletačku Furlaniju. Zbog angažovanja kralja Matije Korvina (1458—1490) u ratovima na zapadu (u Austriji i Češkoj), nakon neuspelog pokušaja preotimanja Bosne 1463-64. (koji se završio stvaranjem jajačke i srebrničke banovine), odbrana Hrvatske prepuštena je slabim domaćim feudalnim snagama, a kraljeva pomoć za izdržavanje najamnika i posada kraljevskih gradova bila je nestalna. Vojna moć Hrvatske do bitke na Krbavskom polju 1493. godine iznosila je do 20 banderija sa oko 10.000 konjanika. Zbog stalne ugroženosti svih granica, ove snage bile razbacane po celoj zemlji, i svaka banderija branila je sama svoje područje, uz eventualnu pomoć suseda. Zbog slabljenja vojnog potencijala hrvatskih feudalaca (pustošenje, odvođenje roblja), slavonski Sabor u Zdencima je 1478. odlučio da se na opšti feudalni poziv (tzv. zemaljski ili pučki ustanak, lat. insurrectio) mora lično odazvati svaki plemić i slobodnjak i na 25 kmetova opremiti po 1 konjanika (sa kopljem, mačem i štitom) i 1 pešaka ( sa lukom); od 1528. na svaki dimnjak trebalo je davati po 1 pešaka, a na 10 dimnjaka 1 konjanika. Posle poraza 1493. nijedan hrvatski velikaš osim biskupa, knezova Zrinjskih i Frankopana nije mogao da skupi potpunu banderiju (od 1492. smanjena na 200 lakih i 200 oklopnih konjanika).[1]
Slabi Korvinovi naslednici, Vladislav Jagjelo (1490—1516) i Lajoš II (1516—1526), čija su prava i posede prigrabili ugarski velikaši (magnati), zapustili su odbranu zemlje. Kralj je izdržavao samo posadu isturenoj Jajca i davao slabu novčanu pomoć hrvatskom banu i knezovima, od koje se početkom 16. veka izdržavalo u Hrvatskoj 1.152 konjanika i 200 pešaka. Odbranu Hrvatske i Slavonije prepustili su domaćim snagama: gotovo čitav vek (1493—1593) se Hrvatska borila sama protiv Turaka za svoj opstanak.[1]
Hrvatski feudalci imali su duž Vrbasa i Une preko 50 utvrđenih gradova, ali nisu bili u stanju da se svojim lokalnim snagama odupru sve češćim i snažnijim turskim provalama kojih je od 1463. do 1513. bilo preko 30 (većih), a 1518-1526. još 18. Tek povremenim grupisanjem banderijalnih snaga banovi su ponekad razbijali turske odrede pri povratku sa dubljih pljačkaških upada: 1478. između Gline i Une, oktobra 1483. kod Broda Zrinskog na Uni, a 1491. kod Udbine[3], ali su pretrpeli težak poraz na Krbavskom polju 1493, od koga se hrvatsko plemstvo nikada nije oporavilo. Posle tog poraza hrvatske feudalne vojske, Lika, Krbava i Dalmacija ostale su bez odbrane.[1]
Od 1463. do 1512. Turci nisu osvojili ni jedan hrvatski grad ni oblast. Tek posle pada srebreničke banovine turski upadi imaju osvajački karakter. Od 1513. do 1524. Turci su zauzeli Dalmatinsku Hrvatsku od reke Cetine do Zrmanje, osim Klisa i Obrovca. Posle pada Beograda i Šapca 1521, Turci su osvojili Srem, a 1526. istočnu Slavoniju do Osijeka i Đakova i kod Mohača porazili i ubili poslednjeg ugarskog kralja Lajoša II.[1]
Hrvatska pod Habsburgovcima[uredi | uredi izvor]
Nakon ugarskog poraza u bici na Mohaču 1526, kraljevina Ugarska i Hrvatska (kao njen deo) bile su zahvaćene građanskim ratom zbog borbe za krunu između austrijskog nadvojvode Ferdinanda Habsburškog (koga je podržalo plemstvo Hrvatske i Dalmacije) i erdeljskog kneza Jana Zapolje (koga je podržala Slavonija), koji je 1538. okončan podelom Ugarske; Hrvatska i zapadna Ugarska pripale su Ferdinandu, a istočna Ugarska Zapolji (njegovu oblast Turci su 1541. pretvorili u Budimski beglerbegluk). Za to vreme, Turci su osvojili veći deo Slavonije i Dalmacije do linije Virovitica-Čazma-Sisak-Skradin-Slunj-Otočac-Karlobag-Starigrad.[1]
Posle pada Obrovca, Krbave, jajačke banovine i Like 1527-28. kralj Ferdinand je 1529. osnovao bihaćku i senjsku kapetaniju kao začetak Hrvatske vojne krajine, sa najamničkim posadama u pograničnim gradovima pod komandom kraljevskog vrhovnog kapetana. Od osvojenih hrvatskih oblasti Turci su u Slavoniji osnovali požeški sandžak (1536), a u Dalmacijii kliški sandžak (1537). Po okončanju građanskog rata Ferdinanda i Zapolje hrvatsko plemstvo se priključilo Ferdinandovim snagama u neuspešnom Kacijanerovom pohodu u Slavoniju, pretrpevši potpun poraz kod Gorjana 9. oktobra 1537. Turci su bezuspešno opsedali Kostajnicu i Zrin (1540), zauzeli Dubicu (24. aprila 1538), a od 1541. do 1543. osvojili su srednji deo Slavonije, što je uslovilo izgradnju tvrđave Sisak i utvrđivanje Zagreba.[1]
Turska osvajanja tokom 15. i 16. veka dovela su do promena u sastavu stanovništva Hrvatske i Slavonije: jedan deo beži u susedne zemlje, dok sa turske teritorije u Bosni i Srbiji dolaze prebezi; ovi prebezi postaće osnova dve vojne organizacije u službi Habsburške monarhije: uskoka i Vojne krajine.[4]
Vojna krajina[uredi | uredi izvor]
Nakon osvajanja Virovitice i Čazme 1552, Turci su na teritoriji Hrvatske osnovali pakrački (cernički) sandžak. Kao odgovor, kralj Ferdinand je obrazovao Slavonsku krajinu (između Drave i Save), koja je 1553. dobila stalnu krajišku posadu od 2.791 vojnika o trošku Štajerske i Koruške (sa 3 kapetanije-Koprivnička, Križevačka i Ivanićka) , i Hrvatsku krajinu (od Save do mora) u kojoj je Kranjska izdržavala 1.409 najamnika (sa 5 kapetanija - Sinjska, Bihaćka (do 1594), Ogulinska, Hrastovička (do 1594) i Žumberak). Na kranjskoj teritoriji organizovana je posebna kapetanija za žumberačke uskoke. Odbrana Hrvatske zasnivala se na militarizovanoj Hrvatskoj i Slavonskoj vojnoj krajini sa plaćenim posadama u gradovima (većinom sastavljenim od Nemaca) i neplaćenom narodnom vojskom krajišnika (većinom prebega). 1558. ujedinili su se sabori Hrvatske i Slavonije, podela na dve banovine je ukinuta, a zemlja se od tada zvala Kraljevina Hrvatska, Dalmacija i Slavonija. U to vreme borbom protiv Turaka istakli su se banovi Nikola Zrinski (1542—56) i Petar Erdedi (1557—67) i krajiški vrhovni kapetan Ivan Lenković.[4]
Hrvatska vojska u 16. veku[uredi | uredi izvor]
Hrvatsku vojsku sredinom 16. veka (nakon 1553) činila su 3 dela:
- stajaća, plaćenička vojska u Vojnoj krajini, pod komandom Vrhovnog Kapetana (nem. oberster Feldhauptman), a od 1569. dvojice potpukovnika (nem. Oberstlieutnant) (za Hrvatsku i Slavoniju) koje postavlja lično kralj: 4.200 najamnika (200 oklopnih konjanika-arkebuzira, 1.000 nemačkih i 1.000 domaćih pešaka-haramija o trošku kralja i staleža Kranjske i Štajerske, 600 lakih konjanika (husara) i 400 haramija o trošku bana, i još 1.050 vojnika o trošku Vrhovnog Kapetana-koji je morao biti znatan velikaš). Osim toga, svo stanovništvo Vojne krajine bilo je oslobođeno feudalnih nameta i podeljeno u vojvodstva, koja su u slučaju uzbune davala još 30-40 četa neplaćene narodne vojske-oko 2.000 haramija i 500 husara. Pešaci krajiške vojske nazivali su se haramijama ili uskocima, i bili su većinom naoružani vatrenim oružjem; od 3.000 haramija u Vojnoj krajini u 16. veku, plaćenih prebega (uskoka) bilo je oko 1.000, ostatak su činili domaći ljudi.[5]
- feudalna vojska, tzv. banderije, konjički odredi bana i pojedinih velikaša. Hrvatska je 1492. imala 20 banderija (po 500 ljudi) sa oko 10.000 konjanika. Zbog turskog osvajanja, sredinom 16. veka broj banderija je spao na 12, a njihova veličina na 400 ljudi (200 oklopnika i 200 husara)-ukupno manje od 5.000 konjanika: posle poraza u bici na Krbavskom polju 1493, nijedan velikaš osim biskupa, knezova Zrinskih i Frankopana nije mogao da skupi potpunu banderiju.[1]
- opšti poziv, tzv. opšti, zemaljski ili pučki ustanak (lat. insurrectio, generalis expeditio), na koji se mora lično odazvati svaki plemić i slobodnjak, i opremiti 1 konjanika (sa kopljem, mačem i štitom) na 10 kmetovskih dimnjaka, a na svaki dimnjak po 1-2 puškara ili strelca.[1]
Ukidanje hrvatske vojske[uredi | uredi izvor]
Nakon gušenja Zrinjsko-frankopanske zavere (1670) i Velikog bečkog rata (1683-1699), jačanje apsolutizma u Habsburškoj monarhiji ukinulo je poslednje ostatke hrvatske autonomije u vojnim pitanjima: dotašnja feudalna vojska pod kontrolom hrvatskih velikaša i Sabora je ukinuta, a vojska je profesionalizovana, uniformisana i stavljena pod kontrolu carskih (većinom nemačkih) oficira, dok su hrvatski ban i Sabor izgubili svaku kontrolu nad vojskom. Stoga se nakon 1699. godine ne može govoriti o hrvatsko-turskim, već isključivo o austro-turskim ratovima.
Napomene[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g d đ e ž z i j Gažević 1974, str. 509–511 harvnb greška: više ciljeva (3×): CITEREFGažević1974 (help)
- ^ Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 8). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 591.
- ^ Rudolf, Horvat. „Povijest Hrvatske”. Pristupljeno 11. 1. 2019.
- ^ a b Gažević 1974, str. 510 harvnb greška: više ciljeva (3×): CITEREFGažević1974 (help)
- ^ Gažević, Nikola, ur. (1974). Vojna enciklopedija (tom 10). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 556—557.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Gažević, Nikola, ur. (1974). Vojna enciklopedija. 3. Beograd: Vojnoizdavački zavod.