Venecijansko slikarstvo

Venecijansko slikarstvo (ili venecijanska škola) je skup slikarskih struja koje su se razvile na području Mletačke republike, posebno Venecije, a koje su se ubrzo raširile po celoj Evropi. Po istoričarima umetnosti, službeno rođenje venecijanskog slikarstva je u 14. veku. U stvari, upravo se ovom periodu pripisuje umetničko udaljavanje od vizantijske tradicije.

Venecijanska umetnost je karakteristična umetnost koja se razvijala u Veneciji od doba romanike. Gotika se ovde nikada nije primila, a uticaji stare Grčke i Vizantije su vidljivi u drevnoj crkvi Svetog Marka. Svu svoju energiju ova škola je usmerila na razvoj slikarstva. Tu se razvijao poseban stil u kojem su građani mogli investirati svoj novac u raskoš i lepotu.

U 15. veku jačaju gradovi poput Rima, a pogotovo Venecija koja je trgovinom, ratovima, ali i demokratskim izborima među vlastelom, i zahvaljujući prevlasti na Sredozemlju postala najjača sila u Evropi. Oko godine 1500, na vrhuncu venecijanske moći, niko nije slutio da je to i početak njenog kraja, jer se trgovina već prebacivala na relaciju Evropa-Amerika (Kristifor Kolumbo je otkrio Ameriku 1492. godine).

Značajna karakteristika Venecijanske renesanse je boja, naime osvjetljenje koje je presudno i prepoznatljivo u ovom stilu koje nije mnogo marilo za perspektivu i dubinu. Za razliku od intelektualnog slikarstva Firence i Rima, u Veneciji je nastala umjetnost u kojoj je boja važnija od linija.

Izvori o venecijanskoj umetnosti i umetnicima

Za razliku od Firence, u Veneciji nije postojala snažna literarna tradicija pisanja životopisa poznatih sunarodnika. Kao što je slučaj i sa samom kancelarijom dužda, slava pojedinca je bila striktno podređena državi, a preferirani istoriografski žanr je bio i ostao oblik hronike, sa naglaskom na kolektivnu istoriju. Stoga, donekle paradoksalno, najranije životopise venecijanskih slikara – ili barem najranije komentare o njihovom delu – pisao je Toskanac, Đorđo Vazari, koji je, na primer, prvi pisao o Ticijanu. Međutim, kao što je i prirodno, Vazari je dosta manje poznavao slikare Venecije nego slikare Firence i Rima, a nije bio posebno zainteresovan da poboljša svoje znanje. Četiri životopisa Venecijanaca koje je uvrstio u svoje delo Životi najsjajnijih slikara, vajara i arhitekata u njegovom prvom izdanju iz 1550. godine, – Jakopa i Đentila Belinija, Vetora Skarpača (Vitorea Karpača sa drugim slikarima 15. veka), Đorđonea i Palmu – pisao je na osnovu informacija koje je prikupio u svojoj prvoj poseti Veneciji 1541–2. godine, dosta pre nego što je knjiga pisana. Vratio se 1566. godine da prikupi materijal za drugo izdanje, ali je posetu izveo u velikoj žurbi. Postojećim životopisima iz prvog izdanja, svaki od kojih je proširio i prilagodio novoj opštoj strukturi knjige, je dodao životopise Ticijana i Batiste Franka. Nagrada životopisom Batisti Franku, relativno manjem slikaru koji je proveo neko vreme u Rimu i radio pod jakim uticajem Mikelanđela, je simptomatično za Vazarijevu pristrasnost u korist umetnosti centralne Italije. Nasuprot tome, Tintoreto i Veroneze, dvojica vođa venecijanskog slikarstva 1560-ih, pominju se tek u kontekstu životopisa drugih umetnika (respektivno, u životopisu samog Franka i arhitekte Sanmikelija). Informacije koje Vazari pruža o venecijasnskim slikarima, uključujući i Ticijana, su tek skice, prečesto netačne, i podložne manipulaciji glavne teme Života, a to je da promoviše univerzalnu nadmoćnost koncepta crteža (disegno) iz centralne Italije.

Međutim, u nedostatku venecijanskog parnjaka Životima sve do polovine 17. veka, Vazari je ostao suštinski izvor za venecijansko renesansno slikarstvo, i tek dva lokalna izvora iz 16. veka mogu da mu pariraju u korisnosti. U decenijama 1520-ih i 30-ih patricije, veliki poznavalac umetnosti i kolekcionar Markantonio Mikijel je sastavio seriju beležnica u kojima su registrovana umetnička dela u privatnim zbirkama u Veneciji i drugim gradovima Mletačke republike. Pored toga što predstavljaju prvi veći dokument o ranoj istoriji umetničkog kolekcionarstva, ove beležnice (Notizie) su od posebne važnosti zbog opisa određenog broja Đorđonevih dela, koja nisu bila registrovana ni u jednom savremenom dokumentu ili ranom izvoru. Frančesko Sansovino, sin velikog renesansnog arhitekte i vajara Jakopa Sansovina, objavio je 1566. godine kratki dijalog o umetnosti i institucijama Venecije, a 1581. godine prvi obuhvatni Vodič grada Venecije. U tom Vodiču objavljenom u redigovanom i proširenom izdanju 1604. i 1663. godine, nalaze se korisne informacije o slikama u venecijanskim crkvama, palatama i verskim bratstvima (Scuole), većinu koji se može identifikovati sa postojećim delima. Ali, iako Sansovino često pominje datume njihovog nastanka na osnovu natpisa na njima, topografski format knjige ne uključuje posebne informacije o njihovim autorima, i takođe ima značajne nedostatke u pogledu poznavanja toka venecijanskog slikarstva pre početka 16. veka.

Najraniji pokušaj da se pruži sveobuhvatan prikaz životopisa venecijanskih slikara došao je sa Maraviglie dell’ Arte Karla Ridolfija iz 1648. godine. Delo značajno dopunjava informacije koje je pružio Vazari, a pisano je objektivnije. Ali, Ridolfiju je nedostajao Vazarijev kritički uvid, i živeći čitav vek kasnije, jedva da je nešto više pouzdan u svojim pripisivanjima dela određenim umetnicima. Pošto očigledno nije poznavao Mikijelove Notizie, koje su ostale neobjavljena do početka devetnaestog veka, Ridolfijeva životopis o Đorđoneu je posebno nepouzdan. S druge strane, Tintoretov životopis, ujedno i polazna tačka knjige, zasnovan je na informacijama dobijenim iz slikareve porodice i od velikog je umetničko-istorijskog značaja.

Kritički pronicljiviji i mnogo strastveniji zagovornik posebnih kvaliteta venecijanskog slikarstva bio je Ridolfijev savremenik Marko Boskini, čije su knjige La Carta del Navegar Pittoresco i Le Minere della Pittura objavljene 1660. i 1664. godine. Nijedna nije istorija venecijanskog slikarstva: prva je rapsodični dijalog napisan venecijanskim dijalektom, delo više poznavaoca i kritičara nego istoričara, a druga je topografski vodič za slike koje se mogu videti u venecijanskim javnim zgradama, ažurirajući i obogaćujući Vodič Sansovina. U revidiranom izdanju Minere (1674) Boskini je kao predgovor dodao kratak istorijski pregled venecijanskog slikarstva (Breve Istruzione); ali i on je uglavnom sačinjen od niza karakterizacija stilova glavnih majstora, zasnovanih na direktnom posmatranju njihovih odabranih dela, i pruža malo pouzdanih i novih informacija činjenične vrste.

Moderna istoriografija umetnosti, započeta krajem devetnaestog veka, uspela je da nadoknadi mnoge nedostatke ranih izvora, kako ponovnim otkrivanjem originalnih dokumenata koji se odnose na umetnička dela, tako i kroz sistematičnije upozanavanje sa njima. Neverovatne greške koje su preživele vekove, kao što je pretpostavka da je Alvize (Luiđi) Vivarini bio najstariji u porodici slikara umesto najmlađi, su konačno opovrgnute. Ali u nekim drugim slučajevima, pre svega u slučaju Đorđonea, pojavilo se razočaravajuće malo novih činjenica, a istoričari umetnosti su i dalje podeljeni oko toga koja dela je on zapravo naslikao i u koje vreme. Simbol neizvesnosti koja još uvek okružuje veliki deo venecijanskog renesansnog slikarstva je Koncert na livadi iz Luvra. Iako postoji opšta saglasnost da je ova slika jedno od velikih remek-dela evropske umetnosti, neki kritičari je pripisuju kasnom Đorđoneu, a drugi ranom Ticijanu, dok trećio tvrde da su obojica slikara radili na njoj u uzastopnim fazama ili, naprotiv, ni jedan ni drugi.

Moglo bi se tvrditi da savremena istraživanja takođe nisu uspela da istisnu istoriografski model koji je venecijanskom slikarstvu nametnuo Vazari. Uobičajena podela renesanse na ranu, visoku i poznu (koja obuhvata i manirizam), iako ne odgovara u potpunosti načinu na koji je sam Vazari podelio „preporod” italijanske umetnosti, ipak proizilazi iz njega, a važi povrh svega i kao način da se ocrtaju različite faze evolucije umetnosti petnaestog i šesnaestog veka u centralnoj Italiji. Kada se primeni na venecijansko slikarstvo, ova trodelna shema se ne uklapa tako skladno. Granice između rane i visoke renesanse zamagljene su pre svega činjenicom da je vodeći venecijanski slikar petnaestog veka, Đovani Belini, ne samo nadživeo idejnog tvorca lokalne visoke renesanse, Đorđonea, već je očigledno i dalje bio smatran vodećim slikarem renesanse sve do svoje smrti 1516. godine. Slično tome, mnogo je teže u Veneciji nego u Firenci i Rimu reći kada se može smatrati da se visoka renesansa pretopila u poznu renesansu, pogotovo što za razliku od Rafaela, Ticijan nije umro mlad, i ponovo je postojao kontinuitet vođstva u Veneciji kroz dva delna perioda.

Karakteristike venecijanske umetnosti

Venecija nije pretpela one uticaje humanizma kojih je bilo u Firenci. Na primer, Ticijan nije bio naučnik-humanista. Njegov postupak je bio intuitivne prirode. On slika bez želje da u slikarstvu napravi revoluciju. Spontanost je karakteristika venecijanskog slikarstva.

Vazari tvrdi da je uljano slikarstvo iz Nizozemske preneto u Italiju u vreme kada je Van Ajk bio prognan. Najpre prodire u Veneciju preko mladog slikara Antonela da Mesine. U venecijanskoj umetnosti svetlost i boja ima veliki značaj, i volumeni se definišu pomoću svetlosti. Ponajpre je Đorđone, koji je bio Ticijanov učitelj, usvojio definisanje volumena pomoću svetlosti. Takav postupak nazvao je luminizam, i on je svojstven za njegov slikarski pristup. Na ovaj način on inicira ono što će se u impresionizmu pojaviti na jedan ipak sasvim drugačiji način. Ticijan je usvojio tehniku svoga učitelja, ali smanjujući poetičnost koju je njegov učitelj unosio kao karakteristiku u svome delu.

Arhitektura

Jakopo Sansovito, graditelj i arhitekta Biblioteke Sv. Marka, uticao je na Andreu Paladija, najvećeg arhitektu koji je povezivan sa venecijanskim stilom, a čiji je veliki uzor bio Vitruvije. Paladije je gradio uglavnom u Vićenci koja je bila u sastavu Venecijanske republike. Poznata je njegova građevina Vila rotonda.

Slikarstvo

Za venecijske slikare je karakteristično nekoliko odlika. Upotreba uljanih boja je omogućila rad sa širim kistom. Zbog toga je postalo moguće naslikati deblje senka na slikama iz kojih su izranjali likovi. Među najpoznatija imena iz Venecijanske škole spada porodica Belini – Đovani Belini, njegov brat Đentile Belini i zet Andrea Mantenja iz Mantove.

Đorđone (Giorgio Barbarelli da Castelfranco - Giorgione)
Ticijan (Tizian Vecelli)
Tintoreto (Jacopo Tintoretto)
Paolo Veroneze (Paolo Veronese)

Muzika

Vidi još

Literatura

H,W. Janson, Istorija umetnosti, Beograd 1962.
Đina Piskel, Opšta istorija umetnosti, Beograd 1972.