Istorija Albanije u Drugom svetskom ratu

Ne poistovećivati sa Velika Albanija.

Drugi svetski rat u Albaniji
Deo Evropskog ratišta i Mediteranskog fronta u Drugom svetskom ratu
Posmatrano od gornje leve slike: Albanske izbeglice prelaze granicu sa Jugoslavijom 12. aprila 1939, Balisti i komunisti razgovaraju tokom Mukjenskog sporazuma 1943, Italijanske trupe u Draču, Komunistički partizani se bore u Tirani 1944, Partizani marširaju kroz Tiranu nakon što su je okupirali 28. novembra 1944.
Vreme 1939–1944 Mesto Albanija Ishod Pobeda albanskih komunista Osnivanje Demokratske vlade Albanije
Sukobljene strane
NOB Bali Kombetar (do 1943) Legaliteti Podrška: Jugoslovenski partizani Ujedinjeno Kraljevstvo	Italija (do septembra 1943) Albanija (Italijanski protektorat) Nemačka (od septembra 1943) Albanija (Nemačka marionetska država) Bali Kombetar (od 1943)
Komandanti i vođe
Enver Hodža Spiro Mojsiju Mehmet Šehu Hadži Leši Mustafa Džani Midhat Frašeri Ali Kelčira Džem Hasa Safet Butka Hisni Lepenica Abaz Kupi	Frančesko Đakomoni Alberto Parijani Renco Dalmaco Šefket Verlaci Mustafa Merlika-Kruja Malik Bušati Ekrem Libohova Teodor Gejb Herman Nojbaher Jozef Fictum Mehdi Frašeri Redžep Mitrovica Fićiri Dine Ibrahim Bičakčiju Džafer Deva
Jačina
1942 ~4,000 1944 ~70,000	Više od 600,000 vojnika Osovine bilo je smešteno ili je prošlo kroz Albaniju od 1939. do 1944. godine.
Žrtve i gubici
Oko (uključujući civile) 28.000 ubijenih 12,600 ranjenih 44,500 zarobljenih ili deportovanih.	Sile Osovine i saradnici: 26,595 ubijenih 21,245 ranjenih 20,800 zatvorenih.

Albanija se tokom Drugog svetskog rata, od 1939. do 1944. godine, nalazila pod okupacijom Fašističke Italije i Nacističke Nemačke. U ovom periodu, područje Albanije je prvo, između 1939. i 1943. godine, činilo italijanski protektorat (videti: Albanija pod italijanskom okupacijom), a potom, između 1943. i 1944. godine, marionetsku državu pod kontrolom Nemačke (videti: Albanija pod nemačkom okupacijom). Ove marionetske tvorevine su zvanično nazivane Kraljevina Albanija (alb. Mbretëria Shqiptare, ital. Regno albanese, nem. Königreich Albanien), ali su u delu literature poznate i kao "Velika Albanija".

Nezavisnu Kraljevinu Albaniju je 1939. godine okupirala i anektirala Italija i načinila je državnim protektoratom u sastavu Italije.

Okupacijom i podelom Kraljevine Jugoslavije 1941. godine, Italija je anektirala delove jugoslovenske teritorije od kojih je neke priključila Albaniji. Albaniji su tada priključeni istočni delovi Crne Gore, južni delovi Srbije (uključujući najveći deo Kosova i Metohije) i zapadni delovi Makedonije.

Kapitulacijom Italije 1943. godine, Albaniju okupiraju nemačke trupe, a Nemačka tada tretira Albaniju kao de jure nezavisnu zemlju pod njenom okupacijom. Porazom nemačke na balkanskom ratištu 1944. godine, obnavlja se Albanija u predratnim granicama, a anektirane jugoslovenske teritorije su vraćene obnovljenoj Jugoslaviji.

Karta Albanije tokom Drugog svetskog rata

Pozadina

Glavni članak: Italijanska invazija Albanije

Albanski vojnici na neidentifikovanoj lokaciji, 12. aprila 1939.

Kako je Nemačka anektirala Austriju i krenula protiv Čehoslovačke, Italija je videla sebe kako postaje drugorazredni član Osovine. Nakon što je Hitler napao Čehoslovačku, a da unapred nije obavestio Musolinija, italijanski diktator je početkom 1939. godine odlučio da nastavi sa sopstvenom aneksijom Albanije. Italijanski kralj Emanuele III kritikovao je plan za preuzimanje Albanije kao nepotreban rizik. Rim je, međutim, Tirani dao ultimatum 25. marta 1939, zahtevajući da prihvati italijansku okupaciju Albanije. Kralj Zog I odbio je da prihvati novac u zamenu za pružanje podrške potpunom italijanskom preuzimanju i kolonizaciji Albanije, a 7. aprila 1939. Musolinijeve trupe, predvođene generalom Alfredom Guconijem, napale su Albaniju / napadajući istovremeno sve albanske luke. U Sarandi je bilo 65 jedinica, 40 u Valoni, 38 u Draču, 28 u Medovu i još 8 u Bištiju i Palesu. Prvobitni italijanski planovi za invaziju predviđali su do 50.000 ljudi uz podršku 137 mornaričkih jedinica i 400 aviona. Na kraju su invazijske snage narasle na 100.000 ljudi uz podršku 600 aviona.

U Draču, je snaga od samo 360 Albanaca, uglavnom žandara i građana, predvođena Abazom Kupijem, komandantom žandarmerije u Draču, i Mujom Ulćinakuom, pomorskim zvaničnikom, pokušala da zaustavi napredovanje Italije. Opremljeni samo puškama i sa tri mitraljeza, uspeli su da drže Italijane na odstojanju nekoliko sati sve dok veliki broj malih tenkova nije iskrcan sa italijanskih brodova. Nakon toga, otpor je počeo da se ruši i za pet sati italijanske trupe su zauzele grad. Do 13:30 prvog dana, sve albanske luke bile su u italijanskim rukama.

Ne želeći da postane italijanska marioneta, kralj Zog, njegova supruga i njihovo novorođenče Skender pobegli su u Grčku i na kraju u London. Dana 12. aprila, albanski parlament glasao je za ujedinjenje zemlje sa Italijom „u ličnoj uniji“ i za svrgavanje Zoga i ponudu albanske krune Vitoriju Emanueleu III. Italijani su uspostavili fašističku vladu pod vodstvom Šefketa Verljacija i ubrzo postavili Italijane na vodećim pozicijama u albanskoj vojsci i diplomatskim službama. Albanija je 15. aprila 1939. istupila iz Društva naroda, iz koje je Italija istupila 1937. Dana 3. juna 1939, albansko ministarstvo spoljnih poslova spojeno je u italijansko ministarstvo spoljnih poslova. Albanska vojska je stavljena pod italijansku komandu i formalno je spojena u italijansku vojsku 1940. Pored toga, italijanski crnokošuljaši formirali su četiri legije albanske milicije, prvobitno regrutovane od italijanskih kolonista koji su živeli u Albaniji, a kasnije od etničkih Albanaca.

Nakon invazije, Galeaco Ćano se nadao da će pojačati utisak blagonaklonosti nizom početnih gestov usmerenih više na odnose sa javnošću nego na rešavanje bilo kog od dubokih socijalnih i ekonomskih problema Albanije. Jedan od prvih Ćanovih poteza bio je distribucija hrane i odeće u nekim od siromašnih područja i puštanje političkih zatvorenika. Lično je podelio 190.000 zlatnih franaka siromašnima u Tirani, Skadru, Valoni, Đirokastri, Sarandi, Korči i Kukešu. Pošto je novac davao siromašnima, zaobilazeći uobičajenu birokratiju, bio je dobro prihvaćen. Italijani su takođe mnogo doprineli infrastrukturi, poljoprivredi i istraživanju hroma i ugljovodonika kojima je Albanija bila bogata. Italijani su se nadali da će obimna ulaganja u Albaniju doneti i ekonomske i političke koristi. Uprkos slaboj domaćoj ekonomiji, Musolini je Albancima garantovao sumu od 22 miliona funti tokom pet godina za ekonomski razvoj, znatno više od 8,2 miliona koje je Rim uložio od ranih 1920-ih. Početni izveštaji o italijanskim aktivnostima bili su prilično povoljni. Čak je i nemački ministar Eberhard fon Panvic, koji je neprestano bio kritičan prema Italijanima, blagonaklono komentarisao italijanski tempo, koji je uporedio sa tempom u Austriji posle Anšlusa. Novi građevinski projekti doneli su velike količine kapitala i zaposlili su mnoge Albance. Vlada je počela da dozvoljava Italijanima da zauzimaju tehničke položaje u albanskoj državnoj službi, a takođe je počela da dozvoljava ulazak italijanskih naseljenika u Albaniju. To je u velikoj meri uticalo na odnos Albanaca prema italijanskim osvajačima i lokalno stanovništvo ih je dočekalo sa više poštovanja i naklonosti.

Italijanska marionetska država

Glavni članak: Kraljevina Albanija (1939—1943)

Uprkos dugogodišnjoj zaštiti Albanije i savezništvu sa Italijom, 7. aprila 1939. italijanske trupe napale su Albaniju, pet meseci pre početka Drugog svetskog rata. Albanski oružani otpor pokazao se neefikasnim protiv Italijana i, nakon kratke odbrane, zemlja je bila okupirana. Dana 9. aprila 1939. albanski kralj, Zog I pobegao je u Grčku.

Nastojeći da pridobiju albansku podršku italijanskoj vladavini, Ćano i fašistički režim podstakli su albanski iredentizam u pravcima Kosova i Čamerije. Uprkos Jakomonijevim uveravanjima o albanskoj podršci s obzirom na obećano „oslobađanje“ Čamerije, albanski entuzijazam za rat je izostao. Vojnici nekoliko albanskih jedinica angažovanih u borbu tokom početka Grčko-italijanskog rata (1940–1941) zajedno sa italijanskom vojskom uglavnom su „ili dezertirali ili većinom pobegli“. Izveštava se da su albanski agenti regrutovani pre rata delovali iza grčkih linija i vršili sabotaže, ali ih je bilo malo. Podrška Grcima, iako ograničene prirode, dolazila je pre svega od lokalnog grčkog stanovništva koje je toplo pozdravilo dolazak grčkih snaga u južne oblasti Albanije.

Komunistički i nacionalistički otpor

Počeci komunizma

Suočeni sa agrarnim i uglavnom muslimanskim društvom koje je bilo pod nadzorom bezbednosne policije kralja Zoga I, albanski komunistički pokret privukao je malo pristalica u međuratnom periodu. U stvari, zemlja nije imala punopravnu Komunističku partiju pre Drugog svetskog rata. Nakon što je Fan S. Noli 1924. pobegao u Italiju, a kasnije i u Sjedinjene Države, nekoliko njegovih levičarskih štićenika migriralo je u Moskvu, gde su se pridružili Balkanskoj konfederaciji komunističkih partija i preko nje kominterni, udruženju međunarodne komunističke partije. Kominterna je 1930. godine poslala Alija Keljmendija u Albaniju da organizuje komunističke ćelije. Međutim, Albanija nije imala radničku klasu na koju bi se komunisti mogli osloniti za podršku, a marksizam je privukao samo mali broj zapadnoobrazovanih toskijskih intelektualaca i seljake bez zemlje, rudare i druge osobe nezadovoljne zastarelim društvenim i albanskim ekonomskim strukturama. Pariz je postao središte albanskih komunista sve dok nacističke deportacije nisu desetkovale njihove redove nakon pada Francuske 1940.

Počeci otpora Envera Hodže i Mehmeta Šehua

Enver Hodža kao partizan

Mehmet Šehu kao partizan

Enver Hodža i veteran Španskog građanskog rata, Mehmet Šehu, na kraju su postali najmoćnije ličnosti u Albaniji decenijama posle rata. Dominantna figura u modernoj albanskoj istoriji, Enver Hodža je vodio svoj narod duže vreme nego bilo koji drugi vladar. Rođen 1908. godine, od oca toskijskog zemljoposednika iz Đirokastre koji se vratio u Albaniju nakon rada u Sjedinjenim Državama, Hodža je pohađao najbolju pripremnu školu u državi, Nacionalni licej u Korči. Tokom 1930. godine pohađao je univerzitet u Monpeljeu u Francuskoj, ali je izgubio albansku državnu stipendiju zbog zanemarivanja studija. Posle se preselio u Pariz i Brisel. Po povratku u Albaniju 1936. godine, iako nije stekao univerzitetsku diplomu godinama je predavao francuski jezik u svom bivšem liceju i učestvovao u komunističkoj ćeliji u Korči. Kasnije je otišao u Tiranu i kada je formirana Komunistička partija Albanije u novembru 1941. godine, imenovan je za generalnog sekretara stranke, na mestu koje je zadržao do svoje smrti 1985. godine.

Šehu, takođe Tosk, studirao je u američkoj stručnoj školi u Tirani. Otišao je na vojni koledž u Napulju ali je izbačen zbog levičarske političke aktivnosti. U Španiji se Šehu borio u internacionalnoj brigadi „Garibaldi“ i postao komandant jednog od bataljona brigade. Po završetku španskog sukoba, zarobljen je i interniran u Francusku. Vratio se u Albaniju 1942. godine i ubrzo postao istaknuta ličnost. Tokom sukoba istakao se svojim komandnim sposobnostima. U svojim memoarima objavljenim 1984. godine, britanski izvršni direktor za specijalne operacije Dejvid Smajlej je napisao:

"Mehmet Šehu bio je nizak, žilav, crnomanjest tridesetogodišnjak koji se retko smešio, osim na tuđe nesreće. Govorio je dobro engleski, bio je vrlo sposoban i imao je mnogo više vojnog znanja od većine ostalih Albanaca …. Krasile su ga osobine hrabrosti, neustrašivosti, bezobzirnosti i surovosti - pohvalio se da je lično prerezao grlo na sedamdeset italijanskih karabinijera koji su bili zarobljeni. Prvo sam se s njim slagao, jer kao vojnici imali smo nešto zajedničko, ali moji odnosi s njim su se pogoršali jer je malo učinio da prikrije svoju nenaklonost prema svim britanskim stvarima."

Početak albanskih komunističkih i fašističkih partija i Narodnooslobodilački pokret

Glavni članak: Narodnooslobodilačka borba Albanije

Vidi još: Grčko-italijanski rat

Zastava albanskog NOB-a.

Nakon invazije na Albaniju od strane Italije u aprilu 1939. godine, 100.000 italijanskih vojnika i 11.000 italijanskih kolonista naselilo se u zemlji. U početku je Albanska fašistička stranka dobila podršku stanovništva, uglavnom zbog pripajanja Kosova i drugih teritorija naseljenih Albancima nakon osvajanja Jugoslavije i Grčke od strane sila Osovine u proleće 1941. Benito Musolini pohvalio se u maju 1941. grupi Albanski fašisti da je stvorio Veliku Albaniju koju su dugo željeli nacionalisti iz Tirane. Albanska fašistička partija na čelu sa Tefikom Mborjom imala je snažnu podršku među stanovništvom zemlje nakon aneksije Kosova.

Nekoliko grupa koje su predvodili Baba Faja Martaneši, bivši oficir žandarmerije Gani-beg Krieziju, komunista Mustafa Điniši i desničarski političar Muharem Bajraktari. Pokušaj ujedinjenja tih grupa u jednu organizaciju preduzeo je major Abaz Kupi, demokratski političar, koji je stvorio podzemnu organizaciju zvanu Front jedinstva. Ovaj front, koji se povećao u roku od nekoliko meseci, slomljen je u aprilu 1941. godine nakon poraza Jugoslavije i Grčke. Neki od njegovih članova prešli su u kolaboracionistički logor, neki su uhapšeni, a neki drugi pobegli u planine. Ratovanje je na neko vreme prestalo.

Novembra 1941. male albanske komunističke grupe osnovale su u Tirani Komunističku partiju Albanije od 130 članova pod vođstvom Hodže i Centralnog komiteta od jedanaest ljudi. U početku stranka je imala malo javnih apela, a čak je i njena omladinska organizacija imala malo regruta.

Lapidar u znak sećanja na partizanske snage u jugoistočnoj Albaniji.

Otpor u Albaniji postao je aktivan nakon poraza italijanskih snaga u ratu sa Grčkom, koji je započeo 28. oktobra 1940. Prvobitno slogan izgradnje „Velike Albanije“, u koji su Italijani obećali da će pripojiti značajan deo grčkog Epira, dozvolio kolaboracionističkim vlastima da mobilišu nekoliko hiljada dobrovoljaca za vojsku (pored redovnih trupa). Slom italijanske ofanzive u Grčkoj izazvao je krizu među regularnim trupama, koje su odbile da učestvuju u daljim borbama, kao i u dobrovoljačkim jedinicama, koje su se razišle, a neki vojnici su dezertirali u planine. Na kraju, broj borbenih grupa i partizanskih odreda, pojačanih dezerterima iz vojske, narastao je na nekoliko desetina, sa preko 3.000 ljudi. U novembru su u Lješu pobunjeni vojnici, koji su odbili dalju službu u italijanskim jedinicama, vodili bitku sa italijanskom kaznenom ekspedicijom, ubivši 19 i teško ranivši 30 Italijana, pre povlačenja u planine. Istog meseca jedan partizanski odred postavio je zasedu za italijansku transportnu kolonu na putu za Đirokastru. Nekoliko Italijana je ubijeno. Dana 17. maja 1941. godine u Tirani je mladić Vasilj Lači pokušao da izvrši atentat na kralja Emanuelea III pucajući u njega. Međutim nije uspeo i ubrzo je pogubljen.

Sredinom 1942. godine, međutim, partija je pozvala mlade ljude da se bore za oslobođenje svoje zemlje od Italije. Mnogo mladih željnih slobode propagandom je povećalo broj novih regruta. U septembru 1942, partija je organizovala popularnu frontovsku organizaciju, Narodnooslobodilački pokret (NOB), iz brojnih grupa otpora, uključujući i nekoliko antikomunističkih. Tokom rata, partizani među kojima su dominirali komunisti, u obliku Narodnooslobodilačke vojske, ignorisali su upozorenja italijanskih okupatora da će biti odmazde zbog gerilskih napada. Nasuprot tome, partizanski lideri računali su da će iskoristiti italijansku odmazdu kako bi pridobili nove regrute.

General-major Spiro Mojsiju vojni šef Narodnooslobodilačke armije.

U selu Ljabinot se od 17. do 22. februara 1943. održala prva nacionalna konferencija Albanske komunističke partije. Procena političke i vojne situacije u zemlji ukazala je na potrebu stvaranja homogene narodnooslobodilačke vojske. Doneta je i odluka koja se odnosi na taktiku ratovanja, preporučivalo se da komandanti jedinica sprovode akcije sa većim snagama. Dvanaest partizanskih odreda pod homogenom komandom izvršili su 17. maja napad na italijanski garnizon u Leskoviku, koji je štitio važan putni čvor. Partizani su okružili grad čvrstim prstenom i preduzeli ofanzivu. Grad je držalo preko 1.000 Italijana. Bitka je trajala tri dana. Komandant garnizona tražio je vazdušnu podršku, ali pre nego što je podrška stigla, partizani su zauzeli grad. Italijani su izgubili nekoliko stotina vojnika i znatne količine naoružanja i opreme. Krajem juna Italijani su započeli kaznenu ekspediciju protiv partizana u regionu Malakastra i Tepelene. Dve hiljade partizana zauzelo je odbrambene položaje na planinskim prevojima. U prvom sukobu Italijani su bili primorani da se vrate, ali su 14. jula obnovili akciju tenkovima, artiljerijom i avionima. Posle četiri dana borbi, partizani su pretrpeli velike gubitke i povukli se u više delove planina. Generalno, od maja do jula Italijani su izgubili hiljade vojnika, a mnogi su bili ranjeni.

Posle marta 1943. godine, NOB je formirao svoj prvi i drugi redovni bataljon, koji su kasnije postali brigade, koji će delovati zajedno sa postojećim manjim i neregularnim jedinicama. Otpor okupaciji je brzo rastao kako su postali vidljivi znaci italijanske slabosti. Krajem 1942. gerilske snage brojale su od 8.000 do 10.000. Do leta 1943. godine, kada su italijanski napori propali, skoro sve planinske unutrašnjosti bile su pod kontrolom jedinica otpora.

NOB je formalno osnovao Narodnooslobodilačku vojsku u julu 1943. sa Spirom Mojsijuom kao njenim vojnim šefom i Enverom Hodžom kao političkim oficirom. Do tada je na terenu brojala oko 20.000 redovnih vojnika i gerilaca. Međutim, vojne aktivnosti 1943. bile su usmerene protiv domaćih političkih protivnika stranke, uključujući predratne liberalne, nacionalističke i monarhističke stranke, kao i protiv okupacionih snaga.

Nacionalistički otpor

Glavni članak: Bali Kombetar

Nacionalistički otpor italijanskim okupatorima pojavio se u oktobru 1942. Ali Keljčira i Mitan Frašeri formirali su zapadno orijentisani i antikomunistički Bali Kombetar (Nacionalni front). Ovaj pokret regrutovao je pristalice iz redova krupnih zemljoposednika i seljaštva. Podržali su stvaranje Velike Albanije od strane Italijana i pozvali na stvaranje republike i uvođenje ekonomskih i socijalnih reformi, suprotstavljajući se povratku kralja Zoga. Njihove vođe su, međutim, delovale konzervativno, plašeći se da će okupatori izvršiti odmazde nad njima ili oduzeti imanja zemljoposednika. Nacionalistički poglavari Gega i Toska često su se mirili sa Italijanima, a kasnije i Nemcima, kako bi sprečili gubitak svog bogatstva i moći. Bali Kombetaru, koji se borio protiv Italijana, pretile su superiorne snage NOB-a i jugoslovenski partizani, koje su podržavali saveznici.

Snage Bali Kombetara u Debru

Među istaknutim zapovednicima Bali Kombetara bili su Safet Butka i Hisni Lepenica. Butka je bio interniran u Italiji dve godine dok nije oslobođen u avgustu 1942. godine i dozvoljeno mu je da se vrati u Albaniju. Zatim je otišao u planine i postao vođa pokreta Bali Kombetara na području Korče. Jezgro njegove gerilske grupe činilo je 70 sezonskih i iskusnih boraca koji su u slučaju nužde mogli da okupe hiljadu ljudi. Butkina grupa pružala je dragocenu pomoć borcima u Valoni i zaplenila italijanska skladišta rekviriranih poljoprivrednih proizvoda (kukuruz, duvan, vuna itd.) i vratila ih njenim vlasnicima. Njegove snage napale su Italijane u Floću u januaru 1943. i Vitkuku u martu 1943.

Trupe Bali Kombetara ulaze u Prizren 1944.

Borbe koje su se odvijale sa general-komandantom Hisnijem Lepenicom tokom avgusta 1942. godine u Dukatu, Mavrovu, Vadici, Drašovici i Lakatundu uz pomoć savezničke avijacije rezultirale su pobedom. Nakon italijanske kapitulacije, komunisti i balisti tražili su predaju svih preostalih italijanskih snaga u miru. Međutim, Hisni Lepenica je po instrukcijama Centralnog komiteta Nacionalnog fronta otišao u Gerot, gde se nalazila italijanska divizija „Ferara“, kako bi uzeo njihovo oružje, kako je dogovoreno sa generalom divizije, ali nakon Tilmanove intervencije general divizije napao je Lepeničinu grupu. U bici kod Đorme koja je rezultirala presudnom pobedom Albanaca i smrću italijanskog pukovnika Klementija, Lepenica je počinio samoubistvo kada je čuo da su počeli sukobi između komunista i balista. U jesen 1943. nacistička Nemačka okupirala je celu Albaniju nakon poraza Italije. U strahu od odmazde većih snaga, Bali Kombetar je sklopio dogovor sa Nemcima i formirao "neutralnu vladu" u Tirani koja je nastavila rat sa NOB-om i jugoslovenskim partizanima.

Bali Kombetar je takođe bio aktivan na Kosovu i u Makedoniji. Njihove snage su uglavnom bile koncentrisane u Kosovskoj Mitrovici, Drenici i Tetovu. Međutim, primećeno je da su balisti u ovim regionima bili agresivniji od balista u Albaniji. Sa Nemcima koje su proterali jugoslovenski partizani, i albanskim komunistima koji su proglasili pobedu u Albaniji, jugoslovenski lider Josip Broz Tito naredio je sakupljanje oružja na Kosovu i hapšenje istaknutih Albanaca. Ovo nije dobro prihvaćeno među Albancima što je u kombinaciji sa strastima koje su osećali prema Kosovu, izazvalo pobunu. Balisti iz regije Drenica napali su 2. decembra 1944. rudarski kompleks Trepču i druge ciljeve. Slično tome, u Kičevu, Gostivaru i Tetovu, preostali balisti su pokušali da održe pod kontrolom region nakon što su jugoslovenski partizani proglasili pobedu. Pobuna je kasnije slomljena, a balistički vođe su ili zatvoreni, prognani ili ubijeni zbog njihove saradnje sa nacistima. Balisti su takođe bili aktivni u Crnoj Gori i Sandžaku boreći se sa četnicima u tim područjima.

Između italijanske predaje i nemačke okupacije

Svrgavanjem fašističkog režima Musolinija i predajom Italije 1943. godine, italijanska vojna i policijska uprava u Albaniji se raspala. Pet italijanskih divizija razoružali su Nemci, ali su mnogi italijanski vojnici izbegli zarobljavanje i pridružili se gerilskim snagama, 6. italijanska divizija u Albaniji pristupila je Otporu. Komunisti su preuzeli kontrolu nad većinom južnih gradova Albanije, osim Valone, koja je bila uporište Bali Kombetara, a nacionalisti povezani sa NOB-om stekli su kontrolu nad većim delom severa.

Britanski agenti koji su tokom rata radili u Albaniji pružali su albanskim borcima otpora lažne informacije da saveznici planiraju veliku invaziju na Balkan i podsticali su različite albanske grupe da ujedine svoje napore. U avgustu 1943. godine, saveznici su ubedili komunističke i vođe Bali Kombetara da potpišu Mukjenski sporazum kojim će upravljati njihovim gerilskim operacijama. Dve grupe su na kraju prekinule svaku saradnju zbog neslaganja oko posleratnog statusa Kosova. Komunisti su podržali vraćanje regiona Jugoslaviji nakon rata sa nadom da će Tito mirno ustupiti Kosovo Albaniji, dok se nacionalista Bali Kombetar zalagao za zadržavanje pokrajine.

Mukjenski sporazum

Komunisti i balisti razgovaraju tokom konferencije u Mukji, 2. avgusta 1943.

Mukjenski sporazum je ugovor potpisan 2. avgusta 1943. godine u albanskom selu Mukje između nacionalista Bali Kombetara i komunističkog narodnooslobodilačkog pokreta. Dve snage radile bi zajedno u borbi protiv italijanske kontrole nad Albanijom. Međutim, nastao je spor oko statusa Kosova. Dok je Bali Kombetar predložio da se bore za integraciju Kosova u Albaniju, komunistički predstavnici su se žestoko usprotivili. Bali Kombetar je etiketirao partizane kao izdajnike Albanije i često ih je nazivao „Titovim psima" dok su partizani optuživali baliste za saradnju sa silama Osovine, rasplamsavajući tako rat između njih koji je trajao godinu dana.

Nemačka okupacija

Glavni članak: Kraljevina Albanija (1943—1944)

Nemački vojnici u Albaniji.

Prilikom planiranja invazije, Vermaht je izradio niz vojnih planova za akciju protiv italijanskih poseda na Balkanu pod kodnim imenom „Konstantin“. A za direktniju akciju, jedinice Nemačke vojne obaveštajne službe (Abver) sekcije II bile su poslate u Kosovsku Mitrovicu (današnje Kosovo i Metohija) aprila 1943. godine, u pokušaju da steknu određeni uticaj među sve većim brojem Albanaca nezadovoljnih Italijanima. Još direktnije, u julu i avgustu 1943. godine, nemačka vojska je zauzela albanske aerodrome i luke, navodno da bi zaštitila italijansku Albaniju od mogućnosti savezničke invazije. Sredinom avgusta u Albaniji je bilo oko šest hiljada nemačkih vojnika. Nemci su planirali da naprave nezavisnu neutralnu Albaniju pod kontrolom vlade prijateljski nastrojene prema Nemcima. Nakon što su albanski partizani odbacili Mukjenski sporazum, izbio je rat između albanskih partizana (iza kojih su stajali jugoslovenski partizani, kao njihovi saveznici) i balista. Nakon kapitulacije italijanskih snaga 8. septembra 1943. godine, nemačke trupe su brzo okupirale Albaniju sa dve divizije. Nemci su u Tirani formirali „neutralnu vladu“.

Nemački kontrolni punkt u centralnoj Albaniji, septembar 1943.

Nemci su nameravali da uspostave autonomnu upravu i nastojali su da ubede albanske lidere da formiraju vladu koja bi sama preuzela upravu nad zemljom. Mnogi su oklevali, posebno kada su se proširile glasine da se britanske snage pripremaju za invaziju na Albaniju. Međutim, lideri kosovskih Albanaca, shvatajući da bi nemački poraz značio povratak pod jugoslovensku vlast, bili su spremniji za saradnju. Dana 14. septembra 1943. godine je uspostavljena albanska vlada pod vođstvom Bičakua iz Elbasana, UlćinijaPejanija i Džafera Deve sa Kosova. Nacionalna skupština, sastavljena od 243 člana, započela je sa radom 16. oktobra 1943. godine, birajući četvoročlano Visoko regentsko veće (alb. Këshilli i Lartë i Regjencës) da upravlja državom. Nova vlada, koja je obećala da će ostati neutralna u ratu, uspela je da vrati dobar deo stabilnosti. Administracija i pravosudni sistem ponovo su funkcionisali, a albanske škole su ponovo otvorene širom severne i centralne Albanije. Preduzeti su i koraci za sprovođenje zemljišne reforme.

Nakon formiranja neutralne vlade, balističke snage u saradnji sa Nemcima žestoko su se borile protiv komunista. Bali Kombetar takođe je zauzeo Strugu u Makedoniji pošto je porazio partizanski garnizon.

Na Kosovu i zapadnoj Makedoniji, koja je bila deo nezavisne države Albanije, nemačke i balističke snage imale su povremene okršaje sa jugoslovenskim partizanima. Kada je 5. partizanska brigada zauzela Maćelare, na pola puta između Debra i Piškopeje, Nemci su uz pomoć balističkih snaga Džema Hase pokrenuli napad iz Debra, porazivši partizane. Džem Hasa i Hisni Dema kao i tri nemačka majora vodili su vojne kampanje protiv albanskih i jugoslovenskih partizana.

Partizani su Tiranu oslobodili 17. novembra 1944. godine nakon 20-dnevne bitke. Partizani su u potpunosti oslobodili Albaniju od nemačke okupacije 29. novembra 1944. godine. Nacionalnooslobodilačka vojska, koja se u oktobru 1944. sastojala od 70.000 redovnih, takođe je učestvovala u ratu zajedno sa antifašističkom koalicijom. Albanski partizani takođe su pomagali u oslobađanju Kosova i pomagali su Titovim komunističkim snagama u oslobađanju dela Crne Gore i južne Bosne. U to vreme, Sovjetska armija je ulazila u susednu Jugoslaviju, a nemačka vojska se povlačila iz Grčke u Jugoslaviju.

Komunističko preuzimanje

Privremena komunistička administracija

Partizani ulaze u Tiranu, 28. novembra 1944.

Kip Majka Albanija. Partizanski spomenik i groblje na periferiji Tirane, Albanija.

Komunistički partizani okupili su se i stekli kontrolu nad većim delom južne Albanije u januaru 1944. Međutim, bili su izloženi napadima Nemačke koji su ih proterali iz određenih područja do juna. Dana 29. maja pozvali su članove Narodnooslobodilačkog fronta na kongres u Permetu, koji je izabrao Antifašističko veće narodnog oslobođenja da deluje kao albanska administracija i zakonodavno telo. Hodža je postao predsednik izvršnog odbora veća i vrhovni komandant Narodnooslobodilačke vojske. Komunistički partizani porazili su poslednje snage Bali Kombetara u južnoj Albaniji do sredine leta 1944. godine i naišli su samo na rasuti otpor balista kada su ušli u centralnu i severnu Albaniju krajem jula. Britanska vojna misija pozvala je ostatke nacionalista da se ne protive napredovanju komunista, a saveznici su pozvali svoje predstavnike u Italiju. Nisu evakuisali nacionalističke vođe, iako su mnogi pobegli.

Pred kraj novembra, glavne nemačke trupe povukle su se iz Tirane, a komunisti su preuzeli kontrolu napadom na nju. Privremena vlada, koju su komunisti formirali u Beratu u oktobru, upravljala je Albanijom sa Enverom Hodžom kao premijerom.

Posledice

Albanija je bila u nezavidnom položaju nakon Drugog svetskog rata. Snažne veze NOB-a sa jugoslovenskim komunistima, koji su takođe uživali britansku vojnu i diplomatsku podršku, garantovali su da će Beograd igrati ključnu ulogu u posleratnom poretku Albanije. Saveznici nikada nisu priznali albansku vladu u egzilu ili kralja Zoga i nisu postavljali pitanje Albanije ili njenih granica ni na jednoj od glavnih ratnih konferencija. Ne postoje pouzdane statistike o ratnim gubicima u Albaniji, ali Uprava Ujedinjenih nacija za pomoć i rehabilitaciju prijavila je oko 30.000 albanskih ratnih žrtava, 200 uništenih sela, 18.000 uništenih kuća i oko 100.000 ljudi koji su ostali bez domova. Albanska zvanična statistika navodi nešto veće gubitke.

Dalje, hiljade Čama (Albanci koji su živeli u severnoj Grčkoj) su proterani iz Grčke i optuženi za saradnju sa nacistima.

Tokom nacističke okupacije, većina Jevreja u Albaniji je spašena.

Strano učešće

Značajan broj stranih državljana učestvovao je u albanskom otporu tokom Drugog svetskog rata. Sastojali su se uglavnom od italijanskih vojnika koji su želeli da nastave rat protiv nacističke Nemačke, ali su učestvovali i drugi ljudi različitih nacionalnosti.

Italijansko učešće

Albanski otpor započeo je 1940. godine malim „četama“, ali je postao značajna snaga 1942. Čak i tokom tog perioda postojale su male grupe italijanskih vojnika koje su napustile fašističku vojsku i pridružile se albanskim partizanima. Kada je Italija kapitulirala u septembru 1943. godine, već je bilo oko 122 italijanskih partizana rasutih među različitim jedinicama albanske Narodnooslobodilačke vojske. Kada je Italija kapitulirala, u Albaniji je bilo oko 100.000 italijanskih vojnika. Bili su iz divizija Firence, Parme, Peruđe, Areca, Brenera i drugih manjih nezavisnih jedinica.

Mnoge italijanske snage predale su se nemačkoj vojsci koja je napredovala. Veliki deo njih je poslat u koncentracione logore ili na prisilni rad u Albaniji u službi nemačke vojske, a bilo je i masovnih ubistava italijanskih oficira, uglavnom iz divizije Peruđa sa sedištem u Đirokastri. Njen general Ernesto Čiminelo, zajedno sa 150 oficira, pogubljen je u Sarandi, a druga 32 oficira takođe su ubijena na području Kuča tri dana kasnije.

Neki Italijani su se sklonili u planine Albanije, dok se oko 15.000 italijanskih vojnika predalo albanskim partizanima. Neke italijanske trupe predvođene Arnaldom Azzijem, bivšim zapovednikom Firenze divizije, stvorile su Italijansku komandu trupa u planinama (ital. Comando Italiano Truppe alla Montagna, skraćeno CITM). Cilj im je bio da pruže otpor nemačkim trupama uz pomoć albanskih partizana. Uspeli su da stvore neke jedinice italijanskih vojnika pod svojom komandom, ali su te trupe rasejane u oktobru i novembru 1943. godine, tokom nemačke zimske ofanzive. Oficiri ove komande pridružili su se britanskim misijama u Albaniji i vraćeni su u Italiju avgusta 1944. godine.

Bilo je i oko 2.150 Italijana koji su izrazili želju da nastave borbu raspoređeni među albanskim partizanskim jedinicama. Oko 472 italijanska borca raspoređeno je među partizanskim udarnim brigadama. Tu je postojala grupa od 137 ljudi koji su stvorili bataljon Antonio Gramši pri 1. udarnoj brigadi, i jedinicu Mateoti u 3. udarnoj brigadi. Some 401 were engaged in logistic and another 1,277 were attached to local commands. U periodu 1943–1945 među albanskim partizanima bilo je i drugih jedinica italijanskih boraca, kao što je 6. bataljon 5. udarne brigade sastavljen od oko 200 Italijana.

Dezerteri Vermahta

Deo nemačkih snaga koje su okupirale Albaniju sastojali su se od regruta Vermahta iz regiona Kavkaza. Prvi dezerteri Vermahta otišli su u albanske partizanske jedinice krajem 1943. tokom nemačke zimske ofanzive, ali je njihov broj rastao u leto 1944. tokom nemačke letnje ofanzive. Tokom završetka sukoba u Albaniji od septembra do oktobra 1944. godine, kada su nemačke snage počele povlačenje iz Albanije, došlo je do brojnih dezerterstva iz Vermahta. U avgustu 1944. godine formirana je nova jedinica u 3. udarnoj brigadi od oko 40 dezertera Vermahta (uglavnom Jermena i Turkmena). Još nekih 70 Jermena stvorilo je sopstvenu jedinicu pri 1. udarnoj brigadi u septembru 1944. Bilo je i drugih manjih grupa dezertera Vermahta rasutih među albanskim partizanskim snagama, sastavljenih od Nemaca, Austrijanaca, Francuza, Čeha i Poljaka.

Savezničke veze i pomoć

Dželal Staravečka rukuje se sa majorom Bilijem Maklinom i Štilom, avgusta 1943. tokom prve misije SOE-a u Albaniji.

Britanci su pokušali da uspostave veze sa Albanijom koju su okupirali Italijani početkom 1941. iz tada neutralne Jugoslavije. Od ovih pokušaja brzo se odustalo nakon što su Nemci i Italijani zauzeli Jugoslaviju. Nakon toga nije pokušavan kontakt sa albanskim grupama otpora sve do 17. aprila 1943, kada je M.O.4, ogranak organizacije za vezu SOE-a, poslao misiju kojom je komandovao potpukovnik Bili Maklin, a major Dejvid Smajlij bio je drugi u komandnoj hijerarhiji. Umesto da slete u Albaniju, misija je sletela u severozapadnu Grčku, gde su britanski operativci već delovali sa grčkim gerilcima. Odatle su u Albaniju ušli peške ili na mazgama.

Nakon nekoliko neuspelih pokušaja, misija je stupila u kontakt sa NOB-om. Prva isporuka naoružanja i opreme primljena je 27. juna. Većina oružja i opreme primljenih u ovoj i narednim isporukama donirana je NOB-u, koji je bio dominantna grupa u južnoj Albaniji, i korišćena je za opremanje „Prve partizanske brigade“.

Kasnije 1943. SOE je povećao veličinu misije u Albaniji. Novi zapovednik bio je brigadir Edmund Frank Dejvis, sa potpukovnikom Arturom Nikolsom kao šefom štaba. Maklin i Smajlij povučeni su u novu bazu SOE-a u Bariju u južnoj Italiji radi izveštavanja. Iako su primetili da je NOB predvođen komunistima više zainteresovan za obezbeđivanje političke vlasti posle rata, nego za borbu protiv Nemaca, preporučili su da ih SOE i dalje snabdeva, pokušavajući da postignu dogovor između NOB-a i drugih pokreta otpora.

U januaru 1944. Nemci su napali i pregazili sedište britanske misije. Brigadir Dejvis je zarobljen, dok je potpukovnik Nikols umro od izlaganja i postoperativnog šoka nakon što je preživele odveo na sigurno.

Tokom ostatka 1944, SOE je nastavilo da snabdeva NOB, uprkos žalbama Maklina i Smajlija, koji su sada bili zaduženi za vezu sa grupom Abaza Kupija i Bali Kombetara u severnoj Albaniji, da NOB koristi ovo oružje protiv svojih političkih protivnika, a ne protiv Nemaca. Smajlij, Maklin i Džulijan Ajmeri evakuisani su u Italiju krajem oktobra. SOE je odbio da evakuiše Abaza Kupija na istom čamcu, a on jeuspeo da pobegne iz zemlje ukrcavši se na brod kraljevske mornarice na Jadranu.

Galerija

• 
  Grčka protivofanziva u Grčko-italijanskom ratu
• 
  Teritorije pripojene Albaniji 1941.
• 
  Administrativna podela Kraljevine Albanije 1941.
• 
  Albanija 1942.

Vidi još

• Albanija pod italijanskom okupacijom (1939–1943)
• Albanija pod nemačkom okupacijom (1943–1944)
• Velika Albanija
• Narodnooslobodilačka borba Albanije
• Italijanska invazija Albanije
• Grčko-italijanski rat
• Aprilski rat
• Okupatorska podela Jugoslavije u Drugom svetskom ratu
• Vulnetari
• Bali Kombetar
• SS divizija Skenderbeg
• Kosovska operacija 1944.

Literatura

• Këlcyra, Ali (2012). Ali Kelcyra. Albania. ISBN 978-99956-87-81-6. 
• Keegan, John; Churchill, Winston (1986). The Second World War (Six Volume Boxed Set). Boston: Mariner Books. str. 314. ISBN 0-395-41685-X. 
• Zabecki, David T. (1999). World War II in Europe: an encyclopedia. New York: Garland Pub. str. 1353. ISBN 0-8240-7029-1. 
• Library of Congress Country Study of Albania
• Bailey, Roderick (2008). The Wildest Province: SOE in the Land of the Eagle. London: Jonathan Cape. ISBN 9780224079167. 
• Bailey, Roderick (2000). „OSS-SOE Relations, Albania 1943–44”. Intelligence and National Security. 15 (2): 20—35. S2CID 154196298. doi:10.1080/02684520008432601. 
• Bailey, Roderick (2002). „Smoke Without Fire? Albania, SOE, and the Communist ‘Conspiracy Theory’”. Ur.: Stephanie Schwandner-Sievers; Bernd J. Fischer. Albanian Identities: Myth and History. Bloomington: Indiana University Press. str. 143–157. 
• Julian Amery, (1948). Sons of the Eagle. . MacMillan & Co Ltd London. This book from a British agent with the Royalists during the war has no ISBN but is being reprinted.
• Fischer, Bernd Jürgen (1999). Albania At War, 1939–1945. West Lafayette, IN: Purdue University Press. ISBN 978-1-55753-141-4. 
• Fischer, Bernd J. (1991). „Resistance in Albania during the Second World War: Partisans, Nationalists and the S.O.E.”. East European Quarterly. 25 (1): 21—43. 
• Foot, M.R.D. (1999). The Special Operations Executive 1940–1946. Pimlico. ISBN 0-7126-6585-4. 
• Manelli, Gani (2006). „Partisan Politics in World War II Albania: the Struggle for Power, 1939–1944.”. East European Quarterly. 40 (3): 333—348. 
• Pearson, Owen (2006). Albania in Occupation and War: From Fascism to Communism 1940–1945. Albania in the Twentieth Century. II. I.B. Tauris. ISBN 978-1-84511-104-5. 
• Smiley, David (1984). Albanian Assignment. London: Chatto & Windus.  Foreword by Patrick Leigh Fermor. The SOE in Albania by a brother-in-arms of Julian Amery and Neil "Billy" McLean. With numerous photographs.
• Smiley, David (1994). Irregular Regular. Norwich: Michael Russell. ISBN 0-85955-202-0.  Translated in French in 2008. Au coeur de l’action clandestine. Des Commandos au MI6, L’Esprit du Livre Editions, ISBN 978-2-915960-27-3. The Memoirs of a SOE officer in Albania and Thaïland (Force 136), then a MI6 agent (Poland, Albania, Oman, Yemen).
• Brigadier Edmund Frank "Trotsky" Davies. Illyrian venture: The story of the British military mission to enemy-occupied Albania, 1943–44, Bodley Head, 1952.
• Xan Fielding One Man in His Time – The life of Lieutenant-Colonel N.L.D. McLean, DSO, Macmillan, London, 1990. Biography of a soldier, SOE agent and Scottish politician.
• Albania in WWII by Julian Amery, from the Oxford Companion to the Second World War (1995), pp. 24–26

Spoljašnje veze

• Mapa
• Mapa Arhivirano na sajtu Wayback Machine (26. februar 2009)
• Drugi svetski rat: Albanija
• Hrabri gorštaci