Carigradski drum

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Via Militaris [en] (preteča Carskog druma), na karti putne mreže Balkana iz 6. veka

Carigradski drum ili drum do Stambola, carski put, moravski put, odnosno velika džada, bila je jedna od najvažnijih saobraćajnica u srednjem veku na Balkanskom poluostrvu koja je spajala Beograd sa Istanbulom. Njena preteča je rimski Vojni put (Via Militaris), a pre ovoga još starija preantička kretanja, koja su se odvijala ovim pravcem. Carigradskim drumom u oba pravca prošli su mnogi: pojedinci, grupe, vojne formacije, bilo da ruše i ubijaju (Huni), ili da brane (rimske legije) i osvajaju nova prostranstva (turska nadiranja). Tim putem prošla je i svita svete braće Ćirila i Metodija, koji su preko Moravske kneževine širili pismenost i hrišćanstvo među Slovenima.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Temelji najznačajnije balkanske komunikacije — Carigradskog druma, postavljeni su u doba Rimljana. Rimljani su celo carstvo premrežili solidnim putevima, tako da je 33. godine posle Hrista sagrađen i Via Militaris, Vojni put koji je od Singidunuma, dolinom Margusa (Morave), preko Naissa (Niša) i Serdicae (Sofije) vodio ka Maloj Aziji. Rimski put je bio širok 9 koraka (6 metara), popločan velikim višeugaonim pločama ili posut peskom, pravolinijski, sa kamenim mostovima i miljokazima. Usput su bile stanice za promenu konja (mutatio) i prenoćišta (mansio) raspoređene na po jedan dan hoda.

Tabula peutingerijana u čijem središtu je srednje ponišavlje (označeno plavo), najbolje ilustruje strateški položaj Via Militaris-a na magistralnom pravcu istok—zapad.[1]

Trasa je inače, bila najprirodnija i najkraća, ali je u vizantijsko-slovenskoj epohi bila u priličnoj meri zapuštena i zanemarena, pa su trgovački karavani i izaslanstva, u jednom nizu vekova, posle propasti rimske države i pre dolaska Turaka u ove krajeve, koristili trasu preko Prve Kutine (onda Banje Kutine), pa preko Radikine Bare, Koprivnice, Jagličja, preko Preslapa (Zmijinih livada) ispod Mosora, Vete, Toponice, Špaja i Vrgudinca u pravcu današnje Bele Palanke. Starom antičkom trasom prolazili su samo veći vojni odredi ili putnici i karavani koji su bili obezbeđeni većom oružanom pratnjom.

Ovu carigradsku varijantu trase Turci su, po svemu sudeći, otkrili potkraj 15. veka ili početkom 16. veka i ona je vodila preko Banje, Jelašnice, Studene, a zatim preko Bancareva, Glogovca, Popovog hana, Špaja i Vrgudinca ka današnjoj Beloj Palanci. Put je bio dosta oštećen. Turci su ga popravljali za potrebe prolaska svoje vojske, ali je taj put, nasut šljunkom i sitnim kamenjen, bio mučan i težak za putovanje, naročito zbog blata. Mnogi putopisci su opisivali teško vađenje iz gliba na moravskom putu. Osim vojske, putem su se najčešće kretali karavani puni razne robe, razna zvanična poslanstva i poneki svetski putnik. Putovalo se peške, na konjima i u kolima, a putovanje je bilo izuzetno opasno. Iz gustih šuma vrebali su hajduci — posebno su bili opasni oni na Liparu kod Jagodine i u planini Kunovica (Ploče), iza Niša. Put od Beograda do Niša trajao je 40 sati ne računajući odmaranja i noćenja.

Put je još iz doba Rimljana bio popločan, nasut šljunkom i sitnim kamenjen, a mestimično i blatnjav.

Na pojedinim opasnijim deonicama neka sela su imala zadatak da čuvaju prolaze (derbende), ponegde su građena mala utvrđenja (palanke), ponegde na pogodnim mestima, kao u Nišu, karavansaraji u kojima su putnici mogli odsedati, u ponekim selima i mestima mogli su se menjati konji ili obavljati trgovina, itd. Jedna od prirodnih prepreka na putu bile su šume (njih su Turci uklanjali) ili su bili hajduci (koji se u literaturi pominju mahom kao „razbojnici").

Po toj osnovi, pojedina sela su dobijala derbendžijski status (obavezu da čuvaju opasne prolaze), ili obavezu da seku drveće pokraj puta. Obavezu popravke i održavanja Carigradskog druma imala su sela (koja su tu obavezu obavljala traljavo), ili majstori i radnici za vreme vojničkih pohoda (koji su to obavljali kvalitetnije). Rukovodeći se religioznim i praktičnim potrebama Turci su, gde je bilo pogodno ili neophodno, podizali pored druma česme, ili su gradili bunare. Na putu su se za saobraćaj koristili volovi, konji, kola, ponekad kočije, pa i kamile. Pored volova i konja, korišćeni su bivoli i mule a kao jahaća životinja i magarac. Carigradski drum su za svoje potrebe koristili putnici, trgovci, vojni odredi, tatari i ulaci Arhivirano na sajtu Wayback Machine (30. avgust 2014) (kuriri, vesnici, poštari), strana i turska izaslanstva, državne i verske misije, hodočasnici, adžemi i oglani (sakupljači hrišćanske dece i naplatioci poreza), trgovci robljem, prenosioci roba i novca, itd.[2]

Ponovo vraćanje 1862. godine, na antičku trasu preko Kunovice na plato Ploče (636 m) uspostavio je Mithad-paša (1822—1884). Put je dalje prolazio kroz jugozapadni deo Belopalanačke kotline,[3] ka Beloj Palanci, a odatle kroz Ciganski Klanac, pored Starčevog Hana, Kruše i Hajdučke Česme, kroz Šumje (poznatije kao Kurašnica)[4] u Pirot. Mithad-paša je put dogradio i utvrdio jakim karaulama. Trasa je uz delimične ispravke, korišćena u 19. i 20. veku, sve do 1964. godine, kad je deo trase, kao „Nišavska magistrala“ uvedena u Sićevačku klisuru.

Na osnovu projekata koji su napravljeni krajem 20. veka, novi auto-put sa više traka trebalo bi ponovo da se vrati na Ploče.

Kultura[uredi | uredi izvor]

Ostaci Carigradskog druma krajem 20. veka mogu se tu i tamo raspoznati prilikom arheoloških radova ili slučajno. Podataka o njemu ima i u toponimiji, u oskudnoj literaturi, u legendama, pa i u naučnim istraživanjima. Po izgradnji železničke pruge[5] 1884. godine dolinom Morave, Carigradski drum gubi na značaju, a posle izgradnje savremenog auto-puta, praktično prestaje da se koristi. Danas se samo po negde vide njegovi ostaci obrasli šumom ili korovom.

Mada je još Herodot opisivao plovidbu Isterom (Dunavom), Brongos (Velika Morava) i Tribalskom dolinom, u putopisce koji su ostavili svedočanstva[6] o Carigradskom drumu spadaju:, Bertrandon de la Brokijer u 15. veku, Evlija Čelebija u 17. veku, kao i više engleskih putopisaca iz 19. veka.

Stanice i konaci na Carigradskom drumu[uredi | uredi izvor]

Neke od stanica na rimskom putu bile su: Mutatio ad sextum (Mali mokri lug), Tricornium (Ritopek), Margum (Kulič, kod Smedereva), Viminacium (Kostolac), Idimmum (Medveđa), Horreum Margi (Ćuprija), Praesidium Pompei (Bovan, kod Aleksinca), Naissus (Niš), Remesiana (Bela Palanka), Turres (Pirot).

Za vreme vladavine Turaka, konaci na Carigradskom drumu od Sofije do Beograda, bili su raspoređeni na udaljenosti od jednog dana hoda. U popisu konačišta iz 1595/96. godine na relaciji od Sofije do Beograda bila su zapisana sledeća konačišta u časovima hoda: od Sofije do Slivnice 5 sati, do Caribroda 6 sati, do Pirota 5 sati, do Bele Palanke 5 sati, do Niša 8 sati, do Aleksinca 6 sati, do Ražnja 3 sata, do Paraćina 6 sati, do Jagodine 4 sata, do Batočine 6 sati, do Hasan-pašine Palanke (Smederevske Palanke) 6 sati, do Kolara 5 sati, obalom Morave do Hisardžika (Grocke) 4 sata i do Beograda 4 sata. Ukupno 73 sata. Put je od Ravne (Ćuprije) nastavljao prema Sofiji rimskom trasom. Ovom trasom danas prolazi magistralni put E-80, istočni krak Koridora 10, deo velike panevropske magistrale (Salcburg—Zagreb—Beograd—Niš—Sofija—Istanbul), i veza preko Male Azije sa ostalim područjima sveta.[7][8][9]

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Zoran Simonović: Putevi, karavanski saobraćaj i bezbednost na putevima srednjovekovne Srbije”. Arhivnis.co.rs. Arhivirano iz originala 27. 10. 2012. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  2. ^ Janković P. T. (1909). Istorijski razvitak nišavske doline. Beograd:Posebna izdanja SAN, knj. LI.
  3. ^ Geomorfološke osobenosti - Belopalanačka kotlina Arhivirano na sajtu Wayback Machine (17. oktobar 2010), Pristupljeno 30. 4. 2013.
  4. ^ VIKEND NASELjA SIĆEVAČKE KLISURE, Pristupljeno 30. 4. 2013.
  5. ^ Gvozdeni put dolinom Morave Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. mart 2016), Pristupljeno 30. 4. 2013.
  6. ^ Beograd u delima evropskih putopisaca, Pristupljeno 30. 4. 2013.
  7. ^ Cirkovic 2008, str. 159.
  8. ^ Kostić M. (1955): O ulozi i značaju Sićevačke klisure za saobraćaj, naseobine i ljudska kretanja. Zbornik radova Geografskog instituta PMF-a u Beogradu, sv. 11. str. 93-111.
  9. ^ Jovan Ćirić, Gradište, hronika sela, Centar za naučna istraživanja SANU i Univerzitet u Nišu. Niš, (2006),

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Cirkovic, Sima M. (2008). The Serbs. Wiley. str. 159. ISBN 978-1-4051-4291-5. 
  • Bertradon de la Brokojer, Putopis putovanja preko mora kroz Palestinu, Malu Aziju, Srbiju i Francusku, Čigoja, Beograd 2002.
  • Vasić Jovica (2007) Niška Banja, Monografija. Niš. str. 1-159.
  • Grupa autora (1983). Istorija Niša, od najstarijih vremena do oslobođenja od turaka 1878 godine knjiga I. Niš: Gradina i Prosveta.
  • Janković P. T. (1909). Istorijski razvitak nišavske doline. Beograd:Posebna izdanja SAN, knj. LI.
  • Blagojević, Miloš (1997). Državna uprava u srpskim srednjovekovnim zemljama. Beograd: Službeni list SRJ. 
  • Nikola Vučo, Privredna istorija Srbije do Prvog svetskog rata, Naučna knjiga, Beograd 1955.
  • Mihailo Dinić, Srpske zemlje u srednjem veku, SKZ, Beograd 1978.
  • Sergije Dimitrijević, Dubrovački karavani u južnoj Srbiji u XVII veku, SAN, Beograd 1958.
  • Dušanov zakonik, Prosveta i SKZ, Beograd 1986.
  • Istorija srpskog naroda, tom 1, SKZ, Beograd 1981.
  • Konstantin Jireček i Jovan Radonić, Istorija Srba, knjiga 2, Slovo ljubve, Beograd 1978.
  • Mijo Mirković, Ekonomska historija Jugoslavije, Informator, Zagreb 1968.
  • Stojančević V. (1996) Jugoistočna Srbija u XIX veku (1804—1878), Niš
  • Ćirić, J. (1995). Enciklopedija Niša — Priroda, prostor, stanovništvo. Niš:Gradina.
  • Ćorović Vladimir, (2001) Istorija srpskog naroda, Janus, Beograd,
  • Cvijić, J. (1991). Balkansko poluostrvo. Beograd: SANU, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva i Književne novine, knj. 2.
  • Milanović, M. (2013) Pisani izvori i komentari o povesti Srba sa hronologijom Vandalija. Beograd, 2013.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Цариградски_друм&oldid=27045747”