Нацрт:Pravni sistem Sjedinjenjih Američkih Država

Pravni sistem Sjedinjenih Američkih Država pripada porodici anglosaksonskog prava. Ovaj veliki pravni sistem se naziva anglo-američko pravo ili sistem običajnog prava. On dijeli niz karakteristika sa pravom Engleske, iz koje je nastao, ali je razvio niz sopstvenih karakteristika koje ga razlikuju od engleskog prava.

Nastanak i razvoj

Anglosaksonsko pravo se ponekad upotrebljava kao naziv za staro englesko običajno pravo koje je postojalo pre normanskog osvajanja 1066. godine. S druge strane, termin „common-law" može da označava i samo jedan dio ovog sistema, odnosno jednu vrstu pravnih izvora, tj. precedentno pravo sadržano u sudskim presudama. Najzad ni naziv angloameričko pravo nije bez nedostatka budući da bi moglo da se pomisli da označava pravo Engleske i Amerike, što nije tačno, budući da ovom sistemu pripadaju i mnoge druge države.

Rodonačelnik anglosaksonskog pravnog sistema je Engleska, pa zbog toga pravo Sjedinjenih Američkih Država, koje pripada ovom velikom pravnom sistemu, ima veliki broj osnovnih karakteristika engleskog prava. Međutim, ono poseduje i čitav niz sopstvenih svojstava koja ne karakterišu pravo Engleske, kao što su, na primjer, postojanje pisanog ustava, federalno uređenje i mnoga druga.

Sjedinjene Američke Države su se razvile iz Severnoameričke konfederacije obrazovane tzv. Članovima Konfederacije i vječite unije (Articles of Confederation and Perpetual Union), od trinaest engleskih kolonija koje su uobličene 1722. godine. Na osnovu Ustava iz 1787. godine ova konfederacija je prerasla u federaciju. Međutim, pravni sistem ove zemlje ima dosta dugu predistoriju koja počinje mnogo ranije, stvaranjem prvih engleskih naseobina početkom sedamnaestog vijeka. Prve engleske naseobine na teritoriji današnjih Sjedinjenih Američkih Država nastale su, kako je rečeno, početkom sedamnaestog vijeka. U tim kolonijama važilo je u osnovi englesko pravo. Najraniji doseljenici na istočnoj obali Severne Amerike donijeli su sa sobom neke od osnovnih principa engleskog common law-a. Treba reći da je u Americi recipiran kako common-law. Ovu činjenicu potvrđuje i jedna odluka engleskog suda iz 1608. godine u slučaju Calvin’s case.

Međutim, ne bi bilo potpuno tačno tvrditi da je pravo američkih kolinija bilo u suštini engleski common law, kao ni da je ono bilo isto u svim kolonijama. Već od početka postojale su izvjesne razlike između engleskog prava i prava kolonija, pošto je svaka od njih težila da razvije sopstveni društveni i politički sistem. U svakom trenutku pravo kolonija sačinjavao je i skup običaja od kojih su neki bili engleski, a neki lokalni. U sedamnaestom vijeku kolonisti su se uglavnom pridržavali opštih principa common law-a, ali, zbog specifičnih okolnosti, to je činjeno na jedan uprošćeniji način u odnosu na englesko pravo. Mada je u kolonijama važilo englesko pravo, primenjivana je i neka vrsta tradicionalnog prava koje se izvodilo iz Biblije, lokalni običaji itd. Već u sedamnaestom vijeku došlo je i do nekih pokušaja kodifikacije, koji doduše nemaju mnogo sličnosti sa modernim kodifikacijama. Sve do kraja XVII vijeka postojala je opšta tendencija ka kodifikovanom pravu, prije nego prihvatanje komplikovanih i često zastarjelih pravila engleskog common law-a, tako da su zakoni često radikalno odstupali od principa common law-a. Razvoju američkog prava značajan doprinos dala je i teorija. Posebno značajna za razvoj prava u ovom smislu bila je Blekstonova (Blackstone) knjiga Komentari o zakonima Engleske (Commentaries on the Laws of England).

Ona je izražavala prirodnopravne ideje, ali je isto tako na sistematski način izlagala englesko pravo. Može se zaključiti da je u Americi već vrlo rano došlo do shvatanja da je potrebno izgraditi nov pravni sistem, a ne prosto izvršiti presađivanje engleskog prava. U ovom periodu teško da može da se govori o recepciji common law-a u pravom smislu. Bilo je vrlo malo stručne literature i malo školovanih pravnika . Čak su i sudije najviših sudova često bili laici. Sve u svemu, dosta je teško izvući neke opšte zaključke vezane za američko pravo u periodu prije sticanja nezavisnosti. Moglo bi se, reći, da je u ovom periodu američko pravo imalo osnovna svojstva engleskog prava, ali da, ipak, već u ovo vrijeme počelo da stiče i niz sopstvenih svojstava. Borba za nezavisnost počela je zahtjevom kolonista za priznavanjem statusa koji imaju engleski građani, a ne izričitim zahtjevom za nezavisnošću. Međutim, stvari su se kretale u pravcu nezavisnosti, tako da je 1776. godine donijeta Deklaracija o nezavisnosti bazirana na ideji o prirodnim pravima. Državna ideologija formulisana je u Deklaraciji o nezavisnosti: ljudska prava, narodni suverenitet, pravo naroda na revoluciju. Ideja ljudskih prava preuzeta je iz, tada uticajne, prirodno-pravne teorije u Evropi, posebno Johna Locka o tri prirodna prava: život, sloboda, vlasništvo. Na temeljima ove Deklaracije došlo je do odvajanja kolonija od Engleske. Krajnji ishod ovog procesa bilo je stvaranje konfederacije, u okviru koje je svaka država zadržala svoju suverenost i nezavisnost i započela izgradnju sopstvenog pravnog sistema. Nakon donošenja Deklaracije o nezavisnosti 1776. svaka savezna država je pristupila donošenju sopstvenog ustava. Pošto je vremenom sazrela ideja o potrebi stvaranja čvršće zajednice (razlozi su bili kako političke tako i ekonomske prirode), 1787. godine sazvana je Ustavna konvencija u Filadelfiji čiji je zadatak bio da pripremi amandmane na Članove o konfederaciji. Međutim pristupilo se, u stvari, usvajanju novog ustava. Tokom rada Konvencije ispoljila su se dva suprotna pristupa: unitarni koji je zastupala Virdžinija i konfederalni Nju Džersija. Konektikat je iznio kompromisni prijedlog koji je pomirio ova dva zahtjeva, tako da je 1787. usvojen Ustav koji je ratifikovan naredne godine, da bi ovim ustavom Sjedinjene Američke Države bile organizovane kao prva moderna federacija. Raskid sa Engleskom, međutim, nije značio i raskid sa common law-om. Američko pravo je i dalje u osnovi ostalo vezano za tradiciju engleskog prava. Jedino je u Luizijani preovladavao drugačiji pravni sistem. Luizijana je prvobitno bila francuska kolonija i njen pravni sistem je bio pod jakim uticajem evropskokontinentalnog prava. U periodu između nastanka Sjedinjenih Američkih Država i vremena građanskog rata 1861-1865, koji se smatra formativnim periodom američkog prava, posebno značajno postignuće predstavlja konačno prihvatanje common-law-a. U ovom periodu je izvršena je decentralizacija pravnog sistema, kao i formiranje krivičnog prava i krivičnog postupka.

Uoči i posle građanskog rata postalo je jasno da je common-law pobjedio. Nakon građanskog rata dolazi do naglog razvoja prava posebno u oblastima koje common law nije regulisao.

Osnovne karakteristike

Ustavom iz 1787. godine uspostavljen je federalni sistem državnog uređenja. Shodno tome, neka ovlašćenja data su saveznoj vlasti, dok su ostala ostavljena državama članicama. Državna vlast u Sjedinjenim Američkim Državama je organizovana na relativno dosljedno sprovedenom principu podjele vlasti. Nacionalnu (saveznu) vlast čine zakonodavna, izvršna i sudska vlast, međusobno povezane i preklapajuće, premda zasebne i koje treba da kontrolišu i drže u ravnoteži jedna drugu. Svaka država članica ima ustav paralelan saveznom ustavu. Svaka država-članica ima svoja organizaciju, guvernera, zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast. One imaju opsežne funkcije sa obimnom administrativnom organizacijom. Zakonodavni organ na saveznom nivou je Kongres, koji se sastoji od Senata i Predstavničkog doma. Senat se sastoji od po dva predstavnika (senatora) iz svake države članice, izabranih na šest godina, od čega se jedna trećina menja svake dvije godine. Funkcioniše uglavnom kroz veći broj stalnih odbora. Predstavnički dom je sačinjen od predstavnika izabranih na neposrednim izborima na period od dvije godine, pri čemu je broj predstavnika svake države baziran na njenom broju stanovnika. U Sjedinjenim Američkim Državama postoje dvije glavne političke partije, Demokratska partija i Republikanska. Kongres je ovlašćen da uvodi poreze, pozajmljuje novac, reguliše međudržavnu trgovinu, objavljuje rat i reguliše sopstveni postupak.

Izvršna vlast

Na čelu izvršne vlasti nalazi se Predsjednik Sjedinjenih Američkih Država, koji je šef države, državni poglavar i glavnokomandujući oružanih snaga. Njegove dužnosti uključuju utvrđivanje unutrašnje i spoljne politike, rukovođenje svojom političkom partijom. Formalno on nema pravo zakonodavne inicijative, ali treba dodati da periodično obraćanje Predsednika Kongresu faktički ima značaj prijedloga zakona. Predsjednik obavlja svoje funkcije uz saradnju izvesnog broja funkcionera koje sam imenuje i koji sačinjavaju Kabinet. Članovi kabineta ne predstavljaju vladu kakva postoji u parlamentarnim sistemima, pošto su u punoj zavisnosti od Predsjednika i ne predstavljaju poseban državni organ. Svaki član Kabineta se nalazi na čelu odgovarajućeg resora državne uprave, kao što su spoljni poslovi, finansije, odbrana itd. Treba dodati da veliki dio ovih funkcija vrše i predsjednikovi pomoćnici van Kabineta. Članovi Kabineta, inače, nisu članovi Kongresa.

Pravosudni sistem

Glavna odlika pravnog sistema Sjedinjenih Američkih Država-a je dualizam federalnih i državnih sudova. Savezno sudstvo je trostepeno. Postoje okružni sudovi kao sudovi prvog stepena, zatim apelacioni sudovi koji sude u drugom stepenu i Vrhovni sud kao najviša sudska instanca. Na saveznom nivou postoje i specijalizovani sudovi sa posebnom nadležnošću, kao što su carinski sud, apelacioni vojni sud, poreski sud, itd. Posebni značaj ima Vrhovni sud Sjedinjenih Američkih Država. Ovo je jedini sud koji je ustanovljen neposredno Ustavom. U svom sastavu ima devet sudija, koje imenuje Predsednik Sjedinjenih Američkih Država na osnovu saglasnosti Senata. Treba reći da se u praksi vrlo rijetko dešava da Senat uskrati svoju saglasnost. Pristup Vrhovnom sudu je ograničen, budući da Vrhovni sud može da odbije razmatranje određenog slučaja ako ga smatra nedovoljno pravno značajnim. Savezni sudovi su nadležni u svim slučajevima pokrenutim na osnovu ustavom predviđenim slučajevima koji se tiču ambasadora, u mornaričkim i pomorskim slučajevima, sporovima u kojima su Sjedinjene Američke Države jedna strana, sporovima između dvije ili više država članica, između države i državljanina neke druge države, kao i izvjesnim drugim slučajevima. Slučajevi iz prethodno navedene grupe potpadaju pod federalnu nadležnost, ukoliko zakoni tako nalaže, a u nekim slučajevima nadležnost je konkurentna sudovima saveznih država. Vrhovni sud ima izvornu nadležnost u slučajevima koji se tiču ambasadora i u sporovima u kojima je jedna od strana država. U određenim slučajevima ima apelacionu nadležnost u odnosu na savezne okružne sudove i u odnosu na sve sudove država članica u slučajevima u kojima se radi o pravima predviđenim saveznim propisima.

Ispod Vrhovnog suda nalaze se apelacioni sudovi sa posrednom apelacionom nadležnošću. Nalaze se u distriktu Kolumbija kao i u drugih deset okruga, odn. grupa država i imaju apelacionu nadležnost u odnosu na okružne sudove Sjedinjenih Američkih Država.

Podjela

Svaki pravni sistem može se podjeliti u različite kategorije. Kako će klasifikacija biti izvršena zavisi od niza činilaca, kako od tradicije, stepena razvijenosti sistema, tako i od preovlađujućih shvatanja u pravnoj nauci. Izvestan stepen arbitrernosti i nepreciznosti gotovo uvek prati svaku klasifikaciju. U američkom pravu postoje određeni problemi koji su pratili sve pokušaje klasifikacije prava. Kao prvo, jedan od razloga leži u tome što u ovoj zemlji ne postoji nikakav sveobuhvatan plan kodifikacije koji bi bio osnov za određen sistem klasifikovanja prava. Dalje, činjenica da je američko pravo precedentno pravo dovela je do jednog praktičnog i empirijskog pristupa pravu, a ne teorijskog i apstraktnog. Ovo ozbiljno ometa pokušaje uopštavanja. Najzad, u svim granama prava preovlađuju zajednički metodi i tehnike što onemogućava razvoj autonomnih oblasti prava. U ovom sistemu ne postoje posebni sudovi koji se bave određenim velikim granama prava, što je slučaj u evropskokontinentalnom pravu. Ipak, i u američkom pravu postoje određene prihvaćene kategorizacije prava. Ovde je najvažnije pomenuti tri osnovne podjele: podjelu na common law i equity, materijalno i formalno pravo (postupak), i na javno i privatno pravo. Podjela na common law i equity, prvobitno preuzeta iz engleskog prava, danas nema značaj koji je nekada imala. Treba doduše reći da je ovo razlikovanje izgubilo praktični značaj i u samoj Engleskoj, tako da više ne postoje posebni sudovi koji pri odlučivanju primenjuju common-law, odnosno equity. I u Sjedinjenim Američkim Državama nestale su razlike u sudskom postupku pred saveznim sudovima kao i pred sudovima velike većine saveznih država. Podjela materijalnog prava na javno i privatno, nema veći praktičan značaj, budući da ne postoje posebni sudovi nadležni u javnopravnim i privatnopravnim stvarima. Krivično pravo ima izvjesnih specifičnosti u pogledu sudskog postupka. Ne postoji podjela privatnog prava na građansko i trgovačko. Ipak podjela na javno i privatno pravo ima određeni značaj i poznata je američkim pravnicima. Smatra se da javno pravo obuhvata ona prava koja se ostvaruju u okviru upravnog postupka, dok se privatno pravo odnosi na ona prava čije je ostvarenje prepušteno slobodnoj volji u postupku pred redovnim sudovima.

S druge strane, o javnom pravu se obično razmišlja kao o grani prava koja se odnosi na funkcionisanje državnih organa i kojom se uređuju odnosi između države i građana, dok bi privatno pravo bila oblast koja reguliše odnose među pojedincima. Nije sporno da bi ustavno i upravno pravo spadali u oblast javnog prava. Tu bi spadalo i radno pravo, prije svega oni radnopravni odnosi koji su regulisani državnim propisima, kao i krivično pravo. Privatno pravo obuhvata veći broj pravnih grana i u većoj mjeri je iscjepkano nego što je slučaj u evropskokontinentalnom pravu. Tako, ono što se u evropskokontinentalnom pravu naziva građanskim pravom u Americi se dijeli na ugovorno pravo ( obligaciono ), naknadu vanugovorne štete (law of torts), porodično pravo, svojinsko pravo, pravo bankarskih transakcija itd. Važnija je podjela na materijalno i formalno pravo, podjela koja je, inače, poznata i u drugim pravnim sistemima. U postupak spadaju krivični i građanski postupak. U postupak spadaju i dokazni postupak koji reguliše izvođenje dokaza u postupku pred sudom i predstavlja posebnu granu prava.

Ugovorno pravo obuhvata pravnu i poslovnu sposobnost, formu ugovora, ponudu i prihvat ponude, osnov činidbe, grešku i prevaru, zakonitost, tumačenje ugovora, izvršenje i uslove izvršenja, ispunjenje ugovora, izvršenje ugovora sudskim putem itd. Uglavnom, ugovorno pravo ne poznaje razlikovanje između pojedinih vrsta ugovora bilo po predmetu ugovora, bilo po svojstvima ugovornih strana. Regulisanje ugovornih odnosa je prvenstveno u nadležnosti država članica, međutim, od države do države ugovorno pravo se vrlo malo razlikuje. Najvećim dijelom materija ugovora je regulisana precedentima, međutim jača je tendencija regulisanja ugovora zakonima. Naknada vanugovorne štete (law of torts) obuhvata građanskopravne delikte koji ne predstavljaju kršenje ugovora, a koji ugrožavaju ličnost, imovinu, ugled ili društveni ili trgovački položaj. Šteta se može podeliti u dve kategorije zavisno od toga da li je šteta pričinjena namjerno ili iz nehata. Postoji i posebna vrsta štete prouzrokovana klevetom. Svojinsko pravo je u velikoj meri regulisano lokalnim propisima, tako da su razlike između pojedinih država članica znatno veće nego što je slučaj sa ugovorima i naknadom vanugovorne štete. Trgovačko pravo nema one karakteristike koje odlikuju trgovačko pravo u mnogim evropsko kontinentalnim sistemima. Prije svega, u Sjedinjenim Američkim Državama ne postoje posebni trgovački sudovi, već se trgovački sporovi riješavaju pred redovnim sudovima. Isto tako, koncepcija o trgovcima kao posebnoj vrsti subjekata nepoznata je u Sjedinjenim Američkim Državama.

Trgovačko pravo i njegovo regulisanje je prvenstveno u nadležnosti država članica, mada je Kongres ovlašćen da donosi zakone koji se odnose na trgovinu između država članica. Građanski postupak karakterišu dva osnovna obeležja. To je prvenstveno kontradiktorni, a ne istražni postupak. Drugo, veliki značaj ima institucija porote čija je funkcija odvojena od funkcije sudije. U početku države članice su prilagođavale svoje procesno pravo engleskom pravu, ali određeni nedostaci engleskog procesnog prava naveli su američke pravnike da ovu materiju detaljnije regulišu zakonskim propisima, tako da je danas ova materija regulisana odgovarajućim zakonima kao i opštim pravilima postupka koje donose sami sudovi, posebno vrhovni. U oblasti javnog prava, kako je rečeno, spadaju ustavno pravo, upravno pravo, radno pravo, krivično pravo itd.

U izvore ustavnog prava pored ustava spadaju i odluke Vrhovnog suda kojima se tumači ustav, kao i ustavni običaji. Upravno pravo se bavi pitanjem nadležnosti i postupka državnih organa koji ne spadaju ni u zakonodavnu ni u sudsku vlast, a koji utiču na privatne interese putem svojih odluka ili propisa. Najvažniji dio upravnog prava odnosi se na regulisanje funkcija upravnih organa, kao i na sudsku kontrolu uprave. U izvore upravnog prava spadaju odredbe ustava koje se odnose na upravu, odgovarajući zakoni, precedenti, pravilnici i odluke upravnih organa itd.

Krivično pravo Amerike potiče iz engleskog krivičnog prava koje je u to vreme bilo uglavnom sadržano u precedentima. Međutim, ono je danas najvećim dijelom sadržano u zakonima. Svaka država članica ima sopstvene krivične zakone, a savezna vlast, koja ne raspolaže opštim zakonodavnim ovlašćenjem u oblasti krivičnog prava, je donijela je niz krivičnih zakona u onim oblastima u kojima je nadležna, na primjer u oblasti trgovine, poreza i pošta. Samo manji broj država donio je relativno potpune krivične zakone u okvirima svoje nadležnosti, tako da je dugo vremena regulativa u ovoj oblasti bila manjkava.

1962. godine Američki pravni institut je radi popravljanja situacije izradio Model krivičnog zakonika. Ovaj Model zakona izvršio je značajan uticaj kako na savezno krivično pravo, tako i na krivično pravo država članica. Krivični postupak je pod mnogo većim uticajem saveznog ustava i ustava država članica nego što je to građanski postupak. Krivični postupak je prevashodno regulisan zakonima koji se znatno razlikuju od jurisdikcije do jurisdikcije.

Krivični postupak u Americi je pretežno akuzatorske prirode. U postupku najvažniju ulogu ima tužilac, a ne sudija što je svojstveno inkvizitorskom postupku. Sam postupak tokom suđenja se ne razlikuje mnogo od onog u građanskom postupku. Kao i u građanskom postupku svjedoci se ispituju jedan za drugim. Svjedoci se ispituju jedan za drugim i pri tom nema suočavanja. Optuženi ima pravo da svjedoči i to kao i svaki drugi svjedok, ali se na to ne može primorati.

Zakon o građanskim pravima iz 1964. godine

Zakon zabranjuje protivpravno razlikovanje na osnovu rase, boje kože, vjeroispovijesti, pola i etničkog porjekla. Iako su odredbe Glave VII pre svega usmjerene na zaštitu pripadnika onih grupa koje su tradicionalno izložene diskriminaciji, u slučaju Mkdonald protiv Santa Fe Transportejšn Ko. (McDonald v. Santa Fe Transportation Co.), Vrhovni sud SAD naglašava da Glava VII zabranjuje svako neopravdano razlikovanje po osnovu rase i ostalih nabrojanih osnova, kako crnačke i drugih manjinskih zajednica tako i pripadnika bijele većine.

Stanje kriminaliteta u SAD

Kriminalitet se tradicionalno smatra jednim od najvećih socijalnih problema američkog društva.

Omiljeni način za ilustrovanje stanja kriminaliteta u SAD je korišćenje „časovnika zločina“ kao pokazatelja. Taj način popularnog prikazivanja podataka, koji se u kriminološkoj literaturi često kritikuje kao prikriveni način manipulisanja strahom građana od kriminaliteta. Prema podacima iz 2002. godine po jedno krivično dijelo koje se evidentira vršeno je na svake tri sekunde. Neko od nasilničkih krivičnih dijela na svakih 22 sekunde, od toga: ubistvo na svakih 32 minuta, silovanje na 5 minuta, a teška tjelesna povreda na svakih 35 sekundi. Što se tiče dijela protiv imovine, ona su prosječno vršena na svake tri sekunde, od čega: razbojništvo svakog minuta, provalna krađa na 15 sekundi, obična krađa na 4,5 sekunde, a krađa motornog vozila na svakih 25 sekundi.

Mnogo pouzdaniji način prikazivanja stanja kriminaliteta u SAD su podaci izraženi u apsolutnim i relativnim brojevima koji ne podrazumevaju ovakav vid dramatizacije. Radi se o faktima sadržanim u Jedinstvenim izveštajima o kriminalitetu (Uniform Crime Reports – UCR), Nacionalnom sistemu izveštavanja o kriminalnim događajima (National Incident-Based Reporting System – NIBS), Pregledima viktimizacije (Victimization Surveys – VC) i Studijama samooptuživanja (Self-Report Studies – SRS),

Jedinstveni izveštaji o kriminalitetu (UCR) su najpoznatije i najraširenije sredstvo za prikazivanje stanja kriminalieta u SAD. Jednom godišnje ih objavljuje Federalni istražni biro (FBI) i obuhvataju podatke prikupljene u 17.000 američkih gradova, a smatra se da obuhvataju djela koja se tiču oko 93% cjelokupne populacije SAD. U UCR se obavezno unose podaci o samo osam krivičnih dijela– po četiri nasilnička (ubistvo, silovanje, razbojništvo i teška tjelesna povreda) i isto toliko djela protiv imovine (provalna krađa, obična krađa, krađa motornog vozila i paljevina), dok se ostala djela ne moraju unijeti u evidenciju. Osnovna zamjerka ovom obliku evidentiranja je da se u, u situacijama kada jedno lice istom prilikom izvrši više različitih krivičnih djela (ili mu se za više dijela jednovremeno sudi – sticaj) u UCR se nalazi samo podatak o jednom i to najtežem izvršenom djelu.

Nacionalni sistem izvještavanja o kriminalnim događajima (NIBS) razvijen je kako bi se riješio upravo ovaj problem. Od 1998.godine razvija se ovaj model prikazivanja podataka o kriminalitetu koji, još nije prihvaćen u svim državama koje čine SAD, ali se smatra da će biti daleko pogodniji od UCR. U njegovoj evidenciji nalaze se podaci o dvije grupe djela.

U prvoj grupi bilježe se svi poznati slučajevi izvršenja sledećih krivičnih djela: paljevina, tjelesne povrede (svi oblici), podmićivanje, provalna krađa, falsifikovanje, vandalizam, dijela u vezi sa narkoticima, pronevjera, iznuđivanje, prevara, djela u vezi sa kockanjem, ubistva, otmica, krađa, djela u vezi sa pornografijom, prostiticijom, azbojništvo, seksualni delikti (uz primjenu nasilja i bez nje), prikrivanje i djela u vezi sa kršenjem zakona o vatrenom oružju.

U drugoj grupi su ostala krivična djela koja se evidentiraju samo ako je njihov učinilac uhapšen.

Pregledi viktimizacije (VC) i Studije samooptuživanja (SRS) su metodi za proučavanje tamne brojke i njima se nastoji steći predstava o razmjerama neregistrovanog kriminaliteta. Pregledi viktimizacije su u SAD uvedeni 1968. godine i u međuvremenu je razvijena čak četvrta generacija tih istraživačkih tehnika.

Danas se uglavnom obavljaju putem komjuterski podržanih telefonskih intervjua (Computer- Assisted Telephone Interviews – CATI) i na najrazličitije načine se nastoje prevazići osnovne konceptualne manjkavosti ovog metoda. Bez obzira na prigovore koji im se mogu staviti, pregledi viktimizacije daju dragocjene informacije o stvarno izvršenom kriminalitetu. Steven Barkan tako ističe da je, prema podacima za 2002. godinu broj djela prijavljenih policiji od strane žrtava znatno manji od polovine (42,1%). Studije samooptuživanja su još nepouzdanije istraživačko sredstvo, kod koga u najvećoj mjeri zavisimo od volje respodenta da iskreno odgovori na postavljena pitanja. Osim toga, kao i kod prethodnog metoda, njihovom primjenom nećemo doći do podataka o razmjerama nekoliko veoma opasnih tipova kriminaliteta: o krivičnim djelima „bijelog okovratnika“, organizovanom krimialitetu, deliktima vezanim za narkotike, ali i o onima koja se odnose na prostituciju i kockanje.

Karakteristike američkog zatvorskog sistema

Zatvorski sistem Amerike je organizaciono složen, sa više nadležnosti i sa veoma velikim brojem ustanova. Podeljene nadležnosti između federalne, državne i lokalne vlasti, sa jedne strane i mnoštvo vrsta i tipova zatvora, sa druge strane, čini ovaj zatvorski sistem komplikovanim i nejedinstvenim. Zato i postoje neobjašnjive razlike u uslovima, standardima, načinu postojanja i sličnim pitanjima od države do države

U Sjedinjenim Američkim Državama se, krajem 2006. godine, u zatvorima nalazilo 2.333.331 lice, ili svaki 98. stanovnik, što je najveći broj zatvorenika u odnosu na broj stanovnika u svijetu. Iz godine u godinu broj zatvorenika se uvećava u prosjeku za 3,7%. Poslednjih godina zapažena je tendencija povećanja zatvorenika u federalnim i državnim zatvorima, a smanjenja u lokalnim zbog nedovoljnih sredstava na nivou lokalne zajednice. Kao reakciju na permanentno povećanje zatvorenika i na sve izraženiju opasnost za opštu bezbjednost građana, u Americi se razvija ideja tzv. super-maksimalno-bezbjedan-zatvor (super-maximum custody) ili skraćeno supermax. Ti zatvori se opisuju kao „kaznione budućnosti“ koje treba da posluže svrsi oštrijeg kažnjavanja onih koji su previše nasilni ili koji ne smiju biti smješteni među uobičajenu zatvorsku populaciju.

Američki zatvorski sistem je izdanak britanskih i kontinentalnih ideja i prakse koje su se razvile u okvirima političke ideologije i strukture američkog Ustava. Uspostavljanjem lokalnih vlasti u američkim kolonijama obrazovane su i tamnice po britanskom modelu, sa svim svojim nedostacima i problemima. Pensilvanija je bila jedina kolonija za koju postoje podaci o praksi zatvaranja kao načinu kažnjavanja. Kada je Vilijem Pen (William Penn) primio na dar zemlju koja će postati Pensilvanija, zavjetovao se da će ostvariti kvekersku ideju hrišćanske države. Ubrzo po dolasku, Pen i njegovi prijatelji su održali svečanu skupštinu na kojoj su donijeli Veliki zakon iz 1682 . Zakon je imao za cilj, pored ostalog, da:

a) profesionalnom obukom i radnim navikama spriječi zločin;

b) ukine smrtnu kaznu za sve delikte izuzev za ubistvo;

v) da obezbjedi tamnicu koja će biti izgrađena po uzoru na popravilišta i domove za pritvor u koju će se upućivati lica koja su izvršila bilo koje djelo izuzev ubistva.

Penovo interesovanje za zatvore je posledica njegovog čestog zatvaranja, usljed njegove pobune protiv prakse engleske crkve. Posle izlaska iz zatvora Pen je obišao Evropu i posjetio radne domove u Holandiji koji su na njega ostavili snažan utisak zbog pružanja prilike skitnicama i dužnicima da u zatvorima rade umesto da vode zaludan život. To evropsko iskustvo je kod Pena učvrstilo uvjerenje da rad treba da bude značajan vid kazne, a da zločin treba spriječiti osposobljavanjem prestupnika za neko zanimanje. Pen 1682. godine podiže tamnicu u vidu kaveza. Uprkos kvekerskim idealima, prva tamnica koja je podignuta u Filadelfiji je žigosana kao ruglo 1718. godine. Nakon donošenja krivičnog zakonika, započeta je izgradnja novog kamenog zatvora. Ova rana filadelfijska tamnica je bila prva ustanova namjenjena zatvaranju osuđenih zločinaca. Mnogi su se građani, iščuđavali što su u iste prostorije smještani i muškarci i žene, deca, bolesni, zaraženi i sl. Uslovi i postupanje sa osuđenicima su bili vrlo loši, ali je to ipak prestavljalo korak ka humanijem postupanju sa zatvorenicima. Loši uslovi su izazvali reakciju kvekera Ričarda Vistera (Richard Wister) da o svom trošku objezbeđuje dio hrane za zatvorenike, a uoči revolucije, on i njemu slični filantropi osnovali su Filadelfijsko društvo za pomoć siromašnim zatvorenicima. Vrlo brzo Filadelfija je bila pod kontrolom Britanaca, pa su time i tamnice pripadale Britancima koji su primjenjivali svoje zakone i pravila. Preporukama zakonodavnog tijela iz 1790. godine sagrađena je blok ćelija za okorele kriminalce u ulici Valnut gdje se nalazila poznata tamnica koja je proglašena državnim zatvorom. Taj blok ćelija nazvan je kaznenim zavodom i on je postao prvi, u savremenom smislu reči, blokovski zatvor u Americi.

Džon Hauard i Džeremi Bentam, pod uticajem evropskih humanista, posjetili su većinu evropskih zatvora i bili su jako razočarani niskim standardom i uslovima u zatvorima. Hauard je odmah pokrenuo snažnu akciju za reformu zatvorskog sistema, ali i reformu kaznenog sistema. Nesporno je da je na Hauarda i Bentama najjači utisak ostavio belgijski zatvor u Ganu, pa je tako Bentam angažovao svog brata arhitektu da izradi planove za projektovanje zatvora u Rusiji koji, nažalost, zbog sukoba sa Turskom nikada nije realizovan. Posle američke revolucije, pojedine države su ozbiljno pristupile izgradnji sopstvenih kaznenih sistema. Kako se zemlja širila, ekonomski jačala i politički predstavljala jaku državu, tako se sve više razvijao federalni kazneni sistem. Zatvaranje kao način kažnjavanja, kako su ga ustanovili kvekeri, postalo je uzor postupanja u svim slučajevima, osim kod delikata koji povlače smrtnu kaznu (npr. ubistvo, izdaja).

U prvim decenijama XIX vijeka američki zatvorski sistem karakterišu vrlo loši smještajni i higijenski uslovi, nepostojanje kriterijuma za odvajanje osuđenika, velika prenatrpanost, slaba ili nikakva zdravstvena zaštita od zaraznih epidemija. Takvo stanje dovelo je do intenzivnog preduzimanja mijera od strane države na izgradnji novih i adaptaciji postojećih zatvora, odvajanje zdravih od bolesnih zatvorenika, a kasnije i vršenje drugih klasifikacija. U Masačusetsu je učinjen značajan pokušaj da se zatvorenici razvrstavaju u tri kategorije, prema ponašanju i opštem stavu. Istovremeno je uvedena i osnovna nastava. U pojedinim zatvorima se pokušavalo sa religijskom nastavom, što je u to vreme predstavljalo veliki napredak. U federalnom periodu američkog zatvorskog sistema pojavila se ideja o zatvoru sa posebnim ćelijama kao idealan način izgradnje zatvora što je, prema mnogim penolozima, prelomni period u shvatanju zatvorske arhitekture.

Period ranog američkog zatvora (1790-1830) karakteriše zajedničko izdržavanje zatvorske kazne svih kategorija lica lišenih slobode, jako loši smeštajni, higijenski i drugi uslovi, neadekvatne zgrade u kojima su smješteni zatvori, to sve je posledica shvatanja kazne kao odmazde za učinjeno djelo. Zatvorenici su iznajmljivani za rad raznim zanatlijama, ali su osuđenici korišćeni za rad i u korist države. Već u ovom periodu bilo je ideja o zatvorima sa posebnim ćelijama.

Period pensilvanijskog i oburnskog zatvorskog sistema (1830-1870) karakteriše uvođenje zasebnih zatvorskih jedinica (ćelija) za sve prestupnike. Smatralo se da će se razdvajanjem zatvorenika, jednom vrstom izolacije, uz vjerske službe, oni pokajati i promeniti. Uprkos takvim dobrim namjerama i optimističnim očekivanjima, posledice su bile loše. Deprivacije su kod mnogih zatvorenika dovodile do mentalnih poremećaja, a povrh toga, troškovi održavanja ovakvog sistema bili su ogromni. Ipak, ova reforma je imala dugotrajne efekte na zatvorski sistem. Zatvorenici još uvek više vremena provode u svojim ćelijama, a ideja o zatvaranju kao obliku kazne ostaje.

U isto vrijeme, razvijan je još jedan sistem, u državnom zatvoru Oburn u Njujorku. Ovaj zatvor je otvoren 1817. godine i u njemu je primenjivana mjera rada u potpunoj tišini, dok su tokom noći zatvorenici bili odvojeni. Rad zatvorenika je smanjio troškove održavanja u Oburnu, ali je sistem bio korumpiran, dok se o zatvorenicima govorilo kao o robovima.

Period popravnog sistema (1870-1900. godina) pojavio se kao rezultat istraživanja Džona Hauarda zatvora i uslova u zatvorima. Ta istraživanja predstavljala su podsticaj za reformu zatvora i zatvorskih sistema i eliminisanje uočenih nedostataka postojećeg sistema. Hauard uvodi novi izraz „kazneni zavod“ (kazneno-popravni zavod ), čime se potencira da su te ustanove mesta na kojima je moguće da se osuđenici zamisle nad nedjelima koja su učinili, pokaju i poprave. U stvari, period popravnog sistema zastupa realan i dostižan koncept popravljanja učinilaca krivičnih dijela. Kao rezultat takvog shvatanja kažnjavanja u adaptaciji i izgradnji zatvora značajna pažnja se posvećuje i drugim prostorima koji su u funkciji potreba zatvorenika, pa se tako grade zajedničke prostorije, kapele, kao i blokovi sa više ćelija.

Od 1870. do 1900. godine trajala je era u razvoju zatvorskog sistema koju su karakterisali kursevi za stručno osposobljavanje i obrazovanje, uslovno otpuštanje i razdvajanje maloljetnika od odraslih prestupnika. Ovaj period je poznat i kao reformatorska era koja se podudara sa progresivnom erom u oblasti američke politike. Ovaj pristup je u većoj mjeri karakterisala briga o tome šta je najbolje za same osuđenike, a posredno i za šire društvo.

Period ranog industrijskog zatvorskog sistema (1900-1935) karakteriše uvođenje radnih programa u zatvore. Po teoriji o kažnjavanju koja je u to vrijeme dominirala u Americi, ljudi se u zatvor šalju na težak rad kao kaznu, a ne za kaznu. Suština boravka u zatvoru je samo rad i ostvarenje dohotka, a sve druge aktivnosti nisu imale nikakav značaj u procesu postupanja sa zatvorenicima. Relativno brzo se uvidjelo da takav pristup nije ni u čijem interesu, te da se sa takvom praksom mora prekinuti. Efekti radnog angažovanja osuđenika su počeli da se gube i posle nekoliko decenija privatna preduzeća nisu više mogla da koriste usluge jeftine radne snage, a početkom 20-ih godina XX vijeka počelo je da se ukazuje na loše postupanje sa zatvorenicima. Reagovanja javnosti dovela su do usvajanja Hjus-Kuperovog zakona (Hawes-Cooper Act) 1929. godine kao i Aharst-Samnersovog zakona (Ashurst-Sumners Act) iz 1935. godine. Ova dva zakona su efikasno ograničila instituciju zatvorskog rada. Razvoj tokom ranog XX veka okončao je ideju o sistemima kaznenog tretmana, koja je postala stvar prošlosti. Neki koncepti, poput onog iz Oburna, tokom ovog perioda su eliminisani.

Novi zatvorski sistem u Americi obuhvata period od 1935. do 1960. godine. Karakteriše ga razvrstavanje zatvora za različite vrste zatvorenika. Prije tog perioda, gotovo svi zatvori su bili ustanove sa maksimalnim mjerama obezbjeđenja. Od 1940. godine izgrađena su samo dva zatvora opasana zidinama, ali je otvoreno mnogo ustanova sa minimalnim mjerama bezbjednosti. U tom periodu donijeti su veoma značajni međunarodni dokumenti koji uređuju standarde postupanja sa osuđenicima.

Savremeni rehabilitaciono-reintegracioni zatvorski sistem (od 1960. godine - do danas) karakteriše tendencija naglašavanja rehabilitacije i eksperimentisanje sa koncepcijom korekcije u zajednici, koja se ogleda u tome da zatvorenici preko dana rade u lokalnoj sredini, a noću se vraćaju u zatvor. Ovi postupci su naišli na prihvatanje, a stručnjaci iz oblasti društvenih disciplina bili su zadovoljni ovakvim razvojem, jer je naglasak stavljen na psihologiju zatvorenika i počeli su procesi rehabilitacije.

Tokom 1975. godine situacija se značajno promjenila zahvaljujući studiji koja je obuhvatila 240 programa rehabilitacije koji su se sprovodili u američkim zatvorima. Studija je pokazala da stručno osposobljavanje, vođeno savjetovanje i psihoterapija malo utiču na stopu recidiva. Danas se najveći broj penologa slaže da rehabilitacija nije validan motiv za smještanje nekoga u zatvor. Mada su primenjivani različiti pristupi procesu rehabilitacije, studija iz 1975. godine je pokazala da nijedan od njih nije funkcionisao u onoj mjeri i cilju za koji je bio stvoren.

Od 80-ih godina XX vijeka zatvorski sistem pokušava da integriše najbolje ideje iz svih perioda razvoja zatvorskog sistema. U velikoj mjeri zbog pobune u zatvoru Atika (1971. godine) mnogi su zabrinuti zbog standarda života u zatvorima, ali najveći dio javnosti želi više sigurnosti i zaštite od nasilja. Možda je zbog toga najveći broj zatvorenika u zatvorima sa maksimalnim mjerama bezbednosti, dok tek svaki deseti boravi u zatvorima sa minimalnim merama obezbeđenja. To govori i o dalje prisutnom strahu javnosti od nasilja i zločina.

SAD imaju najveću stopu zatvorenika u svetu. Ona je posledica visoke stope kriminala i izrečenih osuđujućih presuda, tako da danas, više nego ikada ranije, zatvori preuzimaju najveću odgovornost za održavanje reda i zaštitu društva. Problemi današnjeg američkog zatvorskog sistema uglavnom su dobro poznati: nasilje je sve prisutnije, pogoršano i usljed činjenice da je zatvorska populacija veoma velika. Uslovi koji danas postoje nesumnjivo utiču na budući razvoj zatvorskog sistema, ali i na neke mjere koje se već preduzimaju. Zatvorska populacija postaje ozbiljan društveni problem, jer se u zatvorima intenzivno formiraju i organizuju ozbiljne bande i gangovi koji, pored ugrožavanja bezbjednosti unutar zatvorskog sistema preuzimaju kontrolu nad organizovanim bandama na slobodi i vode poslove iz zatvora. Trenutno je u Američkim zatvorima najpoznatija veoma opasna neformalna organizacija pod nazivom “Arijevsko bratstvo” koja u značajnom obimu kontroliše zatvorski sistem, organizuje i kontroliše distribuciju droge unutar zatvora, ali u značajnom obimu i izvan zatvora. Ta grupacija djeluje u svim zatvorima u Americi. Organizatori postaju veoma bogati i uticajni, a njihova „vojska” veoma surova i agresivna. Često izazivaju ozbiljne sukobe koji imaju žrtve kako među osuđenicima, tako i među stražarima. Svake godine na desetine zatvorskih stražara strada od napada zatvorenika.

Nasilje u porodici:domestic violence i/ili family violence

Na početku bi valjalo raspraviti dilemu vezanu za tumačenje ova dva pojma, koja se u srpskom jeziku tumače na isti način nasilje u porodici. Upravo zbog toga se u srpskom pravnom sistemu zaštite od nasilja u porodici pojavljuje i problem sa zahtevima za širim tumačenjem porodice, odnosno njenih članova. Dakle, domestic violence za sinonim ima spousal abuse, odnosno bračno nasilje, ali se sagledava i šire kao nasilje nad partnerom (initmate partner abuse), najčešće partnerkom, bilo da je reč o bračnoj ili vanbračnoj zajednici ili intimnoj (emotivnoj i/ili seksualnoj) vezi (tzv. dating violence), sadašnjoj ili bivšoj, heteroskeksualnoj ili homoseksualnoj. Suština jeste u tome da se ovaj oblik nasilja vezuje za tip veze koji postoji između određenih lica, odnosno nasilnika i žrtve, a to je intimna relacija (initmate relationship). Posebna kancelarija u okviru Ministarstva pravde SAD koja se bavi problemom nasilja nad ženama definiše nasilje u porodici (domestic violence) kao “model zlostavljačkog ponašanja u koje bilo kojoj vezi koristi jedan partner kako bi ostvario ili zadržao kontrolu nad drugim partnerom”. U širem tumačenju, to može biti i relacija koju karakteriše povjerenje i zavisnost koja postoji i između roditelja i djece. U slučaju da veza više ne postoji, ali nasilje jeste u vezi sa njenim ranijim postojanjem, nema razloga da se ovim licima (najčešće bivšim partnerkama) ne pruži zaštita (obično od proganjanja – stalking). Nasilje u porodici (family violence) bi bilo nasilje koje se dešava između članova porodice što podrazumeva obično uži krug lica. Razumije se, teškoće u tumačenju vode i teškoćama u ostvarivanju zaštite od nasilja za ona lica koja se ne smatraju porodicom.Bitna karakteristika američkog odgovora na nasilje u porodici jeste njegovo kreiranje i razvijanje upravo prema nalazima istraživanja ove pojave i zahtevima pokreta onih koji ovu vrstu nasilja trpe. Tako se nasilje u porodici (u smislu u kome je definisano, kao domestic violence – partnersko nasilje) smatra prvenstveno nasiljem nad ženama u porodici, odnosno intimnoj, partnerskoj vezi. Nasilje se može manifestovati kao fizičko, seksualno, emocionalno, ekonomsko i/ili psihološko nasilje. To su ponašanja koja su preteća, manipulativna postiđujuća, koja zastrašuju, ponižavaju, izoluju ili prisiljavaju drugoga.

Zakon o zaštiti žena od nasilja koji je zapravo dio obuhvatnog Zakona o kontroli nasilničkog kriminaliteta (njegovo IV poglavlje) iz 1994. godine. Ovaj zakon, koji inače akcentuje preventivne aktivnosti, jedan svoj dio posvećuje nasilju nad ženama u porodici (The Safe Homes for Women Act) i u tim okvirima relocira novac na skloništa za žene žrtve nasilja, nacionalnu SOS liniju, ali i na podsticanje politike hapšenja nasilnika u okviru opšte preporuke da se nasilju nad ženama u porodici pristupa kao ozbiljnom kriminalnom fenomenu. On određuje i da se zaštitne mjere jedne države moraju sprovoditi u drugoj, a u federalni Zakon o dokazima uvodi zabranu istraživanja seksualne prošlosti oštećene prilikom unakrsnog ispitivanja koje sprovodi odbrana u postupcima koji se vode za silovanje (tzv. rape shield law). U Zakon je 2000. unijeta definicija dating violence kako bi se zaštita pružila i ženama koje su (ili su bile) u emotivnoj ili seksualnoj vezi, što se procenjuje na osnovu dužine veze, njene prirode i učestalosti kontakata između partnera. Borba protiv ove vrste nasilja i to u okvirima tinejdžerske populacije (teen dating violence) je zaoštrena prilikom izmjena Zakona o nasilju nad ženama 2005. godine. Zanimljivo je i to što se kao posebna vrsta nasilja tretira i proganjanje (stalking) koje se definiše kao model ponašanja koje podrazumeva ponavljanu, a neželjenu pažnju, uznemiravanje, kontaktiranje ili drugo ponašanje usmereno ka određenoj osobi koje kod nje stvara osećaj straha (ponavljana, neželjena, neprijatna komunikacija putem telefona, pošte ili interneta, ponavljano ostavljanje ili slanje neželjenih poklona ili cvijeća, praćenje ili sačekivanje žrtve u kući, školi, na poslu, postavljanje ili širenje glasina o žrtvi putem interneta, pribavljanje informacija lične prirode o žrtvi angažovanjem detektiva, praćenjem žrtve, preko njenih prijatelja ili poznanika ili na druge načine, itd. Kada su u pitanju aktivnosti na federalnom nivou, treba pomenuti i aktivnosti Nacionalnog savjetodavnog komiteta za nasilje prema ženama koji se stara o primjeni Zakona o nasilju prema ženama, sastavlja izveštaje i preporuke, a kome predsjedavaju američki državni tužilac i državni sekretar za zdravstvo. Sa strane civilnog sektora, protiv nasilja nad ženama u porodici bori se (još od 1966. godine) Nacionalna organizacija za žene koja broji 500,000 aktivistkinja i aktivista feminističke orijentacije i ima izuzetan uticaj na kreiranje državnog odgovora na nasilje nad ženama.Tu je i nešto kasnije (1978. godine) osnovana Nacionalna kolacija protiv nasilja u porodici koja je takođe uticajna u sferi suprotstavljanja nasilju nad ženama (i djecom), posebno u porodici.