Banjaluka u Narodnooslobodilačkoj borbi

Banjaluka je u toku Narodnooslobodilačkog rata, od 1941. do 1945. godine, kao administrativni, ekonomski i politički centar severozapadne Bosne, imala veliki vojno-politički značaj, za Nemce i ustaše. Posle okupacije i uspostavljanja ustaške Nezavisne Države Hrvatske, aprila 1941. godine ušla je u njen sastav i postala središte „Župe Sana i Luka“. Juna 1941. godine u blizini Banjaluke je održano savetovanje OK KPJ za Bosanski krajinu, na kojem je razrađen plan ustanka u ovom delu Bosne i Hercegovine. Prvih meseci ustanka Banjaluka je bila centar odakle se rukovodilo ustankom u Bosanskoj krajini. U toku rata, grad se dva puta nalazio u centru teških borbi između partizana i okupatora - prvi put, krajem decembra 1943. i početkom januara 1944. (Prva banjalučka operacija) i drugi put, od 18. do 28. septembra 1944. (Druga banjalučka operacija). Grad su konačno oslobodile jedinice Desete krajiške divizije 22. aprila 1945. godine.

Okupacija i stvaranje NDH

U toku Aprilskog rata 1941. godine Banja Luka je bila bombardovana od starne nemačke avijacije 9. aprila, a ubrzo potom i okupirana. Odmah po okupaciji grad je, kao i čitava Bosna i Hercegovina, ušao u sastav tada novostvorene ustaške Nezavisne Države Hrvatske i postao centar „Župe Sana i Luka“. Kao administrativni, ekonomski i politički centar severozapadne Bosne, koji leži na važnoj raskrsnici puteva, Banjaluka je imala veliki vojno-politički značaj i za Nemce i ustaše. Prema prvobitnim ustaškim planovima, Banjaluka je trebalo da postane novi glavni grad Nezavisne Države Hrvatske.

Bila je utvrđena po sistemu spoljašnje i unutrašnje odbrane, sa minskim i žičanim preprekama. Naročito je organizovana unutrašnja odbrana grada u kome su mnoge čvrste zgrade, krajem 1943. godine, bile pretvorene u snažne tačke otpora. Čvor okupatorske odbrane Banjaluke predstvaljale su citadela i Tvrđava Kastel. Kao središte „Župe Sana i Luka“, Banjaluka je bila jedan od najjačih okupatorskih garnizona u Bosanskoj krajini i polazna baza za operacije protiv jedinica Narodnooslobodilačke vojske i Partizanskih odreda Jugoslavije (NOV i POJ) u Bosanskoj krajini i srednjoj Bosni. Istovremeno na nemački banjalučki garnizon oslanjala su se sva okolna ustaško-domobranska uporišta, kao i četnici.

Pripreme za ustanak

U toku priprema za oružani ustanak, april-maj-jun 1941. godine, Banjaluka je imala jaku partijsku organizaciju, tada ilegalne, Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). U gradu se tada nalazio i Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu. U blizini grada, na Šehitlucima (danas Banj brdo), održano je 8. juna Oblasno savetovanje OK KPJ za Bosansku krajinu, na kome su, prema zaključcima Majskog savetovanja CK KPJ, određeni članovi Oblasnog vojnog rukovodstva i razmotrene mere za pripreme ustanka.

U julu 1941. godine je održan i sastanak Obalsnog vojnog rukovodstva u vezi sa direktivom Centralnog komiteta KP Jugoslavije o otpočinjanju ustanka, od 4. jula i zaključcima Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu o otpočinjanju oružanih akcija. U toku priprema članovi Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu napustili su grad, a na terenu se istovetno našao i veći broj banjalučkih komunista, skojevaca i simpatizera, pa je 31. avgusta formiran prvi partizanski odred. Sredinom avgusta 1941. godine formiran je i Oblasni vojni štab za Bosansku krajinu.

Zločini okupatora

Spomenik banjalučkoj jevrejskoj zajednici i stradalim Jevrejima u Holokaustu

Odmah po okupaciji Banjaluke i njenom uključivanju u Nezavisnu Državu Hrvatsku, 1941. godine, usledilo je organizovani i planski progon Srba, Jevreja, Roma i antifašista u Banjaluci. Brojna banjalučka jevrejska zajednica (uglavnom Sefarda) je podsredstvom fašističkih rasnih zakona potpuno nestala. Mnogi Srbi i Jevreji upućivani su u koncentracioni logor Jasenovac.

Jedan od najvećih fašističkih zločina u toku rata na području Banjaluke odigrao se 7. februara 1942. godine u naseljima Drakulić, Šargovac, Motike i u rudniku Rakovac. Tada su pripadnici „Poglavnikovog tjelesnog sdruga“ (Garda Ante Pavelića) i Osme ustaške bojne, ubili oko 2.300 Srba, većinom staraca, žena i dece, jer su vojno sposobni muškarci uglavnom bili u zarobljeništvu. Počinioce ovog pokolja predvodio je nadporučnik Josip Mislov u pratnji fratra Miroslava Filipovića, a sve je isplanirao raniji ustaški „stožernik“ dr. Viktor Gutić.

Pokret otpora

U prvim mesecima okupacije Banjaluka je bila centar odakle se rukovodilo pripremama ustanka i oružanom borbom u Bosanskoj krajini. Organizacija Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) imala je jak uticaj u gradu za sve vreme rata. Jedna od vrlo uspelih akcija je i organizovanje bekstva avijatičara Franje Kluza i Rudija Čajaveca sa dva aviona sa banjalučkog aerodroma, 23. maja 1942. godine, na oslobođenu teritoriju kod Prijedora. U maju 1943. godine formiran je Banjalučki partizanski odred, koji je delovao oko Banjaluke, između reka Vrbasa i Vrbanje. Ovaj odred je borcima popunjavao srednjobosanske partizanske jedinice.

U novembru 1943. godine u selu Vrbanjcima formiran je Okružni Narodnooslobodilački odbor za Banjaluku. U širem području grada dejstvovale su mnoge partizanske jedinice - Četvrta krajiška, Deseta krajiška udarna, Jedanaesta krajiška udarna, 39. krajiška i 53. srednjobosanska divizija. Krajem 1943. i početkom 1944. godine Banjaluka je bila poprište velikog sukoba jedinica NOVJ i okupatora, poznatog pod nazivom Prva banjalučka operacija. Septembra 1944. godine, odigrala se i Druga banjalučka operacija.

Konačno oslobođenje grada izvele su jedinice Desete krajiške udarne divizije, 22. aprila 1945. godine, pošto su se nemačke i ustaško-domobranske snage uglavnom povukle u pravcu Bosanske Gradiške.

Banjalučke operacije

U toku Narodnooslobodilačkog rata jedinice Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije vodile su dve velike operacije za oslobođenje Banjaluke od okupatora i kvinslinga. Ove borbe poznate su kao Prva i Druga banjalučka operacija.

• Prva banjalučka operacija - vođena od 31. decembra 1943. do 2. januara 1944. godine - Glavnina Petog udarnog korpusa NOVJ, ojačana sa dve brigade Prvog proleterskog korpusa (ukupno 8 brigada, 5 partizanskih odreda i 3 diviziona formiranih u pet grupa), otpočela je 31. decembra 1943. godine borbe za oslobođenje Banjaluke, Bosanske Gradiške i Prijedora, s ciljem da na sebe privuče jače nemačke snage iz istočne Bosne i time olakša odbranu Trećeg udarnog korpusa NOVJ. Prve tri grupe su zauzele veći deo Banjaluke, ali zbog neuspeha četvrte grupe da zauzimanjem Bosanske Gradiške spreči dolazak pojačanja opkoljenom garnizonu, napadi su obusatvljeni 2. januara 1944. godine. U ovim borbama poginulo je i ranjeno oko 600 i zarobljeno 990 neprijateljskih vojnika, dok su jedinice NOV i POJ imale oko 200 mrtvih i 400 ranjenih.

• Druga banjalučka operacija - vođena od 18. do 28. septembra 1944. godine - Jedinice Petog udarnog korpusa NOVJ otpočele borbe protiv jakih nemačkih, ustaško-domobranskih i četničkih snaga (ukupne jačine oko 15.000 vojnika) sa ciljem da se zauzme prostor Banjaluka — Bosanska Gradiška — Kotor Varoš. Posle trodnevnih borbi zauzeta je skoro cela Banjaluka (izuzev Tvrđave Kastel). Pošto je neprijatelju stiglo pojačanje, grad nije potpuno zauzet, a operacija je završena tek 28. septembra. Gubici neprijatelja su bili veći broj mrtvih i oko 3.300 zarobljenih vojnika. Zaplenjena je velika količina naoružanja i druge ratne opreme. Gubici jedinica NOV i POJ su bili 154 poginula borca.

Istaknute ličnosti NOP-a i narodni heroji Banjaluke

Partizansko groblje u Banjaluci

Rada Vranješević Radovan Vulin Nevenka Dadasović Ante Jakić Bosa i Mara Kapor Osman Karabegović Boško Karalić Drago Lang Rade Ličina Vahida Maglajlić Munib Maglajlić Šefket Maglajlić Boško Mažar

Drago Mažar Ivica Mažar Josip Mažar Šoša Marija Mažar Nada Mažar Veselin Masleša Nikica Pavlić Stjepan Pavlić Branko Popović Karlo Rojc Mustafa Sabitović Ćapo Milorad Umjenović Kasim Hadžić

Vidi još

• Banja Luka
• Spomenik palim Krajišnicima
• Spomenik palim borcima u Banjaluci
• Partizansko spomen-groblje u Banjaluci
• Bosanska krajina u Narodnooslobodilačkoj borbi
• Banjalučki partizanski odred

Literatura

• Hronologija oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije 1941-1945. „Vojno-istorijski institut“ Beograd, 1964. godina.
• Vojna enciklopedija (knjiga druga). Beograd 1971. godina.
• Narodni heroji Jugoslavije. Beograd: Mladost. 1975.