Referendum o nezavisnosti Crne Gore 2006.

Referendum o nezavisnosti Crne Gore
Lokacija	Crna Gora, Srbija i Crna Gora
Datum	21. maj 2006.
Želite li da Republika Crna Gora bude nezavisna država sa punim međunarodno-pravnim subjektivitetom?
Rezultati Glasovi % Da 230.661 7001554900000000000♠55,49% Ne 185.002 7001445100000000000♠44,51% Validni glasovi 415.663 7001991500000000000♠99,15% Nevalidni glasovi 3.577 6999850000000000000♠0,85% Ukupni glasovi 419.240 100,00 %

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Referendum o nezavisnosti Crne Gore.

Referendum o nezavisnosti Crne Gore je bio referendum o državnoj nezavisnosti Republike Crne Gore. Održan je 21. maja 2006. godine. Prema zvaničnim rezultatima, većina građana koji su izašli na referendum se opredelila za obnovu nezavisnosti Crne Gore. Od ukupno 484,718 građana sa pravom glasa, na referendum je izašlo 419,236 (86.49%). U prilog nezavisnosti se izjasnilo 230,711 građana, što je predstavljalo 47,5% u odnosu na ukupno biračko telo, odnosno 55,5% u odnosu na ukupan broj važećih glasova.

Rezultati referenduma, po opštinama

Referendumsko pitanje je glasilo: „Želite li da Republika Crna Gora bude nezavisna država sa punim međunarodno-pravnim subjektivitetom?“. Ponuđeni odgovori su bili: DA ili NE. Za prvu opciju su se zalagale stranke okupljene oko „Bloka za nezavisnu Crnu Goru“, dok su se za drugu opciju zalagale stranke okupljene oko „Bloka za očuvanje Državne zajednice Srbije i Crne Gore“.

Za legitimnost referenduma bila je neophodna izlaznost od preko 50% upisanih birača, a za donošenje odluke o nezavisnosti bilo je potrebno da ta opcija premaši posebnu većinu od 55% važećih glasova. Konačni obračun procenata vršen je u odnosu na ukupan broj važećih glasova, a ne u odnosu na ukupan broj građana koji su izašli na glasanje, pošto su od broja izašlih odbijani nevažeći glasovi, koji nisu uzimani u obzir prilikom konačnog obračuna procenata.

Naslovna strana dnevnog lista „Pobjede“ 22. maja 2006.

Prema zvaničnim rezultatima, izlaznost je bila veoma visoka (86.49%), a opcija za nezavisnost je dobila 55,5% važećih glasova, tako da je referendum proglašen uspešnim, a Crna Gora je 3. juna proglašena za samostalnu i suverenu državu. Pripremu i sprovođenje referenduma pratile su brojne kontroverze koje su se odnosile na prava i položaj srpskog naroda u Crnoj Gori. Tokom sprovođenja referendumskog procesa, došlo je do brojnih nepravilnosti, usled kojih je legitimitet zvanično saopštenih rezultata bio doveden u pitanje, a dodatne sumnje u regularnost referenduma su bile izazvane odnosom Republičke referendumske komisije prema brojnim prigovorima, koji su svi do jednog sumarno odbijeni.

Prema prethodnom dogovoru, Srbija je kao pravna nasljednica Državne zajednice Srbije i Crne Gore nasljedila članstvo u međunarodnim organizacijama, kojima je Crna Gora pristupila kao potpuno nova država. Ovo je bio drugi referendum o državnom statusu Crne Gore, dok je prvi referendum iz 1992. godine imao suprotan rezultat, sa 95,96% glasova za zajedničku državu.

Pravni okvir

Svetozar Marović, predsjednik državne zajednice Srbije i Crne Gore (2003—2006)

Filip Vujanović, predsjednik Crne Gore u vrijeme održavanja referenduma (2006)

Jedno od ključnih pitanja, koje se povodom referenduma postavljalo pred sve političke činioce u Crnoj Gori bilo je pitanje o pravnom okviru za sprovođenje referenduma. Iako su težile ka različitim ishodima referendumskog procesa, obije strane su načelno zastupale stav da referendum u smislu legalnosti i legitimnosti mora biti sproveden na način koji će biti unapred prihvaćen od strane svih političkih činilaca.

Ključna pitanja, koja su se odnosila na pravni okvir za sprovođenje referenduma, proisticala su iz izvesnih propusta koju su učinjeni 1992. godine, prilikom donošenja Ustava Republike Crne Gore. Nakon prvog referenduma o državnom statusu Crne Gore, koji je održan 1. marta 1992. godine, Crna Gora je dobila novi Ustav, koji je usvojen 12. oktobra 1992. godine. Ustav je u članu 2. propisivao: "O promjeni državnog statusa, oblika vladavine i promjeni granice ne može se odlučivati bez prethodno sprovedenog referenduma građana", ali tim povodom nije propisana odredba o neophodnoj većini za odlučivanje o pomenutim pitanjima od najvišeg državnog i političkog značaja. Ustav je u članu 83. takođe propisivao da se odluka o raspisivanju referenduma donosi većinom glasova od ukupnog broja poslanika u Skupštini Crne Gore, ali tim povodom nije definisana posebna većina koja bi bila neophodna za usvajanje samog zakona o referendumu, niti je definisana razlika između sprovođenja mandatornih referenduma o ključnim državnim pitanjima iz 2. člana i opcionih referenduma o ostalim pitanjima od nižeg političkog značaja.

Zahvaljujući tim propustima, vladajuće stranke u Crnoj Gori su 2001. godine donijele opšti Zakon o referendumu, koji takođe nije pravio nikakvu razliku između mandatornih i opcionih referenduma. Pomenuti zakon je propisivao da će se svaki referendum smatrati uspješnim ukoliko se na glasanje odazvala većina od ukupnog broja birača i ukoliko je referendumsko pitanje zadobilo većinu glasova u odnosu na broj onih koji su glasali. Takvo rješenje je naišlo na oštro protivljenje opozicionih stranaka, koje su zastupale stav da je za legitimno sprovođenje referenduma o ključnim državnim pitanjima neophodno propisati posebne uslove, koji bi podrazumijevali da će se referendumsko pitanje smatrati usvojenim samo ako za njega glasa većina od ukupnog broja birača. U raspravu o rješavanju ovog ključnog pitanja uključio se i OEBS, koji je 6. jula 2001. godine objavio poseban izvještaj u kome je vlastima Crne Gore preporučeno da se za sprovođenje referenduma o ključnim pitanjima definiše posebna većina.

Ova preporuka OEBS-a, koja je išla u prilog stavovima opozicionih stranaka, naišla je na otpor vladajućih stranaka u Crnoj Gori, koje su tokom narednih godina nastavile da brane rješenja sadržana u Zakonu o referendumu iz 2001. godine. Ovo pitanje je dobilo na težini tokom 2005. godine, kada se počelo približavati vrijeme za otpočinjanje pripremnih radnji za održavanje najavljenog referenduma o državnom statusu Crne Gore.

U međuvremenu, ponovo su pokrenuta i neka ranija pitanja, koja su se odnosila na usklađivanje Ustava Crne Gore sa Ustavnom poveljom Srbije i Crne Gore. Pitanje donošenja ustavnih amandmana bio je nerešeno još od 2003. godine, tako da je Ustav Crne Gore i dalje definisao Crnu Goru kao državu-članicu već uveliko nepostojeće Savezne Republike Jugoslavije. Pošto do usklađivanja nije došlo, pomen SRJ u Ustavu Crne Gore nikada nije bio zamjenjen odgovarajućim pomenom novostvorene Državne zajednice Srbije i Crne Gore. U proljeće 2005. godine, usvojeni su amandmani na Ustavnu povelju Srbije i Crne Gore, a poseban značaj je imao amandman br. 2 koji je propisivao da će se referendum o statusu države-članice organizovati u saradnji sa Evropskom unijom, čime je postavljen pravni temelj za neposredno učešće EU u referendumskom procesu.

Donošenje referendumskog zakona

Milo Đukanović, predsjednik Vlade Crne Gore u vrijeme održavanja referenduma (2006)

Ranko Krivokapić, predsjednik Skupštine Crne Gore u vrijeme održavanja referenduma (2006)

Krajem 2005. godine, postalo je izvjesno da će za sprovođenje referenduma o državnom statusu Crne Gore biti neophodno donošenje posebnog zakona, koji bi definisao referendumsko pitanje i propisao većinu neophodnu za punovažnost referenduma. Tim povodom je došlo do intenziviranja javne rasprave, tokom koje su iznošeni razni prijedlozi.

Opozicione stranke u Crnoj Gori, koje su se zalagale za opstanak Državne zajednice Srbije i Crne Gore, prvobitno su zastupale stav da odluka o nezavisnosti može biti donijeta samo ako se u prilog nezavisnosti izjasni apsolutna većina od ukupnog broja građana sa pravom glasa. Nasuprot tome, vladajuće crnogorske stranke su zastupale stav da je za donošenje odluke o nezavisnosti dovoljno da se u prilog nezavisnosti izjasni prosta većina od onog broja građana koji će izaći na glasanje. Dodatno pitanje, koje je takođe bilo predmet spora, odnosilo se na priznavanje glasačkog prava brojnim državljanima Crne Gore koji su imali prebivalište na području Srbije, a kojima crnogorsko izborno zakonodavstvo nije priznavalo biračka prava. Pošto se radilo o značajnom broju od preko 260,000 potencijalnih glasača, opozicione stranke su zahtijevale da se zbog važnosti referenduma izvrše neophodne izmjene u izbornom zakonodavstvu, ali tome su se odlučno usprotivile crnogorske vladajuće stranke.

Havijer Solana, visoki predstavnik EU (1999—2009)

Miroslav Lajčak, specijalni izaslanik Havijera Solane za Crnu Goru (2005—2006)

Kao posrednik u ovim raspravama pojavila se Evropska unija. Krajem 2005. godine, tadašnji visoki predstavnik EU za spoljnu politiku i bezbjednost Havijer Solana imenovao je slovačkog diplomatu Miroslava Lajčaka za svog specijalnog predstavnika u Crnoj Gori, čime je EU preuzela političko pokroviteljstvo nad daljim tokom referendumskog procesa. Osnovni cilj evropskog posredovanja ogledao se u otklanjanju opasnosti od eventualnog bojkota referenduma od strane unionističke opozicije, koju je radi legitimizacije crnogorske nezavisnosti trebalo privoljeti na učešće u referendumskom procesu. Glavnu prepreku na putu do tog cilja predstavljali su izvorni zahtjevi unionističkog bloka, koji su garantovali opstanak zajedničke države, te su stoga bili neprihvatljivi za EU. Radi uklanjanja te prepreke, odabran je posredan put, koji je vodio preko zvaničnog Beograda. Uočivši izvjesne razlike u stavovima između Borisa Tadića kao predsjednika Srbije i Vojislava Koštunice kao predsjednika vlade, Solana i Lajčak su krajem januara i početkom februara razvili živu diplomatsku aktivnost na relaciji Brisel-Beograd.

U to vrijeme, predsjednik Srbije se nalazio u veoma specifičnoj situaciji. Na jednoj strani, javnost je očekivala da će Boris Tadić kao sin akademika Ljubomira Tadića, koji je bio čelnik Pokreta za evropsku državnu zajednicu Srbije i Crne Gore, nastaviti da pruža podršku izvornim zahtjevima unionističkog bloka. Međutim, u političkim i diplomatskim krugovima je bilo poznato da je glavni savjetodavac predsjednika Srbije u svim stvarima koje se odnose na rješavanje crnogorskog pitanja bio Zoran Lutovac, koji je zastupao stav da politiku Srbije prema Crnoj Gori treba uklopiti u pregovarački proces koji se odvijao pod pokroviteljstvom EU. Njegov javno izrečeni prijedlog od 30. januara, koji se odnosio na eventualnu posredničku ulogu Srbije u pronalaženju odgovarajućih kompromisnih rješenja, protumačen je kao Tadićevo svrstavanje uz politiku EU.

Uočivši opasnost, Vojislav Koštunica je početkom februara u javnim nastupima i direktnim kontaktima sa Solanom ponovio svoju podršku izvornim zahtjevima unionističkog bloka, založivši se za prihvatanje referendumskog modela zasnovanog na apsolutnoj većini glasova u odnosu na ukupan broj biračkog tijela. Iako je bio saslušan sa pažnjom, pa čak i javno pohvaljen od strane predstavnika EU zbog konstruktivnog doprinosa dijalogu, njegovi napori su ostali bez stvarnog učinka. Solana i Lajčak nisu računali da će Koštunica odustati od svojih stavova, ali su tokom pomenutih kontakata procjenili da se premijer Srbije neće aktivno suprotstavljati pronalaženju kompromisnih rješenja, ukoliko bi ona bila plod dogovora između dva bloka u samoj Crnoj Gori. Stoga su u dogovoru sa Tadićem i Koštunicom učinjeni prvi koraci ka stvaranju preduslova za pokretanje ključnih pitanja: u Beogradu je 9. februara boravio Predrag Bulatović, predsjednik SNP i lider unionističkog bloka, koji je nakon susreta i razgovora sa Tadićem i Koštunicom izjavio da unionisti ne odustaju od svojih izvornih zahtjeva, ali je takođe dodao da će eventualni kompromisni prijedlozi EU svakako biti uzeti u razmatranje. Iako je javnost bila fokusirana na prvi dio njegove izjave, ubrzo se pokazalo da je drugi dio bio od daleko većeg značaja.

Procjenivši da su dobili zeleno svjetlo od Tadića, Koštunice i Bulatovića, evropski posrednici su pristupili formulisanju svojih kompromisnih prijedloga. Nakon dodatnih kontakata sa ključnim političkim činiocima, kako u Crnoj Gori tako i u Srbiji, Solana i Lajčak su 15. februara 2006. godine predložili kompromisno rješenje: odluka o nezavisnosti će se smatrati važećom ukoliko se u prilog nezavisnosti izjasni više od 55% u odnosu na ukupan broj važećih glasova (ukupan broj glasalih, umanjen za broj nevažećih glasova).

Takav prijedlog je doveo do otvaranja novih rasprava, kako među opozicionim, tako i među vladajućim strankama. Prijedlogu se otvoreno suprotstavila Socijaldemokratska partija Crne Gore, a isto su učinili i poslanici bivšeg Liberalnog saveza Crne Gore. Pomenute stranke su se godinama unazad zalagale za nezavisnost Crne Gore, ali su bile protiv prihvatanja praga od 55% i nastavile su da se zalažu za prostu većinu u odnosu na ukupan broj glasalih. Nasuprot njima, Demokratska partija socijalista Crne Gore je nakon početnog otpora procjenila da se prag od 55% ipak može dostići, te je stoga pokazala spremnost da podrži prijedlog EU. Međutim, pošto DPS nije mogla samostalno da izglasa novi referendumski zakon, ključna uloga u izboru konačnog rješenja pripala je unionističkim strankama, koje su se našle pred velikim istorijskim iskušenjem. Pod pritiskom koji je vršen u ime EU, rukovodstva unionističkih stranaka su krajem februara pristala da podrže kompromisni prijedlog. Prva je to učinila Narodna stranka (20. februar), a za njom su istim putem krenule Srpska narodna stranka (22. februar) i Demokratska srpska stranka (24. februar), dok je Socijalistička narodna partija Crne Gore svoj stav ozvaničila 25. februara.

Zoran Žižić, predsjednik PEDZ SCG u Crnoj Gori

Akademik Matija Bećković, potpredsjednik ogranka PEDZ SCG u Srbiji

Andrija Mandić, predsjednik Srpske narodne stranke

U vrijeme kada je većina političkih činilaca u Crnoj Gori pristala na kvalifikovanu većinu od 55%, iza tog prijedloga su još uvijek stajali samo Solana i Lajčak. Iako je u domaćoj javnosti bio stvoren utisak da iza pomenutog prijedloga zvanično stoji čitava EU, to je bilo daleko od političke stvarnosti, pošto su pojedine države-članice bile veoma nezadovoljne zbog nametanja posebnih uslova Crnoj Gori. Zbog otpora pomenutih država, u zvaničnim aktima ključnih tijela EU, kao što su Evropska komisija ili Savet EU, uvijek je pominjana samo načelna podrška naporima Solane i Lajčaka, ali ni u jednom zvaničnom dokumentu tih tijela nije bilo ni pomena o konkretnoj kvalifikovanoj većini od 55%, niti su ta tijela EU ikada donijela bilo kakve odluke ili zaključke u kojima bi bilo definisano da će EU validnom smatrati samo većinu od 55%, o kojoj u aktima EU nije bilo ni pomena. U isto vrijeme, načelna podrška EU naporima Solane i Lajčaka predstavljana je u javnosti kao podrška njihovom prijedlogu o većini od 55%, iako iza toga nije stajala nikakva konkretna odluka ili zaključak, niti bilo kakva zvanično preuzeta obaveza od strane EU. Međutim, danima uoči ključne sjednice Saveta EU, koja je bila zakazana za 27. februar, unapred se znalo da to tijelo neće preuzimati nikakve zvanične obaveze povodom eventualnog referendumskog ishoda koji bi bio u "sivoj zoni" između 50% i 55%, što se pokazalo kao tačno.

Tu okolnost su blagovremeno uočili crnogorski državni zvaničnici, koji su bili u stalnom kontaktu sa pojedinim evropskim funkcionerima koji nisu podržavali prijedlog Solane i Lajčaka. Shvativši da se EU, uprkos visokoj retorici njenih predstavnika, ničim nije zvanično obavezala da će prihvatiti samo rezultat od preko 55%, rukovodstvo vladajuće DPS je 27. februara, nakon saznanja o ishodu sjednice Saveta EU, odlučilo da prijedlog Solane i Lajčaka prihvati isključivo iz taktičkih razloga, procjenivši da bi eventualno odbijanje prijedloga išlo na ruku unionističkoj opoziciji, koja bi time dobila izgovor za bojkot referenduma.

Na drugoj strani, čelnici unionističkog bloka su uspeli da uvjere svoje pristalice da iza većine od 55%, koju su formulisali Solana i Lajčak, zvanično stoji čitava Evropska unija, što nije bilo tačno, pošto se ključna tijela EU (Evropska komisija, Savet EU) ničim nisu obavezala da će nezavisnost Crne Gore biti priznata samo i isključivo u slučaju dostizanja većine od 55%. U političkoj stvarnosti, prijedlog Solane i Lajčaka je za ključne činioce u EU, a takođe i za crnogorske zvaničnike, imao smao jednu stvarnu funkciju: to je bilo puko sredstvo kojim je unionističke stranke trebalo privoljeti na učešće u referendumskom procesu.

Taj ključni cilj ostvaren je 1. marta 2006. godine, kada je Skupština Crne Gore izglasala "Zakon o referendumu o državno-pravnom statusu Republike Crne Gore". Za dan održavanja referenduma određen je 21. maj. Od tadašnjeg ukupnog broja poslanika (75), za usvajanje zakona glasalo je njih 60. Za zakon su glasale: Demokratska partija socijalista Crne Gore, Socijalistička narodna partija Crne Gore, Srpska narodna stranka, Narodna stranka, Demokratska srpska stranka i Demokratska unija Albanaca. Protiv zakona su glasale: Socijaldemokratska partija Crne Gore, Liberalni savez Crne Gore i neke manje stranke. Kao neophodan uslov za uspjeh referenduma, zakon je propisivao većinu od 55% u odnosu na broj važećih glasova (ukupan broj izašlih, umanjen za broj nevažećih glasova). Sjutradan po usvajanju, zakon je proglašen ukazom Filipa Vujanovića, predsjednika Crne Gore.

Napuštanjem osnovnog demokratskog principa, po kome se ključne referendumske odluke od državnog i istorijskog značaja donose većinom glasova u odnosu na ukupan broj birača, opozicione stranke su omogućile vladajućoj DPS da nakon usvajanja zakona formuliše strategiju pridobijanja relativne većine, oko čega su se okupile sve stranke i druge društvene organizacije koje su se zalagale za nezavisnost. Suočeni sa narastajućim izazovima, čelnici unionističkih stranaka, Socijalističke narodne partije (Predrag Bulatović), Srpske narodne stranke (Andrija Mandić), Narodne stranke (Predrag Popović) i Demokratske srpske stranke (Ranko Kadić), ukazivali su u više navrata, prilikom susreta sa predstavnicima EU, na razne nedostatke, propuste i nepravilnosti u sprovođenju referendumskog procesa, očekujući zvaničnu reakciju EU, koja je u potpunosti izostala.

Za to vrijeme, vladajuće stranke su na terenu izvršile mobilizaciju svih svojih članova i pristalica, koji su uz pomoć državnih vlasti sprovodili organizovanu kampanju po principu: od vrata do vrata. U krugovima oko Bloka za nezavisnost otvoreno se spekulisalo i sa takozvanom sivom zonom, odnosno sa mogućim ishodom po kome bi nezavisnost dobila podršku više od 50%, ali manje od 55% važećih glasova.

Iako su takvi stavovi bili u potpunoj suprotnosti sa odredbama referendumskog zakona, tim povodom se nije oglasilo ni jedno ključno tijelo Evropske unije (Evropska komisija, Savet EU), tako da je teret izjašnjavanja o sivoj zoni pao na Miroslava Lajčaka, koji je u više navrata iskazivao svoje lično uvjerenje da crnogorska vlast u slučaju rezultata između 50% i 55% neće preduzimati jednostrane korake. Na sjednici održanoj 15. maja, Savet EU je usvojio zaključak kojim se sve strane u Crnoj Gori pozivaju na poštovanje zakona i referendumskog procesa, ali iz tog zaključka je ponovo izostao izričiti pomen kvalifikovane većine od 55%, a takođe je ponovo izostalo i preuzimanje bilo kakve izričite obaveze u smislu nepriznavanja drugačijih rezultata od strane EU. Uprkos sve jasnijim tendencijama, koje su svedočile da EU ni na koji način ne želi da se zvanično obaveže u pogledu referendumskog ishoda, čelnici unionističkog bloka su nastavili da se povode za umirujućim tumačenjima Solane i Lajčaka, čiji je osnovni zadatak bio da unioniste izvedu na referendum, i da ih nakon toga puste niz vodu.

Na tok referendumske kampanje značajno je uticalo i odustajanje unionističkih stranaka od prvobitnog i dugo zastupanog stava da se izjašnjavanje na referendumu mora omogućiti i onim državljanima Crne Gore koji su imali prebivalište na području Srbije. Sve do početka 2006. godine, državni organi Srbije su takođe zastupali stav da državljanima Crne Gore koji žive u Srbiji treba priznati pravo da se izjasne o budućem statusu Crne Gore, ali tim povodom nisu bili preduzeti konkretni koraci u cilju realizacije pomenutog prava na teritoriji Srbije (stvaranje posebnog biračkog spiska, donošenje zakona o izjašnjavanju državljana Crne Gore na teritoriji Srbije). Iako je na čelu posebnog "Odbora za odbranu jednakih prava državljana Crne Gore" još od 2001. godine stajao akademik Ljubomir Tadić, otac Borisa Tadića, predsednika Republike Srbije, do izjašnjavanja državljana Crne Gore na teritoriji Srbije na kraju nije došlo čak ni u vidu konsultativnog referenduma, koji je mogao biti održan i pre samog referenduma u Crnoj Gori. Konačnim odustajanjem državnih organa Srbije i unionističkih stranaka u Crnoj Gori od svake dalje borbe za referendumsko izjašnjavanje državljana Crne Gore u Srbiji, značajno je osnažena pozicija suverenističkog bloka u samoj Crnoj Gori.

Podgorički sporazum i Bošnjački blok

Glavni članci: Podgorički sporazum (2006) i Bošnjački blok (2006)

Od samog početka referendumskog procesa bilo je izvjesno da će konačni ishod u velikoj mjeri zavisiti od izjašnjavanja manjinskih naroda u Crnoj Gori. Vladajuće crnogorske stranke su stoga uložile veliki napor u cilju pridobijanja manjinskih stranaka. Tokom marta 2006. godine, otpočeli su pregovori između rukovodstva vladajuće DPS i novostvorene Bošnjačke stranke, koja je nastala ujedinjenjem nekolicine bošnjačkih stranaka i organizacija. Pregovori su rezultirali postizanjem saglasnosti o ključnim pitanjima. U zamjenu za referendumsku podršku crnogorskoj državnoj nezavisnosti, rukovodstvo Bošnjačke stranke je od predstavnika DPS-a tražilo i dobilo niz obećanja, koja su se odnosila na konstitutivnost bošnjačkog naroda, garantovanu zastupljenost Bošnjaka na svim nivoima vlasti i pronalaženje niza konkretnih rješenja za neometan nacionalni i kulturni razvoj Bošnjaka u Crnoj Gori. Sporazum između BS i DPS je zvanično potpisan narednog dana, 23. marta 2006. godine u Podgorici, a potpise na sporazum su stavili Milo Đukanović ispred DPS i Rafet Husović ispred BS. Nakon sklapanja Podgoričkog sporazuma, rukovodstvo BS je pozvalo bošnjačke glasače da na predstojećem referendumu podrže nezavisnost Crne Gore.

Na drugoj strani, na sjeveru Crne Gore je došlo do posebnog grupisanja bošnjačkih organizacija koje su se zalagale za očuvanje jedinstvenog Sandžaka, protiveći se svim daljim državno-političkim podjelama te oblasti. Polazeći od tog osnovnog cilja, rukovodstva pomenutih organizacija nisu podržala zamisao o odvajanju Crne Gore od Srbije, smatrajući da bi to dovelo do konačne i nepovratne podjele Sandžaka i dalje fragmentacije i marginalizacije bošnjačkog naroda u čitavom regionu. Stoga je došlo do njihovog organizacionog objedinjavanja i stvaranja posebnog Bošnjačkog bloka, koji je u aprilu 2006. godine pozvao Bošnjake u Crnoj Gori da se na predstojećem referendumu o državnom statusu ne izjašnjavaju u prilog nezavisnosti. U sklopu realizacije svojih strateških opredjeljenja, prvaci Bošnjačkog bloka su tokom referendumske kampanje sarađivali sa raznim političkim i društvenim organizacijama koje su se takođe zalagale za očuvanje Državne zajednice Srbije i Crne Gore.

Utvrđivanje rezultata

Rezultati Glasovi % Da 230.661 7001554900000000000♠55,49% Ne 185.002 7001445100000000000♠44,51% Validni glasovi 415.663 7001991500000000000♠99,15% Nevalidni glasovi 3.577 6999850000000000000♠0,85% Ukupni glasovi 419.240 100,00 %

Glavni članak: František Lipka

Prema odredbama referendumskog zakona, koji je u Skupštini Crne Gore usvojen 1. marta 2006. godine, utvrđivanje zvaničnih rezultata referenduma spadalo je u nadležnost Republičke referendumske komisije, koja se sastojala od predsednika i 16 redovnih članova, od kojih je podjednak broj (po osam) bio biran iz redova suverenističkog i unionističkog bloka. Posebna uloga bila je predviđena za predsednika RRK, koji je po članu 11. referendumskog zakona bio biran iz redova evropskih funkcionera, dok je članom 10. istog zakona bilo predviđeno da će predsednik RRK imati odlučujući (zlatni) glas u slučaju podeljenosti prilikom odlučivanja u RRK.

František Lipka, predsednik RRK

Rezultati referenduma, po opštinama (sumarni prikaz)

Rezultati referenduma, po opštinama (detaljniji prikaz)

Zakon je u članu 12. takođe propisivao da svih 16 redovnih članova RRK moraju biti izabrani iz reda diplomiranih pravnika, a ista obaveza važila je i za sekretara RRK. Međutim, zakon nije propisao pomenuti uslov i za izbor predsednika RRK, iako je ta funkcija po svom značaju zahtijevala ličnost sa visokim pravnim obrazovanjem i značajnim sudijskim iskustvom. Ovaj indikativni izuzetak bio je učinjen iz političkih razloga, pošto je Miroslav Lajčak uoči usvajanja zakona insistirao da se lideri oba bloka obavežu na prihvatanje njegovog prijedloga da se za predsednika RRK izabere njegov lični prijatelj, slovački lingvista i diplomata František Lipka, koji nije imao nikakvo pravno obrazovanje. Tako se dogodilo da je 15. marta, umesto bilo kog od nekoliko hiljada evropskih pravnih stručnjaka među kojima je bilo i nekoliko stotina vrhunskih eksperata za izborno pravo, za predsednika RRK izabran čovek bez ikakvog pravnog obrazovanja, a za njegov izbor su u Skupštini Crne Gore glasali predstavnici oba bloka, s tim što je samo jedna strana znala šta radi, dok je druga strana glasala uz oslonac na Lajčakovu zadatu reč o ličnom integritetu i nepristrasnosti njegovog kandidata.

Neodgovoran odnos lidera unionističkog bloka prema propisivanju zakonskih preduslova za obavljanje funkcije predsednika RRK i njihov još neodgovorniji odnos prema potonjem izboru ličnosti za tu ključnu funkciju, teško se osvetio svim pristalicama očuvanja državnog zajedništva Crne Gore i Srbije, što je postalo očigledno već na dan referenduma, koji je održan 21. maja 2006. godine. Nedugo nakon saopštavanja prvih nezvaničnih rezultata od strane pojedinih stranaka i specijalizovanih organizacija, František Lipka je u svojstvu predsednika RRK počeo da daje izjave koje su išle u prilog suverenističkom bloku, što je značajno doprinelo stvaranju prvih utisaka o uspešnom sprovođenju referenduma. U međuvremenu, u RRK su počeli da pristižu brojni prigovori, koji su svedočili o mnogim propustima i nepravilnostima na raznim biračkim mestima. Tokom narednih dana, prilikom odlučivanja o pomenutim prigovorima, došlo je do oštre podele među članovima RRK, tako da je ključna uloga u procesu odlučivanja pripala Lipki, kao predsedniku RRK. Upravo zahvaljujući njegovom "zlatnom glasu" sumarno su odbijeni svi prigovori opozicije, kojih je bilo preko dve stotine, što je dovelo do višestrukih i dugoročnih posledica. Na prvom mestu, Lipkino držanje je omogućilo suverenistima da i formalno ozvaniče svoju unapred proglašenu pobedu na referendumu, a način na koji su Lajčak i Solana podržali takav ishod pobudio je dodatne sumnje u ulogu Evropske unije u nadgledanju i sprovođenju čitavog referendumskog procesa.

Nakon sumarnog odbijanja svih prigovora i potonjeg isteka svih rokova za eventualne žalbe, RRK je 31. maja 2006. godine donela odluku o proglašavanju konačnih referendumskih rezultata. Prema toj odluci, za državnu nezavisnost Crne Gore izjasnila se većina od 55.5% važećih glasova, čime je bio premašen prag od 55% koji je bio propisan referendumskim zakonom. Za ozvaničenje takvih rezultata od strane RRK glasali su svi članovi iz suverenističkog bloka, dok su svi članovi iz unionističkog bloka bili protiv, tako da je odluka usvojena uz pomoć "zlatnog glasa" Františeka Lipke, koji je potom javno saopštio konačne rezultate referenduma.

Proglašenje nezavisnosti

logotip opozicije

Nakon proglašavanja zvaničnih referendumskih rezultata, Skupština Crne Gore je 3. juna 2006. godine usvojila Odluku o proglašenju nezavisnosti Republike Crne Gore, čime je Crna Gora, posle 88 godina, ponovo postala samostalna država. Takođe je usvojena i posebna Deklaracija nezavisne Republike Crne Gore. Donošenje ovih akata prisutni u sali propratili su dugotrajnim aplauzom.

Formalnom proglašenju nezavisnosti Crne Gore u Skupštini nisu prisustvovali poslanici Bloka za zajedničku državu, koji nisu priznavali rezultate referenduma. Blok za zajedničku državu odbio je da prihvati rezultat referenduma, navodeći da referendum nije bio fer i demokratski i da ne predstavlja pravi izraz volje građana Crne Gore.

Pitanje skupštinske potvrde

Od samog pokretanja javne rasprave o održavanju referenduma, među ključnim pitanjima od najvećeg političkog značaja našlo se i jedno veoma specifično pitanje, koje se odnosilo na neophodnost dvotrećinske potvrde referendumskog ishoda u Skupštini Crne Gore. To pitanje je proisticalo iz člana 119. tadašnjeg Ustava Crne Gore, koji je propisivao način za donošenje ustavnog amandmana o promjeni državnog statusa. Za donošenje takvog amandmana je pored dvotrećinske većine ukupnog broja poslanika bila neophodna i dvotrećinska potvrda u novom skupštinskom sazivu, koji je biran nakon mandatornog raspuštanja prethodnog saziva u kojem je takav amandman prvobitno usvojen.

U izvještaju od 6. jula 2001. godine, OEBS je ukazao na izuzetnu važnost i složenost ovog ustavno-pravnog pitanja, ukazavši na neophodnost dodatnog preispitivanja i usaglašavanja relevantne pravne normative, a istim povodom je preporučeno da to pitanje bude razmotreno i pred Ustavnim sudom Crne Gore. U međuvremenu, politički činioci u Crnoj Gori su zauzeli oprečne stavove prema pomenutom pitanju. Unionistička opozicija je tvrdila da svaka referendumska odluka o promeni državnog statusa mora biti potvrđena u skladu sa 119. članom ustava, koji je propisivao postupak za donošenje ustavnog amandmana o promeni državnog statusa, a to je u praksi značilo obezbeđivanje dvotrećinske većine u odnosu na ukupan broj poslanika. Pošto nikada nisu raspolagale takvom većinom, suverenističke stranke su otvoreno osporavale neophodnost bilo kakve naknadne potvrde referendumskog ishoda, tvrdeći da referendumska odluka po svojoj snazi i punovažnosti stoji iznad svake ustavne norme. Rasprave o ovom pitanju su intenzivirane krajem 2005. i početkom 2006. godine, u vrijeme pokretanja pregovora o utvrđivanju referendumskih uslova.

Uvidevši značaj ovog pitanja, Miroslav Lajčak je tokom februara i marta 2006. godine predlagao čelnicima oba bloka da potpišu zajedničku političku deklaraciju u kojoj će se svi učesnici u referendumskom procesu obavezati na poštovanje unapred dogovorenih procedura, koje su se odnosile na redosled koraka nakon samog referenduma. U tom smislu, Lajčak je priželjkivao idealno rješenje po kojem će obije strane prihvatiti svaki ishod referenduma, nakon čega bi usljedila i odgovarajuća dvotrećinska potvrda takvog ishoda u Skupštini Crne Gore. Međutim, ta zamisao je počivala na pretpostavci da rezultati referenduma, bez obzira na ishod, neće biti sporni, što na kraju nije bio slučaj.

U međuvremenu, pred Ustavnim sudom Crne Gore pokrenut je postupak za ocjenu ustavnosti Zakona o referendumu. Pokretanje postupka inicirale su organizacije sa oba kraja referendumskog spektra. Tako je NVO Građanska alternativa već 3. marta podnijela zahtjev za preispitivanje zakonskog člana 6. tvrdeći da se odredbom o kvalifikovanoj većini od 55% u neravnopravan položaj dovode građani koji podržavaju nezavisnost. Zahtjev za preispitivanje zakona podnio je i Pokret za evropsku državnu zajednicu Srbije i Crne Gore koji je inicirao razmatranje pitanja o dvotrećinskoj potvrdi referendumskog ishoda u Skupštini Crne Gore, pozivajući se na odredbe iz člana 119. Ustava Crne Gore. Povodom prvog pitanja Ustavni sud je 17. maja potvrdio ustavnost Zakona o referendumu, dok je povodom drugog pitanja usvojio tumačenje koje je išlo u prilog stavovima suverenističkog bloka, ali bez osporavanja činjenice da sprovođenje postupka iz člana 119. podrazumijeva prethodno održavanje referenduma.

Takvim tumačenjem Ustavnog suda (Službeni list Crne Gore, 37/2006), pokazalo se da je unionistička opozicija načinila grešku istorijskih razmjera pristajući na donošenje Zakona o referendumu bez prethodnog pokretanja postupka za donošenje odgovarajućeg ustavnog amandmana po slovu člana 119. koji je propisivao proceduru za promjenu državnog statusa. Time su očiglednim postali i razlozi zbog kojih suverenistički blok, uprkos višegodišnjem zalaganju za nezavisnost Crne Gore, nikad nije pokrenuo postupak za donošenje odgovarajućeg ustavnog amandmana, pošto je do nezavisnosti nastojao da dođe drugim putem, uz zaobilaženje procedure iz člana 119. koja je propisivala i dvotrećinsko odlučivanje u Skupštini Crne Gore. Ta strategija se na kraju pokazala kao uspješna, upravo zahvaljujući pristajanju unionističkog bloka na proceduru koja je sprovedena mimo člana 119. Ustava Crne Gore. Konačne posljedice unionističkog propusta pokazale su se neposredno nakon održavanja referenduma.

Tokom kritičnih dana između održavanja referenduma (21. maja) i proglašenja nezavisnosti (3. juna), unionistička opozicija je otvoreno odbacivala tvrdnje suverenističkog bloka o uspješnom ishodu referenduma, dovodeći time u pitanje cjelokupan referendumski proces. U atmosferi opšte neizvjesnosti pokretana su brojna pitanja, a jedno od njih je bilo i pitanje o neophodnosti dvotrećinske potvrde referendumskog ishoda u Skupštini Crne Gore. Pošto je RRK odbacila sve prigovore na regularnost referenduma, predstavnici unionističkih stranaka su odbili da priznaju rezultate koje je 31. maja ozvaničila RRK, čime je bila isključena svaka mogućnost za formiranje bilo kakve dvotrećinske većine u Skupštini Crne Gore. Međutim, do blokade o tom pitanju na kraju ipak nije došlo, usljed izvjesnih promjena u držanju rukovodstva SNP, najveće unionističke stranke. Iako je istrajalo u stavu da rezultati koje je objavila RRK ne predstavljaju stvarnu volju građana Crne Gore, rukovodstvo SNP je pod direktnim pritiskom EU odustalo od preduzimanja bilo kakvih aktivnih koraka, opredijelivši se za iskazivanje pasivnog nezadovoljstva. Time je sa dnevnog reda skinuto i formalno zalaganje unionističkog bloka za poštovanje člana 119. Ustava Crne Gore po pitanju promjene državnog statusa, čime je suverenističkom bloku bilo omogućeno da konačnu odluku o proglašenju nezavisnosti donese prostom većinom glasova u Skupštini Crne Gore, na sjednici održanoj 3. juna 2006. godine. Unionističke stranke toj sjednici nisu prisustvovale, ali takođe nisu ni pokrenule bilo kakav postupak za ocjenu ustavnosti te odluke naspram člana 119. Ustava Crne Gore čime su na posredan način dodatno uveličale politički uspjeh suverenističkog bloka.

Međunarodno praćenje

Republička referendumska komisija Crne Gore izdala je službena ovlašćenja za više od 3.330 domaćih i stranih posmatrača, koji su nadgledati referendumsko izjašnjavanje 21. maja. Referendumski proces su nadgledali posmatrači iz 22 domaće i strane organizacije, institucije i ustanove. Referendum je pratila i delegacija Parlamentarne skupštine Saveta Evrope, koju je činilo 15 članova. Ova delegacija, koju je predvodio Žan-Šarl Gardeto, pristigla je u Podgoricu 19. maja, gde se sastala sa predstavnicima bloka za nezavisnost i bloka za zajedničku državu, predstavnicima vlade, organa za sprovođenje referenduma i raznih medija.

Vidi još

• Srbi u Crnoj Gori
• Državljanstvo Crne Gore
• Državna zajednica Srbije i Crne Gore
• Ustavna povelja Srbije i Crne Gore
• Odbor za odbranu jednakih prava državljana Crne Gore
• Pokret za evropsku državnu zajednicu Srbije i Crne Gore
• Crnogorski sabor srpske sloge
• Odnosi Crne Gore i Srbije
• Podgorički sporazum (2006)
• Bošnjaci u Crnoj Gori
• Bošnjačka stranka (2006)
• Bošnjački blok (2006)
• Desrbizacija
• Crnogorizacija

Literatura

• Vojinović, Rajo, ur. (2008). Kako do zaštite identiteta srpskog naroda u Crnoj Gori: Zbornik radova (PDF). Podgorica: Književna zadruga Srpskog narodnog vijeća. 
• Vuksanović, Momčilo, ur. (2012). Zaštita identiteta srpskog naroda u Crnoj Gori: Zbornik radova. Podgorica: Književna zadruga Srpskog narodnog vijeća. 
• Goati, Vladimir (2013). Izbori u Srbiji i Crnoj Gori od 1990. do 2013. i u SRJ od 1992. do 2003. (PDF). Beograd: Centar za slobodne izbore i demokratiju. 
• Darmanović, Srđan (2007). „Duga tranzicija u Crnoj Gori - od polukompetitivnih izbora do izborne demokratije”. Izbori i izborno zakonodavstvo u Crnoj Gori 1990-2006 (PDF) (2. izd.). Podgorica: CEMI. str. 83—100. 
• Elezović, Sanja, ur. (2005). Pravni aspekti referenduma u Crnoj Gori u kontekstu međunarodnog prava i prakse (PDF). Podgorica: Institut za otvoreno društvo: Predstavništvo u Crnoj Gori. Arhivirano iz originala (PDF) 15. 07. 2019. g. Pristupljeno 12. 08. 2019. 
• Komar, Olivera; Vujović, Zlatko (2007). „Monitoring izbora i izbornog procesa”. Izbori i izborno zakonodavstvo u Crnoj Gori 1990-2006 (PDF) (2. izd.). Podgorica: CEMI. str. 101—145. 
• Lutovac, Zoran (2015). Srpski identitet u Crnoj Gori (PDF). Beograd: Institut društvenih nauka. Arhivirano iz originala (PDF) 01. 11. 2018. g. Pristupljeno 02. 11. 2018. 
• Markuš, Jovan B., ur. (2007). Bijela knjiga: Referendum u Crnoj Gori 2006: Zbornik dokumenata. Podgorica: Narodna misao. 
• Pavićević, Veselin (2007). „Analiza normativne strukture i efekata sistema”. Izbori i izborno zakonodavstvo u Crnoj Gori 1990-2006 (PDF) (2. izd.). Podgorica: CEMI. str. 13—82. 
• Ćupić, Drago, ur. (2001). Za zajedničku državu Srbije i Crne Gore. Beograd: Odbor za odbranu jednakih prava državljana Crne Gore. 

Spoljašnje veze

• PCNEN (2006): Lajčak sjutra u Podgorici
• PCNEN (2006): Lajčak pohvalio evropsko ponašanje Crnogoraca
• BBC (2006): Crna Gora izglasala nezavisnost
• PCNEN (2006): Stojković: Prihvatićemo dogovor vlasti i opozicije
• PCNEN (2006): Referendumske muke
• PCNEN (2006): Apel za demokratski referendum
• Sedmica (2007): Bijela knjiga: Kako je pokraden referendum!
• Večernje novosti (2016): Pokolenja će da sude
• Večernje novosti (2016): Glasali birači iz drugih država
• Večernje novosti (2016): I umrli na glasanju!
• Večernje novosti (2016): Jednima delili otkaze, drugima zakidali pomoć
• Večernje novosti (2016): Pomoć od Havijera Solane
• Večernje novosti (2016): Država opstruisala glasanje
• B92 (2016): Dragan Jočić o nezavisnosti CG: EU je bila saučesnik