Kazandžijski zanat u Srbiji

Dodaj veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Vidi još: Kazandžijski zanat i Kazandžija
Kazandžijski zanat (u Srbiji)
Stari kazandžija u Srbiji
Nematerijalno kulturno nasleđe
RegionTeritorija cele Srbije
ZajednicaMajstori, kazandžije na području čitave Srbije
PredlagačRegionalna privredna komora Valjevo, Narodni muzej Valjevo
Datum upisa15. 10. 2015.
Veb sajthttp://nkns.rs/cyr

Kazandžijski zanat u Srbiji jedan je od najstarijih zanata, nastao s početka 19. veka, koji je u njenoj zanatskoj prošlosti bio široko rasporostranjen. Danas se zanatskom proizvodnjom, na tradicioanalan način — izradom kazana i predmeta od bakra — bave sve ređi majstori širom Srbije, koji su nekada svoju veštinu izrade predmeta od bakra tradicionalno, decenijama prenosili u okviru porodice, ili na šegrte, ako nisu imali muške potomke.

Kazandžijski proizvodi – kazani i dalje su karakteristični za tradicionalno pečenje rakije u domaćinstvima širom Srbije. Zato je ovaj zanat 2015. godine uvršten u Nacionalni registar nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije.[1]

Definicije[uredi | uredi izvor]

U Srbiji se danas koriste sledeći nazivi u oblasti kazandžijskog zanata, koji imaju sledeće definicije:[2]

Kazandžija (pers. / tur.: kazan - kazan, kotao; kazancı - kazandžija, kotlar[3]) — zanatlija koji izrađuje kazane za pečenje rakije, kazane za kuvanje masti i pekmeza, bakrače, kotliće, tepsije

Kotlar — zanatlija koji opravlja kotlove i druge bakarne stvari.

Kalajdžija (tur.) — zanatlija koji vrši kalaisanje, pocinkovanje i bakarisanje limova, žica i cevi.

Tenećedžija (pers. / tur.) — zanatlija koji izrađuje posude od belog lima (limar).

Istorija[uredi | uredi izvor]

Neki od proizvoda kazandžijskog zanata, koji danas ukrašavaju ugostiteljske objekte

Antropolozi smatraju da je bakar bio prvi metal koji su ljudi koriste zbog njegove mekoće i lakoće manipulacije, za izradu alata i oružja. Tako je čovek koristio bakar kao sirovinu još od praistorije, pa se i čitav jedan period u razvitku civilizacije naziva se bakarno doba. Smatra se da je odnos bakra i čoveka potiče iz perioda od pre više od šest hiljada godina.

Na Balkansko poluostrvo ovaj zanat je stigao iz Persije, kada su u antici, ustanovili postojanost bakra i njegovu otpornost na rđu ili koroziju jako dobrom. Tako je preko Grčke u kojoj se prvi put pominje bakarno posuđe u 3. veku pre nove ere, prema navodima grčkog filozofa Teofratosa, stiglo i u Evropu, jer su kasnije Grci sa bakarnim posuđem i zanatom upoznali i Rimljane.

Međutim, kako se u Evropi kroz čitav srednji vek koristilo zemljano posuđe, tako se i na Balkanu, kazandžijski zanat nije postojao, sve do dolaska Osmanlija koji su bakarno posuđe doneli na ovaj prostor, Tako je Balkan postao jedini deo Evrope na kome se bakarno posuđe proizvodilo i upotrebljavalo u srednjem i kasnije novom veku.

Kako je zanatstvo predstavljalo prvi oblik odvajanja industrije od zemljoradnje, ono je predstavljalo najstariji oblik prerađivanja,[4] pa je na početku 19. veka, pred ustanke, u Srbiji je bilo seoskih i varoških zanata. Seoske zanate koji su obavljali seljaci pretežno za svoju, kućnu potrebu i time podsticali razvoj narodne privrede. [4]

U Srbiji koja se sve više obrazovala javljala su se određena sela čiji su se žitelji bavili raznim zanatima. O tome danas svedoče nazivi mnogih sela – Grnčari, Zlatari, Kolari, Kopljari, Kožuari, Kovači, Kamenari, Lončari, Lukari, Rudari, Sedlari, Stapari, Strelari, Tulari, Češljari, Šavci, Štitari, koja su zapravo tako nazvana zato su na njihovom tlu u srednjem veku cvetali određeni zanati, a ovome se mogu dodati i sela Ratari i Ribari. Mnoga od ovih sela se i pominju sa jasnim obavezama i povlasticama, upravo zbog svoje namenske proizvodnje. Međutim u tom period se još ne pominje kazandžijski zanat. Pod turskom okupacijom, jednostavno nije ni bilo uslova da se Srbi bave zanatima, jer im je bilo zabranjeno da se bave određenim zanatima. Zato, kako je za svoje vreme Vuk uočio,

„Srbi sami građu sijeku, sami (osobito siromasi) kuće i ostale zgrade prave; svaki Srbin opanke sam sebi gradi“, a vredne Srpkinje su svoje muževe i sinove, kao i ostalu čeljad, odevale od glave do pete, izrađujući, krojeći i šijući sve što je potrebno za odeću i spremu od vune, lana i svile.

Tako u vreme robovanja pod Turcima, selo je bilo uporište snage srpskog naroda.

Gledajući s prezirom na pomalo otuđene i Turcima previše ponizne svoje sunarodnike koji su krajem 18. veka živeli po gradovima, Vuk Karadžić je isticao da „Narod srpski nema drugih ljudi osim seljaka“, a Stojan Novaković, istražujući kakvo je bilo srpsko selo u srednjem veku, zaključuje „sela su naša bila u neku ruku svet za sebe…

Sve što je neophodno trebalo domu i selu, mahom se izrađivalo u srpskim selima, tako da kazandžijski zanat, kao i drugi zanati nisu mogli dugo da nastanu ili ili stari zanati opstanu kod Srba.[5]

Opšta anarhija u Osmanskom carstvu u 18. i prvoj polovini 19. veka izazivala je velike migracione pokrete na celom Balkanu. Pored neprekidnih migracija pravoslavnog stanovništva Stare Srbije ka severu, o kojima je dosta pisano u istoriografiji, odvijale su se i konstantne i ne manje značajne migracije seoskog pravoslavnog stanovništva u gradove. Pored egzistencijalne pretnje, migraciju hrišćana u gradove izazivali su ili pospešivali i dobri izgledi za komotniji život i zaradu.[6] Nesigurnost trgovačkih puteva, povećanje broja carinskih punktova u Turskoj,[7] propast Dubrovačke republike i stvaranje polunezavisnih pašalarskih oblasti, nametnuli su potrebu za formiranjem jakih zanatlijskih i trgovačkih čaršija u pašalarskim prestonicama.

U vremenu turske okupacije „monopolisanjem zanata esnafskim uređenjem u korist muslimanskog življa onemogućeno je hrišćanskom stanovništvu da se bavi čitavim nizom zanata, u stvari najunosnijim zanatima vezanim za potrebe svakodnevnog gradskog života i za potrebe vojske ustanovljene po gradovima. Prema evidenciji koju su vodile austrougarske vlasti, u Beogradu je 1711. godine bilo više od 250 zanatlija okupljenih u esnafe – ćurčije, kapadžije, abadžije, mumdžije, svećari, sapundžije, bakali, aščije, papudžije, dunđeri, čemberdžije, ekmedžije, kasapi, kazandžije, kovači, puškari, mehandžije, lađarski trgovci, kalafadžije, ćilidžije. Posle samo dvadesetak godina trajanja austrijske okupacije (1718–1739) utemeljuju se i tzv. „nemački“ zanati ranije nepoznati srpskom stanovništvu.

Novostvorena društvena klima, posle Prvog i Drugog srpskog ustanka, u prvim decenijama 19. veka, uticala je da zanatstvo u relativno kratkom vremenu doživi značajnu transformaciju. Iako u zamahu razvoja,

...zanatstvo u ustaničkoj Srbiji nije gubilo svoj orijentalni karakter. Ono se temeljilo na starom orijentalnom gradskom zanatstvu. Naporedo s tim, zanatstvo u oslobođenim zemljama sve više se orijentisalo prema zapadno-evropskom zanatstvu, a pokreće se i razvoj novih i manje poznatih zanata.

Kako je sredinom 19. veka u Kneževini Srbiji nastupio proces propadanja domaćih zanatlija i trgovaca usled konkurencije uvoznih industrijskih proizvoda i novih zanata prenetih iz Austrije, Ustavobraniteljska vlada nastojala je da ovaj proces zaustavi donošenjem Esnafske uredbe 1847. godine i na taj način uredi privrednu organizaciju u Srbiji uz istovremeno proklamovanje načela slobodne trgovine. Uredbom je bila ograničena samo zanatska trgovina, a od esnafa trgovine zadržani su samo boltadžijski, bakalski i lončarski esnaf. Ostala trgovina bila je prepuštena slobodnoj konkurenciji.[8]

Međutim, od stupanja Esnafske uredbe na snagu Uredbe 19. avgusta 1847. godine, vlast u Kneževini Srbiji se suočila sa teretom anahronizma koji je Uredba donosila. Uredba je zahtevala gašenje postojećih esnafa i ustrojstvo novih po novim propisima. Za obrazovanje esnafa bilo je potrebno najmanje dvanaest članova. Ukoliko neki od esnafa nema dovoljan broj članova, bilo je dopušteno osnivanje mešovitih esnafa srodnih zanata, odnosno mešovitih trgovačkih esnafa. Prema članu 92. Uredbe bili su predviđeni esnafi trgovine: boltadžijski, bakalski i lončarski, i esnafi zanata: krojački za terzije i šnajdere, suknarski ili abadžijski, kožuarski ili ćurčijski, papudžijski s čizmarskim, opančarski, lebarski za pekare i simidžije ili furundžije, svećarski za sapundžije ili mumdžije i za lecedere, kovački i bravarski, kotlarski (kazandžijski) s limarskim ili tenećedžijskim, stolarski (dogramadžijski), kolarski, tabački, lončarski, farbarski ili bojadžijski, asurdžijski, kačarski ili pinterski, kujundžijski, puškarski ili tufekdžijski, berberski i zidarski (dunđerski).[9]

Kazandžijsko sokače u Nišu, u kome su nakon izumiranja kazandžijskog zanata u ovoj ulici radionice kazandžija pretvorene u ugostiteljske objekte

Primena Uredbe je naišla na velike prepreke, naročito u pogledu trgovačkih esnafa i zbog nastojanja nekih zanatlija da se pored zanata bave i trgovinom. Tako su se članovi bakalskih i lončarskih esnafa zalagali da se Uredbom odredi koja će se roba držati i da se zabrani trgovina istom robom drugim esnafima, dok su boltadžije zahtevale potpuno slobodnu trgovinu bez ikakvih ograničenja. Zato je predloženas izmena Esnafske uredbe iz 1847. godine, u kojoj sada član 81 Uredbe glasi:

Kao što će trgovci po razliki trgovine, koju su urednim putem učili, i za koju su propisnim načinom ispravu dobili u različite esnafe prinadležati, i u ove stupiti, tako će svaki samostalan trgovac u svome otvorenom dućanu one espape držati i prodavati, s kojima je trgovati učio, kao i one, s kojima misli da će trgovati moći.[10]

Kazandžijski zanat je svoj vrhunac u Srbiji dostigao u drugoj polovini 19. veka i početkom 20. veka, kad su kazandžijski proizvodi tada bili najviše korišćeni. Između dva svetska rata, potražnja za bakarnim predmetima postepeno jenjava, zbog pojave sve većeg broja fabričkih proizvoda, ne samo od bakra več i drugih materijala.

Na postepeno zamiranje kazandžijskog zanata od kraja 20. veka u mnogom je uticala industralizacija i modernizacija Danas, u 21. veku, kazandžije se uglavnom bave proizvodnjom kazana za pečenje rakije, kazana za topljenje masti, prskalica za vinograd, kotlića za riblju čorbu i raznim popravkama starih proizvoda.[11]

Malobrojih kazandžijskih zanatskih radnji u Srbiji danas ima u Beogradu, Valjevu, Nišu, Novom Sadu, Rumi, Leskovcu, Vranju, i po nekim selima.

Upravo kazan za pečenje rakije bio je i prvi srpski patent. U dokumentima Zavoda za intelektualnu svojinu Republike Srbije pronađeno je da je patent priznat 14. decembra 1909. godine, novosađaninu Milanu Jovanoviću. Nekadašnji kazandžijski centri bili su Pirot, Niš, Prizren. Kako je u pojedinim delovima grada osnivan veći broj kazandžijskih radnji, tako je većina tih čaršijskih ulica dobila imena poznatih zanatlija kazandžija (Ramići, Sabure, Hadžišabanovići) ili jednostavnopo ovom zanatu — Kazančijska ulica. Pojedine ulice su i danas poznate kao kazandžijski sokaci, iako su u njima kazandžijske radnje odavno ugašene. Jedna od takvih je čuveno Kazandžijsko sokače u Nišu, koje je deo pešačke zone u centru grada i danas je prepuno kafića i restorana.[12]

Osnovne informacije[uredi | uredi izvor]

Na pojavu i dalji razvoj kazandžijskog zanata u Srbiji u 19. veku umnogome je uticalo formiranje gradskih navika, vezano za upotrebu posuđa od bakra, kao i sve više: pečenje rakije, proizvodnja vina, prerada voća (izrada džemov), mesarstvo (topljenje masti), izrada sapuna, itd.

Skoro sve zanatlijske radnje u Srbiji, ujedno su bile i kazandžijsko — kaljdžiski dućani za prodaju proizvoda. One su imali isti izgled i sličnu veličinu, koja se se kretala od 6 do 10 m². Međutim kako su kazandžijske radionice bile ujedno i kalajdžijski dućani one su imale i ardiju, u kojoj se kalajisalo posuđe.

Kroz istoriju zanatsva u Srbiji zabeleženo je da je kazandžijski zanat bio među prvim zanatima u ondašnjoj Kneževini Srbiji u kojima su kazandžije bili i trgovci.

Tako se unutar zanata isprofilisala podela rada, pa ili je jedan zanatlija radio sve poslove, ili je postojala podala rada unutar kazandžijske radnje. Na to ukazuju neki pisani dokumenti iz Arhiva Srbije u kojima je zapisano da jedan kazandžija nije izrađivao svo bakarno posuđe, već su postojali oni koji su radili samo kazane, drugi ibrike, ili one koju su izrađivali haranije, itd.

Esnafi[uredi | uredi izvor]

Za razliku od seoskih zanata varoškim zanatima su se bavile učene zanatlije, kojima je „zanat bio glavno zanimanje, od koga su živeli i podmirivali sve potrebe“.[13] U takvoj hijerarhiji da bi zaštitili „interese svoga zanata spolja i da bi se održao u njemu red iznutra, svaki je zanat, ili po nekoliko zanata zajedno, imao svoju zanatsku organizaciju – esnaf“.[13] U „esnafskim odnosima vladao je običaj“,[14] sve do vremena od kada Srbija počinje da se „konsoliduje i ulazi u sistem pravnih država“,[14] odnosno do donošenja Uredbe o esnafima od 14. avgusta 1847. godine.

Esnafski poredak u Srbiji pod turskom okupacijom

U sklopu feudalnog poretka zanati u gradu morali su imati svoju organizaciju. Razvitak robne proizvodnje zahtevao je potrebu da zanatlije srodnih struka formiraju esnafe radi zaštite svojih interesa. Tako su zanatlije mogle da regulišu proizvodnju u pogledu načina izrade, kvaliteta i prodajne cene zanatske rukotvorine, da propisuju uslove rada svojim kalfama i šegrtima, da strogom disciplinom sprovode uzajamnu kontrolu u svom poslovnom životu i time omoguće odbranu od konkurencije.[8]

Esnafske organizacije u Srbiji dobijaju na značaju u vreme turske okupacije, naročito posle učvršćivanja timarskog feudalnog sistema, kada su počeli da se razvijaju trgovina i turski istočnjački zanati u vojno-administrativnim centrima tadašnje okupirane Srbije.

Kao i svaki drugi zanat i kazandžijski i kalajdžijski zanat imao je svoje esnafe (udruženja), kao i hijerarhiju zanata koju je predvodio majstor. Pored majstora članovi esnafa su bili i kalfe, šegrti (ili učenici). Kazandžijski zanat je bio prvi esnaf u okviru koga su se zanatlije počele pretvarati u trgovce.[8][15]

Esnafski poredak u Kneževini Srbiji

Organizovan proces osnivanja zanatskih esnafa u Kneževini Srbiji započet je u prvoj polovini 19. veka, tačnije donošenjem Esnafske uredbe 1847. godine od strane Ustavobraniteljska vlada kojom je trebalo da se uredi privredna organizacija u Srbiji i istovremeno proklamuje načelo slobodne trgovine. Prvobirnom Uredbom je bila ograničeno osnivanje samo zanatska trgovina, a od esnafa trgovine zadržani su samo boltadžijski, bakalski i lončarski esnaf. Ostala trgovina bila je prepuštena slobodnoj konkurenciji. Kako su po ovoj Uredbi nastupili problemi u pogledu ispunjavanja uslova o broju članova esnafa, Uredbom je bila predviđena mogućnost stvaranja mešovitih esnafa za pojedine zanate koji su bili nedovoljno zastupljeni, odnosno malobrojni. Tako su Prema Uredbi, kazandžijski, kotlarski (kalajdžijski) s limarskim (tenećedžijskim) činili jedan esnaf, u mestima gde nije bilo dovoljno kazandžijskih radnji.

Kazndžijske radnje u Srbiji[uredi | uredi izvor]

Kazandžijsko — kaljdžiska radnja za prodaju proizvoda

Razvoj esnafa doveo je do umnožavanja zanatske proizvodnje, došlo se do zaključka da je Uredba o esnafima „jedan od najzastarelijih zakona, i svojom nepotpunošću izaziva još mnogo više pitanja, no što je to slučaj kod ostalih naših zakona“.[16] Zbog toga, ali i zbog neodrživog stanja između radnika i poslodavaca, usledilo je niz štrajkova i demonstracija, koji su za cilj imali moderno regulisanje radnih odnosa.

Do donošenja modernog zakona, Zakona o radnjama, došlo je 29. juna 1910. godine, 37 po kome su zanatlije postale...društvena snaga koja je, podstičući konkurenciju, bogatila tržište i razvijala potrebu za novim izrađevinama od bakra.[17][18][19][20]

Izumiranje kazandžijskog zanata u Srbiji[uredi | uredi izvor]

U Srbiji su u poslednjih nekoliko decenija (s kraja 20. i s početka 21. veka) znatno izmenjena društveno- ekonomske prilike, što se odrazilo i na opstajanje zanatske delatnosti. Promenile su se navikem društvene, političke, ekonomske, kulturne prilike u društvu, a dolaskom novih tehnologija u Srbiji izumiru mnogi tradicionalni zanati, a preostale zanatlije imaju sve manje kupaca. Jedan od takvih je i kazandžijski zanat.[21]

Iako je upotreba kazandžijskog proizvoda, kazana za pečenje rakije, karakteristična u tradicionalanom načinu pečenja rakije u domaćinstvima,[1] kazandžijski zanat je i dalje okarakterisan kao zanat u izumiranju u Srbiji još od kraja 20. veka. U tom smislu, danas se kazandžije u Srbiji češće bave prepravkom starih, nego izradom novih kazana.[12][19]

Bakarni kazani i danas se tradicionalno koriste prilikom pečenja rakije u domaćinstvima širom Srbije

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b „Kazandžijski zanat”. Nematerijalno kulturno nasleđe Srbije. Ministarstvo kulture i informisanja RS i Etnografski muzej u Beogradu. Arhivirano iz originala 01. 03. 2019. g. Pristupljeno 28. 2. 2019. 
  2. ^ V. St. Karadžić, Srpski rječnik, Beograd 1898.
  3. ^ Tuna, Enes; Lisica, Sanita (2005). Tursko-srpski - Srpsko-turski rečnik. Beograd: Jasen. str. 130. ISBN 978-86-85337-12-3. 
  4. ^ a b Radovanović, M., Zanatsko pitanje, Arhiv za pravne i društvene nauke, br. 4/1906, str. 347.
  5. ^ T. R. Đurić, Stara i retka zanimanja u Srbiji od XII do XX veka, Beograd 1996.
  6. ^ B. Andrejević, Pomenik rufeta mutavdžiskog iz 18 veka kao istorijski izvor o razvoju zanatstva u Nišu, Niški Zbornik 13 (1983), 66-67.
  7. ^ S. Novaković, Francuske službene beleške o Zapadno-Balkanskim zemljama iz 1806-1813, Spomenik SKA 31 (1898), 148.
  8. ^ a b v Dodatak Uredbi o esnafima, Zbornik zakona i uredaba, V, Beograd 1853.
  9. ^ Uredba o esnafima, Zbornik zakona i uredaba, IV, Beograd 1849
  10. ^ AS, MUD (P), F XV, r 12/1849, Predstavka Popečiteljstva unutrašnjih dela upućena Knezu i Sovjetu 25. februara 1848. godine
  11. ^ N. Vučo, Raspadanje esnafa u Srbiji, knj. 1, Beograd 1954, 57-58.
  12. ^ a b Stevanović, Sanja. „KAZANDŽIJE, ZANAT KOJI SE PAMTI”. NOVA NAŠA REČ - Informacije iz Jablaničkog okruga. Nova Naša Reč. Arhivirano iz originala 28. 02. 2019. g. Pristupljeno 28. 2. 2019. 
  13. ^ a b Đorđević, R. T., Život i običaji narodni, knj. 15, Arhivska građa za zanate i esnafe u Srbiji od Drugog ustanka do Esnafske uredbe 1847. godine, Beograd, 1925, XXIII.
  14. ^ a b Jovanović, K., Naša esnafska reforma, Arhiv za pravne i društvene nauke, br. 5-6/ 1907, str. 413.
  15. ^ AS, MUD (P), F XV, r12/1849, Raspis Popečiteljstva unutrašnjih dela 28. juna 1849. godine
  16. ^ Jovanović, K., Monopolističke težnje u esnafima, Arhiv za pravne i društvene nauke, br. 3/1909, str. 245.
  17. ^ Nikola Vučo. 1955. Privredna istorija Srbije do Prvog svetskog rata. Beograd
  18. ^ Nikola Vučo. 1958. Raspadanje esnafa u Srbiji: položaj zanatlija i zanatskih radnika, knj. druga. Posebna izdanja: Istorijski institut SAN, knj. 9. Beograd: Srpska akademija nauka
  19. ^ a b Tihomir R. Đorđević. 1924. Naši seoski zanati. Beograd
  20. ^ Milina Ivanović Barišić. 2015. Esnafske i zanatske slave. Tradicionalna estetska kultura: zanat. Niš: Centar za naučnoistraživački rad SANU i Uviverziteta u Nišu: Fakultet umetnosti univerziteta u Nišu
  21. ^ Vučković, Branko. „Kazandžija zanat koji odumire”. Radio Slobodna Evropa. Radio Free Europe / Radio Liberty. Pristupljeno 28. 2. 2019. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Tuna, Enes; Lisica, Sanita (2005). Tursko-srpski - Srpsko-turski rečnik. Beograd: Jasen. str. 130. ISBN 978-86-85337-12-3. 

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Mediji vezani za članak Kazandžijski zanat u Srbiji na Vikimedijinoj ostavi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Казанџијски_занат_у_Србији&oldid=26893696”