Korisnik:Laslovarga/Kraljevina Mađarska

Kraljevina Mađarska; Magyar Királyság; Mađarska
	Zastava Grb
	; Granice Kraljevine Mađarske 1920 i 1941. godine
Geografija
Kontinent	Evropa
Prestonica	Estergom;; Sekešfehervar;; Budim;; Požun;; Budimpešta
Društvo
Službeni jezik	latinski, mađarski i nemački jezik
Politika
Oblik države	Monarhija
— Regent	Mikloš Horti
Istorija
Postojanje
— Osnivanje	1001.
— Ukidanje	1946.
— Status	Bivša država
Geografske i druge karakteristike
Površina
— ukupno	200.688 km²
Stanovništvo	19.254.599
Valuta	Mađarska forinta (Kruna) (100 Filera)
Zemlje prethodnice i naslednice; Mađarske
Prethodnice:	Naslednice:

Kraljevina Mađarska (mađ. Magyar Királyság, takođe: Kraljevina Ugarska, Kraljevina krune Svetog Stefana) bila je država u Centralnoj Evropi, koja je postojala u periodu od 1000. godine, pa sve do 1946. sa prekidima koji su bili uzrokovani periodom anarhije ili promenom vladajuće forme.

Nazivi[uredi | uredi izvor]

U kasnom srednjem veku latinski termini lat. Natio Hungarica i lat. Hungarus su se odnosili na sve plemiće kraljevstva. Pojam Hungarus (Hungarus), lojalnost i patriotizam iznad etničkog porekla je postojao među stanovnicima mađarske kraljevine. Prema Ištvanu Verbeciju (mađ. István Werbőczy), piscu Tripartituma, naziv Nacije hungarika su nosili samo plemići, nezavisno od nacionalnosti, koji su bili podanici Svete Krune.

Latinsko ime lat. Regnum Hungariae/Vngarie, regnum - kraljevina, ili jednostavno Mađarska (Hungaria) je bio oblik koji se koristio kao naziv u istorijskim dokumentima, govorima, pismima od samog početka Mađarske kraljevine pa sve do 1840. godine. Nemački naziv nem. Königreich Ungarn, se počeo koristiti od 1849. godine pa sve do 1860. Mađarski naziv mađ. Magyar Királyság, se zvanično koristio u četrdesetim godinama 18. veka, pa onda opet od od šezdesetih godina 18. veka, pa sve do 1918. godine.

Imena Kraljevine Mađarske na jezicima naroda:

mađ. Magyar Királyság,
srp. Краљевина Угарска,
hrv. Kraljevina Ugarska,
polj. Królestwo Węgier,
rum. Regatul Ungariei,
sloven. Kraljevina Ogrska,
češ. Uherské královstvo,
sloven. Uhorské kráľovstvo,
nem. Königreich Ungarn,
ital. Regno d'Ungheria i
ukr. Королівство Угорщина.

Istorija Kraljevine Mađarske[uredi | uredi izvor]

Srednjevekovna mađarska kraljevina je teritorijalno bila veća od srednjevekovne Francuske i bila je jedna od najvećih kraljevina srednjevekovne Evrope, tačnije druga, a sa populacijom je bila treća evropska zemlja po naseljenosti.

Kraljevina Mađarska je zauzimala prostore današnje Mađarske, današnje zapadne i istočne Slovačke, pa sve do Erdelja u današnjoj Rumuniji, Karpatske Rutenije, Vojvodine, danas deo Srbije, i još neke manje teritorije. Pored ovoga u koegzisteniji sa centralnim mađarskim kraljevstvom u personalnoj uniji su bili i Hrvatska, Slavonija i Dalmacija, koja od Bečkog kongresa 1815. godine ulazi u sastav Habsburške Monarhije, a Austrougarskom nagodbom ulazi u sastav austrijskog dela carstva. Sve ove teritorije zajedno sa Kraljevinom Mađarskom su nosile zajednički naziv Zemlje krune Svetog Stefana i to od 1102. do 1918. godine.

Prvi vladari mađarskog kraljevstva su bili iz dinastije Arpadovića. U ranom 14. veku, ova dinastija je bila zamenjena sa Anžujskom dinastijom, a kasnije sa Jageloncima i takođe u raznim periodima sa nedinastičkim, nenaslednim, vladarima Žigmundom Luksemburškim i Matijom Korvinom.

U Mohačkoj bitki 1526., mađarska armija je poražena od strane snaga Osmanskog carstva koje je predvodio Sulejman Veličanstveni. U epilogu te bitke je poginuo tadašnji mađarski kralj Lajoš II, dok je bežao pred neprijateljem, po izvorima, kada je pao sa konja i udavio se u reci Čele (Csele).

Posle poraza mađara na Mohaču, centralna vlada mađarske kraljevine je oslabila i ostavila puno nedoumica oko vlasti. Novonastalu situaciju su mnogi želeli da iskoriste i počele su borbe oko prevlasti i svere uticaja. Većina mađarskih plemića je izabrala Jovana Zapolju za novog vladara 10. novembra 1526. godine. Manjinski deo plemića, pod nemačkim uticajem, koji su se nalazili u severnom delu tadašnje kraljevine je podržao Ferdinanda I koji je bio predstavnik Habzburgovaca i Austrije. Još za života Lajoša II je bio napravljen sporazum, u svrhu stabilnosti i odbrane kraljevine od napasti sa istoka, da Habzburgovci preuzmu vlast ako Lajoš II umre, a ne ostavi naslednika. To se upravo i dogodilo. Ferdinand je izabran za kralja severnog dela kraljevine u decembru 1526. godine, i od ovog vremena austrijski habzburški vladari nose titulu Kralja Mađarske. Jovan Zapolja je 29. februara 1528. pored podrške koje je imao u zemlji, primio priznanje i podršku od sultana Sulejmana Veličanstvenog. Mađarskom kraljevinom de fakto upravljaju Habsburgovci i Turci.

Borba za prevlast i sukob se se još više zaoštrili kada je Ferdinand pojačao svoju borbu i hteo da obuhvati što više tadašnje mađarske teritorije i stavi pod svoj uticaj.

Tokom 1529. godine kraljevina je bila podeljena dva dela Habsburšku Mađarsku i Osmanlijsku Mađarsku. U ovom periodu nije bilo Turaka na mađarskim teritorijama, osim u Sremu. Bitka kod Budima 1541. godine, novi poraz mađarske vojske, označila je novu podelu Mađarske kraljevine. Mađarska je podeljena na tri dela i ta podela je trajala sve do kraja 17. veka. Iako su se granice u ovom periodu dosta menjale, ova tri dela su bila okvirno ovako podeljena:

Habsburška Mađarska (Königliches Ungarn, „Kraljevska Mađarska“) koja je zahvatala teritorija današnje Slovačke, severozapadni deo današnje Centralne prekodunavske regije i Zapadnu prekodunavsku regiju u današnjoj Mađarskoj, Burgenland i zapadnu Hrvatsku.

Osmanlijska Mađarska koja je zahvatala teritorija današnje Mađarske, uključujući Južnu prekodunavsku regiju i Banat.
Erdelj koji je obuhvatao preostale, istočne, mađarske teritorije. Ovaj deo je bio pod kontrolom Jovana Zapolje koji je postao turski poluvazal i koga su kontrolisali sultani.

Mapa kraljevstva iz 11. veka
Mapa kraljevstva iz 1914, svetlo zelena boja na mapi

Posle neuspele invazije Otomanske imperije na Austriju 1683. godine, Habsburgovci su krenuli u ofanzivu protiv Turaka. Do kraja 17. veka uspeli su da isteraju Turke iz dela Mađarske koja nije bila pod njihovom vlašću: Otomanske Mađarske i Erdelja. Posle ove promene ponovo je ujedinjena teritorija nekadašnje kraljevine Mađarske, ali pod kontrolom stranih vladara - Habzburgovaca.

U 18. veku, Mađarska dobija svoj parlament i konstituciju, ali članovi vladinog saveta (Helytartótanács) su i dalje birani od strane Habzburške monarhije, a takođe i članove ekonomske uprave je direktno kontrolisao Beč.

Zvanični jezik na području Mađarske bio je latinski, sve do 1844. godine. Mađarski jezik postaje zvaničan između 1844. i 1849. i posle od 1867. godine.

Austrougarski period[uredi | uredi izvor]

Austrougarskom nagodbom iz 1867. godine Habzburška monarhija je postala dualna monarhija sastavljena od Austrije i Ugarske, Austrougarska. Ova dva dela monarhije su imali zajedničkog vladara, vojsku i ministarstva finansija i spoljnih poslova.

Sa velikom pompom 8. juna 1867. Franc Jozef je krunisan u Budimu krunom Svetog Stefana. Time je on prestao da bude titularni i postao aktuelni kralj Mađarske. Budim je postala njegova rezidencija kao kralja Mađarske. Kraljica Elizabeta (Erzsébet királyné) je naročito mnogo vremena provodila u Budimu sa mađarskom aristokratijom.

Austrougarska ekonomija se u ovom periodu dramatično menjala i rast je bio drastičan u odnosu na ostale Evropske zemlje. Kapitalistički način privređivanja je preovladao nad feudalnim i raširio se celom teritorijom monarhije tokom pedesetogodišnjeg postojanja.

Istrošeni i zastareli srednjevekovni način ekonomije je polako nestajao i do ranog početka 20. veka je potpuno nestao, tako da je ekonomija celog carstva počela da doživljava ubrzani rast. Prihod po glavi stanovnika je rastao za 1,45% na godinu, u periodu od 1870. do 1913. godine. Poredeći sa ostalim ekonomski najjačim državama tog doba Engleska je, na primer, imala rast od (1,00%), francuska (1,06%), Nemačka (1,51%).

Ovaj ugovor je ostao punovažan sve do raspada monarhije 1918. godine, kada je posle Prvog svetskog rata i poraza Centralnih sila, 72% teritorije koja je činila Kraljevinu Ugarsku u Austrougarskoj podeljeno postojećim susednim zemljama Austriji i Rumuniji i novoformiranim državama Čehoslovačkoj i Kraljevini Jugoslaviji. Novoformiranoj Poljskoj pripao je Čarni Dunajec na Karpatima (deo nekadašlje županije Arva), a grad (županija) Fiume (Rijeka) pripala je 1924. godine Italiji. Nove granice su ozvaničene i ratifikovane 1920. godine Trijanonskim sporazumom, ostavljajući oko 3,5 miliona etničkih Mađara van matice. Ovo je bilo uređeno u skladu sa sporazumom poznatim kao 14 tačaka američkog predsednika Vudroa Vilsona, i koji, iako prihvaćen, nije bio poštovan u potpunosti.

Poslednji monarh Austrougarske, Karlo I, krunisan je 1916. u Budimpešti kao Karlo IV, kralj Mađarske. Napustio je presto 13. novembra 1918. i otišao u Švajcarsku. Mađarska je do 1944. formalno bila kraljevina bez kralja.

Kraljevina Mađarska u periodu 1920-1944[uredi | uredi izvor]

Posle povlačenja iz Mađarske okupacione rumunske vojske 1920. godine, koja je tu bila da slomi otpor novoosnovanog komunističkog režima Bele Kuna (Béla Kun), zemlja je ušla u novi haos i borbu za prevlast. Sa jedne strane su bili anti komunisti i monarhisti dok sa druge komunisti, levičari i ostali koji su se osećali ugroženi.

Krajem 1920. godine koalicija desno orijentisanih je odnela pobedu i vratila u Mađarsku konstitatuvnu monarhiju. Izbor novog kralja je odložen zbog nestabilnog stanja u zemlji i odlučeno je da se u međuvremenu postavi namesnik koji će predstavljati monarhiju. Za namesnika (regenta) je postavljen Austrougarski admiral i mađarski političar Mikloš Horti (Horthy Miklós).

Činjenica je da je Kraljevina Mađarska u periodu od 1920. do 1944. godine bila država pod namesništvom Mikloša Hortija koji je praktično sa njom sam upravljao, a zvanično zamenjivao budućeg kralja. Pokušaji zadnjeg kralja Karla IV da se vrati na presto 1921. bili su osujećeni pretnjom ratom od strane susednih država i nedostatkom podrške od samog Hortija.

Prvih deset godina Hortijevog namesništva bilo je obeleženo burnim promenama u mađarskom društvu i socijalnim nezadovoljstvom. Za vreme premijera Ištvana Bethlena (István Bethlen), pravljene su razne mahinacije kao što je manipulisanje izborima, pokušaj revizije Trianonskog sporazuma, tako da je nezadovoljstvo u narodu raslo, a ekonomija je propadala. Najzad, u periodu od 1929. do 1931. godine, došlo je do potpunog kolapsa mađarske ekonomije i to je primoralo Bethlena da podnese ostavku. Ekonomski kolaps je, tokom narednih godina, omogućio jačanje uticaja Nemačke u spoljnotrgovinskoj razmeni i potiskivanje ostalih spoljnih partnera. Tokom Drugog svetskog rata kraljevina Mađarska (kraljevina bez kralja) se priklonila, sticajem različitih okolnosti, Silama osovine i bila donekle pošteđena od rata sve do 1944. godine kada su je okupirale nacističke snage i za kratko vreme napravile marionetsku državu.

Posle Drugog svetskog rata i poraza Sila osovine, Sovjetske snage su okupirale Mađarsku i uvele komunistički režim, čime je prestala da postoji, posle 946 godina, Kraljevina Mađarska.

Istorijska zapažanja[uredi | uredi izvor]

U današnjoj Mađarskoj se Kraljevina Mađarska shvata kao država koja je bila dugačka etapa u razvoju i formiranju današnje države. Ovo se ogleda u današnjim nacionalnim simbolima, državnim praznicima, jeziku i glavnom gradu koji je zadržao svoj stari izgled. Ime države je ostalo isto - Mađarska, samo je umesto kraljevine sada republika. Hiljadugodišnjica postojanja je obeležena 2000. godine i ozvaničena Milenijumskim aktom 2000.^[1]

Sa druge strane, kritičari spolja kažu da je Kraljevina Mađarska bila multinacionalna i multietnička država, čega je veoma malo ostalo, bilo teritorijalno ili demografski, u današnjoj Mađarskoj.^[2] Ovo se takođe potvrđuje i reflektuje preko različitih naziva za Kraljevinu Mađarsku i današnju Mađarsku u jezičkim grupama kojima su nekada bili se služili podanici krune (srpski i hrvatski, slovački i slovenački).

Reference[uredi | uredi izvor]

^ Text of the Millennium Act Mađarska
^ Brubaker, Rogers (2002). „1848 in 1998: The Politics of Commemoration in Hungary, Romania, and Slovakia”. Comparative Studies in Society and History. 44: 700—744. Nepoznati parametar |coauthors= ignorisan [|author= se preporučuje] (pomoć); Proverite vrednost paramet(a)ra za datum: |access-date= (pomoć); |access-date= zahteva |url= (pomoć)

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

[millenniumact-1] Text of the Millennium Act Mađarska

[brubaker-2] Brubaker, Rogers (2002). „1848 in 1998: The Politics of Commemoration in Hungary, Romania, and Slovakia”. Comparative Studies in Society and History. 44: 700—744. Nepoznati parametar |coauthors= ignorisan [|author= se preporučuje] (pomoć); Proverite vrednost paramet(a)ra za datum: |access-date= (pomoć); |access-date= zahteva |url= (pomoć)

[1]

[2]