Hronologija istorije Banje Luke
U gradu i njegovoj okolini otkrivena su bogata arheološka nalazišta koja govore o prastanovnicima prostora oko Vrbasa. Na prostoru tvrđave Kastel, u današnjem središtu grada, pronađen je znatan fond kamenog oruđa i oružja za koje se pretpostavlja da se koristilo u mlađem paleolitu.[1] Na istom mjestu utvrđeno je postojanje badenskog naselja iz nešto mlađeg perioda, eneolita (između 2000. i 1800. godine p. n. e).[2] Pored ostataka kuća sa drvenom konstrukcijom, oblijepljenih blatom, otkriveni su i keramički predmeti tipični za taj period, kao što su šolje sa visokim cilindričnim vratom i ornamentima, te kupasti glineni tegovi, koji su mogli služiti u ribolovu ili u primitivnoj tehnologiji tkanja.[2]
Prvi poznati stanovnici na ovom prostoru bili su Iliri i Kelti, a šire područje današnje Banje Luke, pred rimsko osvajanje, naseljavalo je ilirsko pleme Oserijati[3]. Rimski vojskovođa Germanik zauzeo je područje današnje Banje Luke prvih godina nove ere, nakon gušenja poznatog Batonovog ustanka.[4] Na mjestu Kastela bio je podignut rimski vojni logor, utvrđenje Kastra (lat. Castrum Castra), pored koga je niklo i civilno naselje. Publije Kornelije Dolabela, namjesnik cara Tiberija u provincijama Ilirik i Dalmacija, izgradio je oko 20. godine tzv. Put soli koji je povezivao Salonu sa Servicijumom, a Kastra je postala važno urbano naselje na tom putu. To se može zaključiti po nalazima kasnoantičkog novca, keramike, kamena, ostataka ciglana, zgrada i grobnica u gradu i obližnjim selima. U blizini Kastela je pronađen Jupiterov žrtvenik iz drugog vijeka, koji se čuva u sarajevskom Zemaljskom muzeju. Rimljani su spoznali i koristili ljekovita svojstva termomineralnih voda u Srpskim toplicama, te na izvorištima u okolini grada — Slatini i Laktašima.
Tokom VI i VII vijeka, poslije propasti Rimskog carstva, doseljavala su se slovenska plemena. Od VII do XII vijeka ovim prostorima je uglavnom gospodarila Vizantija. Povremeno su ih zauzimali i ugarski kraljevi, a u IX vijeku rijeka Vrbas (ili Una) je bila zapadna granica Kneževine Srbije. Sredinom XII vijeka teritorjom današnje Banje Luke vladao je prvi bosanski ban Borić. O srednjovjekovnom životu u okolini Banje Luke svjedoče mnoge povelje i zapisi izdati u gradovima vrbaške i zemljaničke (zemuničke) župe, kao i značajni ostaci utvrđenih gradova iz perioda od XIII do XV vijeka u kanjonu Vrbasa i na prostoru sjeverno od današnjeg grada, u Lijevču i Potkozarju. Greben grad se po prvi put pominje 1192. godine,[5] Vrbaški grad 1244,[6] župa Zemljanik 1287, župa Vrbanja i grad Kotor (Kotor Varoš) 1322,[7] Zvečaj 1404,[8] a Bočac 1446[9]. Krajem XIV vijeka ovim prostorima (tzv. Donjim krajima) je vladao kralj Tvrtko, a početkom XV vijeka moćni feudalac Hrvoje Vukčić Hrvatinić.
Grad se pod današnjim imenom prvi put pominje 1494. godine kada ugarski kralj Vladislav II Jagelonac, u povelji upućenoj lokalnim zapovjednicima Jajačke banovine, navodi ime Juraja Mikulašića kao kaštelana Banje Luke.[10] Lingvisti smatraju da je ime grada nastalo od riječi „ban“ (odnosno, arhaičnog pridjeva „banja“, u značenju „banova“ ) i „luka“, pri čemu je luka označavala livadu u blizini vode. Banja Luka se tada nalazila na području današnje mjesne zajednice Srpske toplice, s obje strane Vrbasa.[11] Poznato je da su na ovom prostoru prije pada pod tursku vlast postojale župe Zemljanik (Zemunik) i Vrbas, a nedaleko od njih, istočno od rijeke Vrbas nalazile su se župe Vrbanja i Glaž. Od 1463. do 1528. godine područje je bilo u sastavu Jajačke banovine.[12]
Osmansko carstvo[uredi | uredi izvor]
1528. Turci Osmanlije osvojili Banju Luku.[6]
1550. Prvi put se pominje nahija Banja Luka, koja je tada pripadala Kobaškom kadiluku.
1553. Sjedište Bosanskog sandžaka premješteno iz Sarajeva u Banju Luku.[6]
1579 — 1587. Ferhat-paša Sokolović izgradio čaršiju na ušću rijeke Crkvene u Vrbas.
1583. Banja Luka je postala sjedište Bosanskog pašaluka.
1617. Otvorena prva kafana u Banjoj Luci.
1639. Sjedište Bosanskog pašaluka premješteno iz Banje Luke u Sarajevo.
1660. Putopisac Evlija Čelebija boravio u Banjoj Luci i ostavio značajne bilješke o gradu.[6]
1688. Kratkotrajni upad austrijskih trupa u Banju Luku, poslije čega je spaljeno gradsko jezgro.
1690. Epidemija kuge zahvatila Banju Luku.[13]
1732. Od epidemije kuge u gradu je umrlo oko 7.000 stanovnika.
1737. (4. avgusta) Bitka kod Banje Luke vođena je između vojske Habzburške monarhije i Osmanskog carstva, a završila se pobjedom Osmanlija.[14]
18. vek Priča o ljubavi Nazifa i Šećernaze.[15]
1813. — 1818. Epidemija kuge zahvatila Banju Luku.[13]
1851. Osnovan je Banjolučki sandžak, kojeg su činili kadiluci: Banja Luka, Gradiška, Derventa, Tešanj i Žepče.[16]
1862. Počela je sa radom Muslimanska srednja škola prvog stepena, ruždija.[17]
1866. Izgrađen telegraf, koji je povezao Banju Luku sa Sarajevom i Bihaćem. Osnovana pravoslavna bogoslovija.[18]
1869. Dozvoljena izgradnja samostana trapistima u Delibašinom selu.
1872. Trapisti izgradili veliki mlin na Vrbasu.
1873. (17. januara) Puštena u saobraćaj željeznička pruga Banja Luka — Dobrljin.
1876. Trapisti izgradili tvornicu piva.
Austrougarska[uredi | uredi izvor]
1878. Banju Luku je okupirala Austrougarska.
1879. Izgrađena je prva bolnica u gradu. Austrougarska vlast napravila prvi zvanični popis stanovništva prema kojem je u Banjoj Luci živjelo 9.560 stanovnika.
1888. Osnovana Fabrika duvana.
1888. Osnovan je Gradski kotar Banja Luka.[19]
1891. Osnovana meteorološka stanica.
1895. Sa radom počela Realna gimnazija.
1899. U samostanu Marija Zvijezda uvedena električna rasvjeta.
1902. Električnu rasvjetu dobile ulice, te nekoliko javnih ustanova i privatnih kuća.
1907. Petar Kočić pokrenuo časopis Otadžbina.
1908. Banja Luka je dobila vodovod i kanalizaciju. Aneksija Bosne i Hercegovine.
1915. Počeo takozvani veleizdajnički proces koji je u Banjoj Luci vođen protiv 156 uglednih Srba.
Kraljevina Jugoslavija[uredi | uredi izvor]
1918. (21. novembra) Vojska Kraljevine Srbije oslobodila Banju Luku.
1923. Osnovana Vrbaska oblast.
1928. Ukinut je Gradski srez Banja Luka.
1929. (3. oktobra) Osnovana Vrbaska banovina sa sjedištem u Banjoj Luci.
1930. Osnovani Narodno pozorište i Etnografski muzej Vrbaske banovine.[20]
1932. — 1936. Izgrađeni monumentalni objekti Banskog dvora, Gradske palate, Hipotekarne banke i Narodnog pozorišta.
1934. Izgrađen Dom Kralja Petra.[21]
1935. Izgrađen Radnički azil za nezaposlene.[22]
1936. Otvorena Narodna biblioteka kralja Petra Velikog Oslobodioca.[23]
1941. (aprila) Njemačka okupirala Banju Luku i pripojila je Nezavisnoj Državi Hrvatskoj - kotar Banja Luka u velikoj župi Sana-Luka.
1942. (7. februar) U banjolučkim naseljima Drakulić, Šargovac i Motike hladnim oružjem ubijeno oko 2.300 Srba.[24]
SFR Jugoslavija[uredi | uredi izvor]
1945. (22. aprila) NOVJ oslobodila Banju Luku.
1969. (26. i 27. oktobra) U snažnom zemljotresu poginulo 15 ljudi i porušen veliki broj zgrada u Banjoj Luci.
1971. Naseljenom mjestu Banja Luka pripojena su naselja Brda, Bukvaluk, Česma, Čifluk, Delibašino Selo, Derviši, Mađir, Novakovići, Petrićevac, Presnače, Rebrovac, Šibovi, Vrbanja i Vujinovići, te dio naseljenog mjesta Drakulić.[25]
1975. Osnovan Univerzitet u Banjoj Luci.
Skorašnja istorija[uredi | uredi izvor]
1992. (9. januara) Osnovana Republika Srpska (pod nazivom Srpska Republika Bosna i Hercegovina), a Banja Luka je postala njen najveći i de fakto glavni grad. (1. marta) Počeo rat na prostoru bivše Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine.
1995. (decembra) Potpisan Dejtonski sporazum, čime je okončan rat, a Republika Srpska postala jedan od dva ravnopravna entiteta u sastavu Bosne i Hercegovine.
1997. Usvojen je Zakon o Gradu Banja Luka, po kojem područje Grada Banje Luke čini područje dotadašnje opštine Banja Luka.[26]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Ševo 1996, str. 13.
- ^ a b Ševo 1996, str. 14.
- ^ Ševo 1996, str. 17.
- ^ Pejašinović 2009, str. 12.
- ^ Ravlić 1974, str. 13.
- ^ a b v g Spremo 1966, str. 155.
- ^ Spremo 1966, str. 57.
- ^ Spremo 1966, str. 54.
- ^ Spremo 1966, str. 56.
- ^ Džaja 1962, str. 5.
- ^ HHS, Eparhija banjalučka, SPC Hhsbl.org
- ^ Smlatić 1978, str. 93.
- ^ a b Spremo 1966, str. 77.
- ^ Mikić 1995, str. 80.
- ^ "Politika", 30. jan. 1938
- ^ Džaja 1962, str. 9.
- ^ Džaja 1962, str. 12.
- ^ Spremo 1966, str. 84.
- ^ Bijelić 1996, str. 321.
- ^ Jelovac 1960, str. 74.
- ^ "Vreme", 8. dec. 1934
- ^ "Politika", 28. jan. 1935
- ^ "Politika", 26. april 1936
- ^ Lukajić 2005, str. 29.
- ^ Sl. l. SRBiH, 13/17
- ^ „Zakon o Gradu Banja Luka” (PDF). Vladars.net (Sl. glasnik RS 6/97). Pristupljeno 10. 3. 2014.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Bijelić, Stojan (1996). Kazivanja pametara: iz prošlosti Banje Luke i Krajine. Banja Luka: Opština Banja Luka i Kocka.
- Jelovac, Vuk (1960). Banja Luka u prošlosti. Banja Luka: Glas.
- Latinović, Goran (2006). Srpska pravoslavna crkva u Bosanskoj Krajini (1918-1941). Laktaši: Grafomark.
- Latinović, Goran (2009). „Graditeljska djelatnost Srpske pravoslavne crkve u Bosanskoj Krajini 1918-1941”. Glasnik Udruženja arhivskih radnika Republike Srpske. 1: 287—301.
- Latinović, Goran (2012). „Teritorijalna organizacija Srpske pravoslavne crkve u Bosanskoj Krajini (1900-2010)” (PDF). Zbornik za istoriju Bosne i Hercegovine. 7: 321—333.
- Lukajić, Lazar (2005). Fratri i ustaše kolju (PDF). Beograd: Fond za istraživanje genocida.
- Mikić, Đorđe (1995). Banja Luka na Krajini hvala. Banja Luka: Opština Banja Luka i Institut za istoriju.
- Pejašinović, Zoran (2009). Banja Luka. Alejama prošlosti i sadašnjosti. Vodič. Banja Luka: Grad Banja Luka i Međunarodno udruženje naučnih radnika (AIS) Banja Luka.
- Ravlić, Aleksandar (1974). Banja Luka. Razdoblja i stoljeća. Beograd: Mladost.
- Smlatić, Sulejman (1978). Banja Luka, grad i njegove funkcije. Sarajevo: Svjetlost.
- Spremo, Dragiša (1966). Banja Luka: Istorija, kultura, privreda, turizam. Banja Luka: Književni klub.
- Džaja, Mato (1962). Banja Luka u putopisima i zapisima. Banja Luka: Glas.
- Ševo, Ljiljana (1996). Urbanistički razvoj Banje Luke. Banja Luka: Opština Banja Luka i Zavod za zaštitu spomenika kulture i prirode Banja Luka.
