Pandemija

Uredi veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Pandemija španske groznice 1918–1919 je dovela do drastičnog porasta mortaliteta širom sveta.

Pandemija (od grčkih reči παν (svi) i δήμος (narod)) je epidemija zarazne bolesti koja se širi kroz populaciju ljudi jedne veće oblasti, kontinenta ili celog sveta. Za bolesti životinja se koristi pojam „panzootija“. Prema Svetskoj zdravstvenoj organizaciji, o pandemiji se može govoriti kada su ispunjena tri uslova:[1]

  • u nekoj populaciji se pojavilo do tada nepoznato oboljenje,
  • uzročnici inficiraju ljude i izazivaju teške posledice,
  • uzročnici bolesti se šire brzo i zadržavaju se među ljudima.

Bolest se ne smatra pandemijom samo zato što je široko rasprostranjena ili izaziva smrt velikog broja ljudi, odnosno ona mora biti zarazna kako bi pokrenula pandemiju. Široko zastupljena endemska bolest koja je stabilna u smislu koliko se ljudi razboleva od nje nije pandemija. Na primer, rak je odgovoran za veliki broj smrtnih slučajeva širom sveta, ali se ne smatra pandemijom jer nije zarazan.

Tokom istorije su zabeleženi slučajevi pandemija kuge, kolere, tifusa, gripa, side, velikih boginja, tuberkuloze, lepre, malarije, žute groznice itd. Jedna od najsmrtonosnijih je bila pandemija španske groznice.

Definicija i faze[uredi | uredi izvor]

Saveti (na francuskom i engleskom) za putnike o riziku epidemije u inostranstvu. Posteri sa aerodroma Šarl de Gol, Pariz, 2016.

Pandemija je isto što i epidemija prezentovana na većoj geografskoj širini, tačnije iznad granice jedne zemlje.[2] Pandemija gripa (kako SZO nalaže) sastoji se od šest faza. Tako se na primer novi virus gripa kreće od prvih prvih nekoliko ljudskih infekcija do dondemije. U početnoj fazi, zaraza je detektovana kod životinja ali nema toliko opasnosti prenošaja na čoveka. Kako bolest napreduje dolazi do prelaska na čoveka, tome sledi stadijum gde virus počinje da se širi direktno među ljudima, pa do zaraze većine populacije, sve do nalaska leka protiv ove bolesti.[3]

Prema Svetskoj zdravstvenoj organizaciji (WHO), pandemija može nastati kada se ispune tri uslova:[4]

  • Pojava bolesti koja je nova, odnosno dotada nepoznata u populaciji.
  • Uzročnici inficiraju ljude i izazivaju teške posledice.[5]
  • Uzročnici se šire brzo i ostaju među ljudima.

U virtuelnoj pres konferenciji maja 2009. o pandemiji influence, dr Keiji Fukuda, asistent generalnog direktora ad interim za Zdravstvenu bezbednosti i životnu sredinu, WHO je izjavio: „Jednostavan način razmišljanja o pandemiji … je da se kaže: pandemija je globalna epidemija. Onda se možda pitate: 'Šta je globalna epidemija'? Globalna epidemija znači da vidimo širenje agensa ... i onda vidimo aktivnosti bolesti pored širenja virusa.“[6]

U planiranju responsa na eventualnu pandemiju gripa, SZO je 1999. godine objavila dokument sa smernicama o pripremi za pandemiju. Taj dokument je revidiran 2005. i februara 2009. godine. U njemu se definišu faze i odgovarajuće akcije za svaku fazu u pomoćnom zapisu pod nazivom Opisi pandemijskih faza SZO i glavne aktivnosti po fazi. Revizija iz 2009. godine, uključujući definicije pandemije i faze koje dovode do njenog proglašenja, završena je februara 2009. godine. Virusna pandemija H1N1 2009. nije bila ni na horizontu u to vreme, niti je pomenuta u dokumentu.[7][8] Sve verzije ovog dokumenta se odnose na influencu. Faze koje opisuju širenje bolesti; virulencija i mortalitet se ne pominju u sadašnjoj SZO definiciji, mada su ti faktori ranije bili uvršteni.[9]

Parametri[uredi | uredi izvor]

Postoje mnogo parametara vezanih za pandemiju a jedna od bitnih je vreme inkubacije i vreme kontaminacije.

Aktuelne pandemije[uredi | uredi izvor]

XIV i SIDA[uredi | uredi izvor]

Xiv potiče sa Afričkog kontinenta, pritom se proširio na SAD i Haiti između 1966 i 1972.[10] Sida je aktuelna pandemija koja dotiče 25% južne i i istočne afričke populacije. Godine 2006. stopa prevalencije među trudnicama u Južnoj Africi je bila 29,1%.[11] Zahvaljujući obrazovnom sistemu u Africi, učenje o prevenciji i zaštiti tokom seksualnih odnosa pomaže smanjenju širenja bolesti. Bolest se širi na azijskom i američkom kontinentu, sa procenom stope smrtnosti i do 100 miliona do 2025.[12]

Sezonski grip[uredi | uredi izvor]

Sezonski grip je jedna od infekcija koja je izazvana od strane virusa gripa. Postoje tri vrste gripa: A, B i C. Virusi grupe A imaju više podvrsta u zavisnosti od proteina i ostalih jedinjena koja se nalaze na samoj površini virusa. Neki od podvrsta ovog virusa A(H1N1) et A(H3N2) su aktivni kod čoveka.

Istorijske pandemije[uredi | uredi izvor]

Postoji veliki broj pandemija kroz ljudsku istoriju, uglavnom zoonoza koje su izbile zahvaljujući domestikaciji životinja, kao što su influenca i tuberkuloza. Najčešće se spominju sledeće epidemije, s obzirom na njihov opseg ili posledice po dalji tok istorije:

Žrtve bubonske kuge u masovnoj grobnici iz 1720–1721 u Martigu, Francuska
  • Crna smrt, koja je počela 1300-ih. Osam vekova nakon prethodne pojave, bubonska kuga se vratila u Evropu. Započela je u Aziji, te došla na Mediteran i Zapadnu Evropu 1348. godine (moguće zahvaljujući italijanskim trgovcima koji su bežali s ratom zahvaćenog Krima), te u šest godina ubila između 20 i 30 miliona Evropljana; odnosno trećinu ukupnog stanovništva ili do polovice u najgore pogođenim oblastima.[18] Bila je prva u ciklusu evropskih epidemija kuga koje su se nastavile do 19. veka.[19] U tom je periodu zabeleženo preko 100 epidemija kuga u Evropi.[20]
  • Španski grip, najsmrtonosnija pandemija u istoriji čovečanstva, bila je aktivna u periodu od 1918. do 1920. Prema izveštajima broj preminulih varira od 80 do 100 miliona. Pandemija je počela y Kini i Japanu i proširila se, preko Rusije i Evrope, sve do severne Amerike.
  • Boginje su veoma zarazna bolest. Izaziva ih virus Variola. Ova bolest je usmrtila više od 400 000 Evropljana svake godine sve do XVIII veka. U XX veku usmrtila je od 300 do 500 000 ljudi. Početkom pedesetih godina dvadesetog veka bilo je prijavljeno 50 000 novih slučajeva. Nakon sprovedene vakcinacije populacije zaustavljeno je širenje virusa i danas se on nalazi samo u laboratorijama.
  • Male boginje su jako zarazna bolest koja se može naći širom sveta. National Imunization Program je utvrdio da 90% populacije je zaraženo do 15 godina. Sve dok nije ustanovljena vakcinacija, samo u SAD svake godine je otkrivano čak 3-4 miliona zaraženih.
  • Tuberkuloza je bolest koja je izazvana bakterijom Mycobacterium tuberculosis. Danas je jedna trećina svetske populacije zaražena ovim bacilom, i svake sekunde ovaj broj se povećava. 5% do 10% bolesnih, bolest se aktivira a ako se ne leči može biti smrtonosna.
Asteci umiru od boginja, Florentinski kodeks (sastavljen 1540–1585)

Susreti između evropskih istraživača i populacije u ostatku sveta često su uvodili lokalne epidemije izuzetne virulencije. Bolesti su ubile deo domaće populacije na Kanarskim ostrvima u 16. veku (Guanči). Pola domorodnog stanovništva Hispaniole 1518. godine je stradalo od velikih boginja. Ista bolest je takođe harala Meksikom 1520-ih godina, uzrokujući 150.000 smrtnih slučajeva u samom Tenočtitlanu, uključujući i imperatora, i u Peruu 1530-ih, što je pomoglo evropskim osvajačima.[21] Morbili su usmrtili dodatna dva miliona meksičkih urođenika tokom 17. veka. Tokom 1618–1619, velike boginje su izbrisale 90% Indijanaca u zalivu Masačusets.[22] Tokom 1770-tih, od velikih boginja je stradalo najmanje 30% Indijanaca na Pacifičkom severozapadu.[23] Epidemije velikih boginja iz 1780–1782 i 1837–1838 su uzrokovale devastaciju i drastičnu depopulaciju među Indijancima Velike ravnice.[24] Pojedini autori navode da je pomor 95% urođeničke Američke populacije Novog sveta bio uzrokovan bolestima Starog sveta kao što su: velike boginje, rubeola i influenca.[25] Tokom vekova, Evropljani su razvili visoke stepene imunosti na te bolesti, dok starosedeoci nisu imali takvu imunost.[26]

Velike boginje su devastirale je autohtonu populaciju Australije, ubijajući oko 50% Australijskih starosedeoca tokom ranih godina Britanske kolonizacije.[27] Isti efekat su imale na Novo Zelandske Maore.[28] Tokom 1848–49 se procenjuje da je oko 40.000 od 150.000 stanovnika Havaja preminulo od morbila, velikog kašlja i gripa. Uvedene bolesti, a posebno boginje, gotovo su izbrisale urođeničko stanovništvo Uskršnjeg ostrva.[29] Godine 1875, male boginje su proizvele preko 40.000 smrtnih slučajeva na Fidžiju, što je oko trećine populacije.[30] Ova bolest je devastirala stanovništvo Andamanskih ostrva.[31] Ainu populacija je drastično smanjena u 19. veku, prevashodno usled infektivnih bolesti koje su doneli Japanski naseljenici Hokaida.[32]

Istraživači su to zaključili da je sifilis prenet iz Novog sveta u Evropu nakon Kolumbovih putovanja. Nalazi ukazuju na to da su Evropljani mogli preneti nevenerične tropske bakterije kući, gde su organizmi možda mutirali u smrtonosniji oblik u različitim uslovima Evrope.[33] Bolest je bila češća fatalna nego danas. Sifilis je bio glavni ubica u Evropi tokom renesanse.[34] Između 1602. i 1796, Holandska istočnoindijska kompanija je poslala skoro milion Evropljana na rad u Aziju. Ultimatno, manje od jedne trećine se vratilo nazad u Evropu. Većina njih je umrla od bolesti.[35] Bolesti su ubile više Britanskih vojnika u Indiji od rata.[36]

Godine 1803. španska kruna je organizovala misiju (Balmis ekspediciju) da transportuje vakcinu protiv velikih boginja do Španskih kolonija, i uspostavi program masovne vakcinacije tamo.[37] Do 1832, federalna vlada Sjedinjenih Država je uspostavila program vakcinacije protiv velikih boginja za Američke urođenike.[38] Od početka 20. veka, eliminacija ili kontrola bolesti u tropskim zemljama je postala pokretačka snaga za sve kolonijalne sile.[39] Epidemija bolesti spavanja u Africi je zaustavljena zahvaljujući mobilnim timovima koji sistematski pregledali milione ljudi pod rizikom.[40] U 20. veku, svet je video najveće povećanje populacije u ljudskoj istoriji usled umanjene stope mortaliteta u mnogim zemljama zahvaljujući medicinskim naprecima.[41] Svetska populacija je porasla sa 1,6 milijardi 1900. godine do procenjenih 7,95 milijardi danac.[42]

Biološko ratovanje[uredi | uredi izvor]

Godine 1346. tijela mongolskih ratnika umrlih od bubonske kuge su prebačena preko zidina opsednutog krimskog grada Kafa (danas Feodosija). Nakon dugotrajne opsade u kojoj je mongolska vojska pod Jani Begom pogođena bolešću, inficirani leševi su katapultirani preko zidina kako bi se inficiralo stanovništvo. Spekulira se kako je ova operacija zaslužna za izbijanje Crne smrti u Evropi.[43]

Iako je domorodačko stanovništvo Amerike desetkovano u dodiru s bolestima Starog sveta postoji samo jedan dokumentovan slučaj gde je to bila posledica namere. Britanski komandant lord Džefri Amherst i pukovnik Henri Buke su u međusobnoj korespondenciji izneli ideju da se Indijancima prilikom incidenta poznatog kao Pontijakova pobuna (1763) na prevaru daju pokrivači zaraženi velikim boginjama.[44] Neizvesno je da li je taj dokumentovani Britanski pokušaj zapravo uspešno inficirao Indijance.[45]

Za vreme kinesko-japanskog rata (1937-1945), Jedinica 731 japanske carske vojske je vršila eksperimente na hiljadama, uglavnom kineskih, zarobljenika u svrhu razvijanja oružja za biološko ratovanja. Za vreme ratnih operacija su Japanci na osnovu tih eksperimenata koristili razne biološke agense protiv kineskih vojnika i civila. To je uključivalo bombe s biološkim agensima bačene iz vazduha na razne ciljeve. Zbog toga su izbile epidemije kolere, antraksa i kuge kojima se pripisuje smrt oko 400.000 kineskih civila.[46]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Avian influenza frequently asked questions”. Pristupljeno 13. 2. 2009. 
  2. ^ Porta 2008, str. 179
  3. ^ "Current WHO phase of pandemic alert", World Health Organization 2009
  4. ^ „Avian influenza frequently asked questions” (na jeziku: engleski). World Health Organization. 5. 12. 2005. Arhivirano iz originala 07. 08. 2017. g. Pristupljeno 13. 2. 2009. „A pandemic can start when three conditions have been met: a new influenza virus subtype emerges; it infects humans, causing serious illness; and it spreads easily and sustainably among humans.” 
  5. ^ A. M., Dumar (2009). Swine Flu: What You Need to Know. Wildside Press LLC. str. 7. ISBN 9781434458322. 
  6. ^ „WHO press conference on 2009 pandemic influenza” (PDF). World Health Organization. 26. 5. 2009. Pristupljeno 26. 08. 2010. 
  7. ^ „Pandemic influenza preparedness and response” (PDF). World Health Organization. 
  8. ^ WHO pandemic phase descriptions and main actions by phaseArhivirano 2011-09-10 na sajtu Wayback Machine
  9. ^ „A whole industry is waiting for an epidemic”. Der Spiegel. 21. 7. 2009. Pristupljeno 26. 08. 2010. 
  10. ^ Chong, Jia-Rui (30. 10. 2007). „Analysis clarifies route of AIDS”. Los Angeles Times. Pristupljeno 6. 7. 2014. 
  11. ^ „The South African Department of Health Study, 2006”. Avert.org. Pristupljeno 26. 08. 2010. 
  12. ^ „Aids could kill 90 million Africans, says UN”. London: Guardian. 04. 03. 2005. Pristupljeno 26. 08. 2010. 
  13. ^ a b "Ancient Athenian Plague Proves to Be Typhoid". Scientific American. January 25, 2006.
  14. ^ Past pandemics that ravaged Europe. BBC News, November 7. 2005
  15. ^ Cambridge Catalogue page "Plague and the End of Antiquity"
  16. ^ Quotes from book "Plague and the End of Antiquity" Arhivirano na sajtu Wayback Machine (16. jul 2011) Lester K. Little, ed.|title=Plague and the End of Antiquity: The Pandemic of 541-750|location=|publisher=Cambridge|year=2006|isbn=978-0-521-84639-4|pages=}}
  17. ^ „The History of the Bubonic Plague”. Arhivirano iz originala 15. 04. 2008. g. Pristupljeno 07. 08. 2017. 
  18. ^ The Great Pneumonic Plague of 1910-1911
  19. ^ „"A List of National Epidemics of Plague in England 1348-1665"”. Arhivirano iz originala 04. 05. 2009. g. Pristupljeno 07. 08. 2017. 
  20. ^ Revill, Jo. „Black Death blamed on man, not rats | UK news | The Observer”. The Observer. Pristupljeno 3. 11. 2008. 
  21. ^ „Smallpox: Eradicating the Scourge”. Bbc.co.uk. 05. 11. 2009. Pristupljeno 26. 08. 2010. 
  22. ^ Smallpox The Fight to Eradicate a Global Scourge Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. septembar 2008), David A. Koplow
  23. ^ Greg Lange,"Smallpox epidemic ravages Native Americans on the northwest coast of North America in the 1770s", 23 Jan 2003, HistoryLink.org, Online Encyclopedia of Washington State History, accessed 2 Jun 2008
  24. ^ Houston CS, Houston S (2000). „The first smallpox epidemic on the Canadian Plains: In the fur-traders' words”. Can J Infect Dis. 11 (2): 112—5. PMC 2094753 Slobodan pristup. PMID 18159275. 
  25. ^ „The Story Of... Smallpox – and other Deadly Eurasian Germs”. Pbs.org. Pristupljeno 26. 08. 2010. 
  26. ^ Stacy Goodling, "Effects of European Diseases on the Inhabitants of the New World" Arhivirano 2008-05-10 na sajtu Wayback Machine
  27. ^ Smallpox Through History Arhivirano 2009-10-29 na sajtu Wayback Machine
  28. ^ „New Zealand Historical Perspective”. Canr.msu.edu. 31. 03. 1998. Arhivirano iz originala 12. 6. 2010. g. Pristupljeno 26. 08. 2010. 
  29. ^ How did Easter Island's ancient statues lead to the destruction of an entire ecosystem?, The Independent
  30. ^ Fiji School of Medicine Arhivirano 2014-10-20 na sajtu Wayback Machine
  31. ^ Measles hits rare Andaman tribe. BBC News. May 16, 2006.
  32. ^ Meeting the First Inhabitants, TIMEasia.com, 21 August 2000
  33. ^ Genetic Study Bolsters Columbus Link to Syphilis, New York Times, January 15, 2008
  34. ^ Columbus May Have Brought Syphilis to Europe, LiveScience
  35. ^ Nomination VOC archives for Memory of the World Register (English)
  36. ^ „Sahib: The British Soldier in India, 1750–1914 by Richard Holmes”. Asianreviewofbooks.com. 27. 10. 2005. Pristupljeno 26. 08. 2010. 
  37. ^ Dr. Francisco de Balmis and his Mission of Mercy, Society of Philippine Health History Arhivirano 2013-10-19 na sajtu Wayback Machine
  38. ^ „Lewis Cass and the Politics of Disease: The Indian Vaccination Act of 1832”. Muse.jhu.edu. Arhivirano iz originala 05. 02. 2008. g. Pristupljeno 26. 08. 2010. 
  39. ^ Conquest and Disease or Colonialism and Health?, Gresham College | Lectures and Events
  40. ^ WHO Media centre (2001). „Fact sheet N°259: African trypanosomiasis or sleeping sickness”. 
  41. ^ The Origins of African Population Growth, by John Iliffe, The Journal of African HistoryVol. 30, No. 1 (1989). str. 165.–169
  42. ^ „World Population Clock – U.S. Census Bureau”. U.S. Census Bureau. Pristupljeno 18. 11. 2011. 
  43. ^ Wheelis M. (2002), „Biological warfare at the 1346 siege of Caffa.”, Emerg Infect Dis, Center for Disease Control 
  44. ^ Diamond, Jared (1997), Guns, Germs, and Steel: The Fates of Human Societies, W.W. Norton & Company, ISBN 978-0-393-03891-0 
  45. ^ Dixon, Never Come to Peace, 152–55; McConnell, A Country Between, 195–96; Dowd, War under Heaven, 190. For historians who believe the attempt at infection was successful, see Nester, Haughty Conquerors", 112; Jennings, Empire of Fortune, 447–48.
  46. ^ Hudson, Christopher (2. 3. 2007). „Doctors of Depravity”. Daily Mail. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Pandemija na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Пандемија&oldid=27555767”