Istorija Valjeva

Istorija Valjeva zauzima posebno mesto u istoriji srpskog naroda. Valjevo i Valjevci su često imali istaknutu, a neretko i vodeću ulogu u pokretima za nacionalno oslobođenje. Međutim, pored vojskovođa i narodnih vođa, valjevski kraj je iznedrio i ne mali broj značajnih književnika, umetnika i naučnika. Istovremeno, ovaj grad se svrstava i među najstarije gradska naselja Srbije.

Od praistorije do srednjeg veka

Plodna i brdima zaštićena dolina uz reku od davnina je pružala dobre uslove za život, na šta ukazuju na tlu grada tragovi ljudskih zajednica još iz vremena mlađeg kamenog doba, pronađeni u Petničkoj pećini. Od kraja 1. veka p. n. e., valjevska kotlina se, zajedno s drugim teritorijama današnje Srbije, nalazila u sastavu Rimskog carstva, da bi, poslije njegove podele krajem 4. veka, ušla u okvire Istočnog rimskog carstva. Tokom seobe naroda na ovu vizantijsku teritoriju trajno se naseljavaju Sloveni i osnivaju više manjih državica, sklavinija, koje su bile čas autonomne, čas u sastavu različitih većih država koje na Balkanu nastaju i nestaju: Bugarska, Samuilovo carstvo, Ugarska, da bi u 11. veku opet potpale pod uticaj Vizantije. Od samih početaka nezavisne države Stefana Nemanje, u njen sastav je ulazila i šira okolina današnjeg grada Valjeva. Iz tih vremena na teritoriji samoga grada do današnjih dana su preostali tragovi jednog manastira koji je datiran na kraj 13. i početak 14. veka.

Valjevo u srednjem veku

Prvi pomen Valjeva

U dubrovačkoj arhivskoj građi iz XV veka nalaze se 30 do 40 dokumenata koji se odnose na Valjevo. U fondovima Istorijskog arhiva u Dubrovniku pronađeno je pet dokumenata iz poslednje decenije XIV veka, čiji pomeni Valjeva se smatraju najstarijim.

Četiri dokumenta direktno pominju trg, a jedan dokument je posrednog karaktera. Prvenstveno su nauci postala poznata dva dokumenta sa pomenom Valjeva, to su zapravo bila dva pisma napisana srpskim jezikom i ćiricom, oba su bila upućena knjeginji Milici i njenom sinu, budućem despotu Stefanu, od strane dubrovačke opštine.

Prvo pismo od 8. oktobra 1398. godine predstavlja koncept koji je napisao pisar Rusko Hristoforović, da bi ga potom uobličio i poslao u srpsku zemlju. Isto to učinjeno je i sa drugim pismom koje je sastavljeno 30. novembra 1398. godine.

Prema tim pismima, Turci su pohvatali dubrovačke trgovce, odveli ih sa sobom, a dubrovačka gospoda se povodom toga žali knjeginji Milici. Nejasno je da li su ih odveli da bi za njih tražili otkup. Pretpostavlja se da su pomenuti, odvedeni dubrovački trgovci bili stalno naseljeni u Valjevu.

U pismu od 8. oktobra izričito piše da su Turci uhvatili dubrovačke trgovce u Valjevu i odveli ih. Ostali trgovci koji su čuli za tu nesreću nisu želeli da pođu u srpsku zemlju, pa knez i vlada mole knjeginju Milicu da sa svojim sinovima napiše i da savetuje da li trgovci kao i ranije smeju dolaziti slobodno i na veru. Takođe mole da se vrati trg.

Nakon ovog pisma sledi drugo od 30. novembra iste godine, slične sadržine, gde se mole knjeginja Milica i njeni sinovi da pomognu da Turci oslobode trgovce i da vrate opljačkanu robu. U navedenim pismima se izričito spominju Turci u Valjevu.

Treći dokument u kome se direktno pominje Valjevo napisan je 9. aprila 1398. godine. Zabeležen je u Dubrovačkom arhivu, u seriji knjiga Vendita cancellariae. Zapis je na latinskom jeziku. Sadržina ovog dokumenta je sledeća; Rafael Gučetić i sveštenik Petar Suma dali su da se zapiše kako je brat sveštenika Bartola, Dominče Suma otkupljen iz turskog ropstva za pet libara srebra u Valjevu od strane Nikole Gučetića, koji je brat navedenog Rafaela. Ono što pada u oči, to je otkup izvenog Dominča Sume, što navodi na razmišljanje u pravcu Valjeva kao trga robljem, iako se on ne spominje kao takav. Mislilo se da je ovo godina kada se Valjevo prvi put spominje, međutim, u arhivskoj seriji Lettere di Levante otkrivena su tri istoventa pisma od 19. avgusta i 19. novembra 1421. i 9. januara 1422. godine, koja su predstavljala pozivna pisma, upućena izvesnom Petru Bočkinoviću, koja mu je upućivao dubrovački console dela corte, sa svojim sudijama. Pisma su upućena po dvojici kurira u Srebrenicu i u Valjevo. U njima kao insert stoji da su se izvesni Bokčin, kožar, odnosno krznar i njegov sin Petar zajednički zadužili kod dubrovačkog vlastelina Vukše, Vuka Bobaljevića za 500 perpera na šest meseci.

Ovaj događaj u pismu je datiran 18. marta 1393. godine. Za krznara Bokčina se pretpostavlja da je poslovao u Valjevu, dok je za njegovog sina sigurno da je poslovao na Valjevskom trgu i u Srebrenici, pa postoji mogućnost da su otac i sin 1393. godine bili i u Valjevu kao trgovci kožama i krznom. Ovaj dokument spada u četrvti po redu sa posrednim pomenom Valjeva iz 1393. godine, i bio je osnova hipoteze o najstarijem trenutku valjevskog trga koji se vezuje za 1393. godinu. Ovu hipotezu uskoro je potvrdio zapis pronađen u arhivskoj seriji Debita notariae, u kom je prisutan direktan pomen Valjeva, a zapis je datiran 1393. godine, i ubeležen je sa pet drugih zapisa slične sadržine.

Trg Valjevo u srednjem veku

Kao privredni i trgovinski centar gornje Kolubare, javlja se još u srednjem veku trg Valjevo. Analiza dokumenata utvrdila je hronologiju prvog pomena Valjeva između 18. marta 1393. i 30 novembra 1398. godine i jasno je pokazala da poslednja decenija XIV veka vreme u kome valjevski trg kontinuirano postoji.

U oblasti Mačvanske banovine, pre Valjeva pominju se dva trga, Mačva i Debrc. Valjevo je u sklop srpske države ušlo 1402. godine, kada je despot Stefan postao vazal ugarskog kralja Žigmunda. Tada je despot dobio Beograd, Mačvanski banat sa dolinama Kolubare i Tamnave, trgom Valjevom i gradom Sokolom. Nakon smrti despota Stefana, kralju Žigmundu su vraćeni Beograd i Mačva, ali Mačva bez svog južnog dela, tako da su Valjevo i rudnici Krupanj i Zajača i dalje ostali u posedu srpskog despota. Za vreme Despotovine, Valjevo je ulazilo u red trgova, na kojima se poslovalo pored poslovanja po rudničkim mestima. Krajem proleća ili početkom leta 1458. godine, Valjevo je palo pod tursku vlast.

Putevi

Severozapadna Srbija u srednjem veku bila je ispresecana mnogim putevima. Put iz Srebrenice pošto je prešao Drinu kod Bratunca, račvao se u dva pravca. Prvi je, dolinom Ljuboviđe, ispod Đurimske stene, izbijao na selo Carinu, zatim je dolinom Pecke izlazio na jadarski put i vodio dalje ka Valjevu. Kraći put od Carine do Valjeva vodio je preko Proslopa u dolinu Obnice, pa jadarskim putem ka Valjevu. Iz Srebrenice u Rudnik, Beograd i Smederevo najbrže se stizalo putem Crnča – Proslop – Valjevo. Stari put za Podgorinu i dalje za Valjevo vodio je dolinom Jadra. Iz Valjeva, dolinom Graca, preko Ćebskog jezera, Leskovice, Bukove glave, Mravinjaca i Povlena, vodio je put za Užice.

Do Valjeva se stizalo i sa Primorja i putevima sa juga, posle prelaza Drine kod Goražda i Višegrada. Od Valjeva ka Beogradu, put je išao levom obalom Kolubare, preko Slovačke kose, i onda silazio u dolinu Uba i Tamnave, i dalje, južno od Save preko Debrca, produžavao za Beograd. Postojali su i putevi Valjevo – Bela Stena, Zaslon – Valjevo, kao i put od Valjeva za Požegu. Valjevo poput nekih drugih trgova, bar delimičino duguje svoj nastanak činjenici da se nalazilo na raskrsnici puteva.

Crkve

Postoji pretpostavka da je za vreme vladavine kralja Milutina osnovano sedam novih episkopija, među kojima je i Mačvanska za koju se ne zna gde je bila njena stolica. Jedna od mogućnosti je da je bila u Valjevu. Takođe se spominje i Gradačka episkopija, ali je nejasno da li je reč o valjevskom ili moravskom Gracu. Postoje istoriografski prilozi koji u ovaj period stavljaju čak sedamnaest episkopija, od kojih je jedna i Beogradsko – Valjevska.

Na crkvištu u Valjevu kraj reke Gradac i na groblju u selu Dići kod Ljiga pronađene su nadgrobne ploče koje su natpisima uverile da isplivavaju novi i važni podaci, naročito za vreme vladavine srpskih kraljeva Dragutina i Milutina. Danas bismo samo tri crkve smeli da prepoznamo kao prave srednjovekovne građevine. To su Crkva u Gracu u Valjevu, u selu Dići kod Ljiga i u Slavkovici na obroncima padina.

O postojanju valjevske crkve u Gracu svedoči jedna nadgrobna ploča monaha Jefrema Đurića, sina velikog tepčije koji je sahranjen u ovoj crkvi „u vreme kralja Stefana sina kralja Uroša“. Ploču je postavio Jefremov brat Lazar, za vlade kralja Dragutina, smatra se između 1312 i 1316. godine. Ovaj nadgrobni natpis svedoči o postojanju manastira u valjevskom Gracu početkom XIV veka i o društvenom ugledu velikog tepčije, Jevremovog oca, čije ime nije navedeno.

Arheolog Željko Jež dao je podrobne opise nalaza o crkvi na groblju u selu Dići kod Ljiga. Pronađen je nadgrobni natpis o čelniku Vugdragu, koji se u monaštvu zvao Nikola, a koji je kao ktitor ove crkve sahranjen pod pločom koju mu je postavila žena, gospođa Vladislava, u monaštvu Ana, godine 1327. Za vreme vladavine kralja Stefana Uroša III. Na natpisu je naveden i datum smrti čelnika Nikole, 8. maj, na praznik Vaznesenja i Spasovdan. O osnivanju ove crkve može se zaključiti da je osnovana pre 1327. godine, možda za vreme vladavine kralja Stefana Uroša III, a možda i ranije.

Crkva verovatno posvećena Preobraženju u selu Slavkovica u valjevskom kraju svojim načinom zidanja, tesanim kamenom i debljinom zidova i temelja, kao i nekim ukrasom, podseća na srpsku arhitektonsku delatnost iz doba despotovine, i na osnovu toga može se datovati u vreme pre 1459. godine. Oltarski prostor ove crkve je nesimetričan, razumljiv za seoske crkve XV veka, nego za one ranije zidane.

Odnosi Valjeva i Dubrovnika u srednjem veku

Valjevo je ujedno bilo i trgovište i drumska raskrsnica. Pojava Dubrovčana u Valjevu vezuje se za prvi pomen ovog mesta u istorijskim izvorima.

Despot Stefan Lazarević nastojao je da proširi veze i ojača ekonomske odnose sa Dubrovnikom, a da ih istovremeno i suzi sa ciljem da dopusti i domaćim trgovcima da se uključe u poslove. Poslovanje na valjevskom trgu dobija poseban značaj i proširuje se od momenta kada je despot Stefan posle pripajanja Srebrenice svu uvoznu i izvoznu trgovinu usmerio na Srebrenicu. Valjevo je dobilo na intenzitetu, jer se nalazilo na putevima Srebrenica – Beograd i Srebrenica – Rudnik.

Dubrovčani na valjevskom trgu

Valjevski trg je u velikom broju okupljao poslovne ljude iz Dubrovnika. To potvrđuju razni dokumenti i imena zabeležena u konzulatima. Među onima koji su poslovno vezani za valjevski trg ima i pripadnika građanskih porodica i dubrovačke vlastele. Postojali su ljudi koji su robu ili novac uzimali na kredit . U periodu od 1393. do 1459. godine, u poslovima u Valjevu spomenuto je čak 200 takvih osoba.

Što se suđenja tiče, Dubrovčani su imali povlastice jer im je u srpskoj zemlji sudio njihov, a ne srpski sud. Dubrovački sud se sastojao od tri člana, predsednik se zvao „konzul“, a ostala dva člana bile su sudije. Za svaki spor, dubrovačka vlada je određivala sastav tročlanog veća i mesto u kom će zasedati. U Valjevu su bila 23 konzulata.

Krug poslovnih Dubrovčana proširio se u Valjevu u drugoj deceniji XV veka. Veći broj Dubrovčana živeo je u Valjevu sredinom XV veka, od kojih su one poslovno aktivne i najuglednije zabeležile dubrovačke arhivske knjige. Neki su bili iz plemićkih, neki iz građanskih, a neki čak iz pučkih porodica.

Pored dubrovačkih trgovaca, bilo je u Valjevu i ljudi iz Dubrovnika koji su živeli od svog zanata. Pored Dubrovčana, u Valjevu je sredinom XV veka bilo i Kotorana koji su dolazili pojedinačno i nisu tu imali svoje naseobine. Na trgu je pored stranaca bilo i domaćih ljudi. Ima podataka da su mladići iz Valjeva stupali u službu Dubrovčana.

14. i 15. vek

Tokom celog ranog srednjeg veka u valjevskoj kotlini su postojala naselja, ali s obzirom da su su obavljana samo sondažna arheološka istraživanja, i to na veoma malim površinama nema pouzdanih podataka o njihovim osobinama i prostoru koji su zauzimala u odnosu na današnje gradsko jezgro kao i o kontinuitetu postojanja i o eventualnim starim imenima. Valjevo se prvi put pominje u pisanim zapisima u dve ćirilične knjige iz Dubrovačkog arhiva, koje datiraju iz 1393. godine, a objavljene su pod naslovom „Stare srpske povelje i pisma“ (Prvi tom 1929. a drugi 1934. godine).

U vreme prvog poznatog pomena imena Valjevo, 1393. godine, ovo naselje je bilo već uveliko aktivan trgovinski centar srednjovekovne Srbije u koji su dolazili trgovci iz Dubrovnika i tu osnivali svoje filijale, da bi preko njih otkupljivali različite sirovine koje su prevozili dalje ka zapadu, dok su tu prodavali različitu otmenu robu nabavljanu duž obala Mediterana. Uspon Valjeva, kao i uspon autonomne Srbije, zaustavljen je 1459. godine kada je srednjovekovna srpska država osvojena od strane Turske imperije.

Pad Valjeva pod tursku vlast

Krajem proleća ili početkom leta 1458. godine Valjevo je palo pod tursku vlast. Nakon ovog događaja Dubrovčani izvesno vreme nisu odlazili u Mačvu i u Podunavlje, a možda ni u valjevski kraj. Jer granica prema Bosni i Ugarskoj nije bila sigurna. Teško je ustanoviti kuda su se Dubrovčani povukli. U vreme kada se turska vlast stabilizovala u srpskoj zemlji u Valjevu nije bilo dubrovačke naseobine. Međutim, ljudi iz Valjeva i dalje su bili u poslovnom odnosu sa Dubrovčanima.

Pod turskom vlašću

Muselimov konak

Sa promenom feudalnog gospodara život u valjevskoj kotlini nije u potpunosti zamro. Istina, umesto trgovačkih karavana kroz Valjevo su sada prolazile turske vojne jedinice na svom pohodu ka Ugarskoj, čije su se granice u to vreme nalazile samo nekoliko desetina kilometara severno od Valjeva. Ipak, iako deo jedne muslimanske države u prvim decenijama turske vlasti, Valjevo je ostalo pretežno hrišćansko naselje. Razlog za je to da je, zbog blizine neprijateljske Ugarske, hrišćansko stanovništvo pograničnih oblasti imalo izvesne privilegije, kako ne bi bežalo preko granice i pružalo aktivnu vojnu pomoć neprijatelju. Međutim, već od druge četvrtine 16. veka stanje počinje da se menja. Posle velike turske pobede nad Ugarima, 1526. godine kod Mohača, muslimanska imperija kreće u dalji pohod u Evropu, pomerajući svoje granice na sever, istok i zapad. Time Srbija, a sa njom i Valjevo, postaje teritorija duboko u unutrašnjosti carstva. Samim tim turska imperija više nije imala razloga da i dalje čuva one privilegije koje je lokalno stanovništvo do tada uživalo. Sa njihovim ukidanjem počinje postupak islamizacije. Lokalno stanovništvo, ili prelazi u islam, ili beži dalje na sever. Oni koji nisu to učinili padaju u potčinjen položaj.

Na mesto odseljenog lokalnog stanovništva doseljavaju se muslimani iz udaljenijih krajeva. Istovremeno, sa pomeranjem granice u Valjevu su stvoreni svi uslovi za ponovni procvat trgovine, a time i za dalji razvoj varoši. Slikovitu predstavu ubrzanog razvoja i islamizacije koja ga prati pružaju turski popisi iz 16. veka. Na samom početku tog procesa, 1528. godine u Valjevu ima ukupno oko 600 stanovnika, od čega je dve trećine hrišćana. Samo tri decenije kasnije, 1560. godine, broj stanovnika se povećao za tri i po puta (oko 2.060), ali u stvari, povećao se samo broj muslimana, dok je broj hrišćana smanjen, tako da je sada njihov odnos 6 prema 1 u korist muslimana (1528. godine je u Valjevu bilo 71 hrišćanska i 27 muslimanskih kuća, a tada je broj hrišćanskih kuća spao na 51, dok se broj muslimanskih popeo na 293). Ovaj proces islamizacije je nastavljen i u sledećem veku, tako da nekadašnji hrišćanski trg postaje prava orijentalna kasaba. Takvu sliku o njemu je početkom 17. veka ostavio i poznati francuski diplomata i putopisac Luj Žedeon, napisavši da je Valjevo: „mnogoljudno i prostrano mesto, prijatno po velikom broju vrtova“. Sličnu predstavu orijentalne naseobine je 1660. godine ostavio i čuveni turski putopisac Evlija Čelebija pominjući postojanje desetak džamija, jednog turskog kupatila i većeg broja kuća okruženih vrtovima i baštama. U to vreme Valjevo se za dva i po puta povećalo u odnosu na stanje pre sto godina. Tada je u njemu bilo ima 870 kuća sa oko 5.200 stanovnika. Pored toga Čelebija je zabeležio da se Valjevo nalazi u dolini, da zauzima obe obale reke Kolubare koja ga deli na dva dela. Na jednoj obali je takozvana čaršija, poslovni deo grada, sa radnjama i dućanima, dok se sa druge strane reke nalazi stambeni deo. Valjevo se tada nalazilo na onom mestu gde je danas njegovo najuže jezgro, zauzimajući kao i danas obe obale reke. Pretpostavlja se da je pre Čelebijine posete, kada je u varoši bilo manje domaćinstava, celokupan njegov sadržaj bio smešten samo na jednoj obali reke.

17. i 18. vek

Kao što je pomeranje granice dalje od Valjeva izazvalo njegov brz razvoj, tako će i ponovno približavanje granice, uzrokovano slabljenjem Osmanskog carstva i jačanjem Habzburške monarhije, izazvati opadanje. Sa Velikim Bečkim ratom (1683—1699) Osmansko carstvo je izgubila veliki deo svojih dotadašnjih teritorija i njena granica prema Habzburškom carstvu se opet ustalila na samo nekoliko desetina kilometara severno od Valjeva. Time su stvoreni uslovi da u svim sledećim ratovima Valjevo i njegova okolina postanu poprište zaraćenih strana. Čak, posle rata, koji se završio 1719. godine, Valjevo se privremeno našlo unutar novih granica Austrijske carevine i ponovo je postalo hrišćansko naselje, ali dosta manja, sa manje od 200 domaćinstava.

Pošto je većinsko tursko stanovništvo sada napustilo Valjevo trebalo ga je iz početka naseljavati. U ispražnjeno mesto je stiglo novo stanovništvo. To su pre svega bili Srbi, kako civili, tako i vojnici, graničari, jer je Valjevo bilo pogranično mesto sa Osmanskim carstvom, budući da se duž planinskih vrhova, samo par sati hoda od samog grada protezala nova granična linija između dve neprijateljske države. To je svakako uticalo da novi razvoj bude znatno sporiji. Ipak, pored Srba u varoš se naselio i izvesni broj nemačkih porodica. Vojni planovi sačuvani iz tih vremena nedvosmisleno pokazuju da se tadašnje Valjevo prostiralo na obe obale Kolubare, na istom mestu na kom se nalazi i današnje gradsko jezgro.

Međutim, vremena za duži neometan razvoj nije bilo dovoljno, pošto je već početkom druge polovine četvrte decenije 18. veka počeo novi rat između Austrougarske i Osmanskog carstva i na osnovu mira potpisanog 1739. godine Valjevo se ponovo našlo u okvirima Turske imperije. Varoš je opet bila ispražnjena i počinjao je njen novi razvoj, ponovo kao islamske kasabe. Na početku toga razvoja, 1741. godine, zabeleženo je da u Valjevu ima 80 muslimanskih i 11 hrišćanskih domaćinstava, sa ukupno oko 550 stanovnika. Već četiri decenije kasnije, 1784. godine, Valjevo se povećalo skoro pet puta, jer u njemu tada ima 400 muslimanskih i 50 hrišćanskih kuća (oko 2.300 stanovnika). Planovi i opisi grada nastali krajem tog veka prikazuju naselje smešteno na mestu jezgra današnjeg grada, na obe obale Kolubare, s tim što je, kao i danas, veći deo naselja bio sa leve strane reke. Međutim, promene koje uskoro slede dovešće do novih drastičnih, ovaj put trajnih, promena. Upravo u to vreme nastala je danas najstarija sačuvana zgrada u Valjevu, Muselimov konak.

U modernoj srpskoj državi

Valjevska gimnazija krajem 19. veka

Sa početkom 19. veka počeo je i istorijski proces ubrzane transformacije većeg dela teritorije Srbije. Počela je Srpska revolucija sa Prvim ustankom kao početnom oružanom fazom. Već 1804. godine lokalno srpsko stanovništvo je podiglo pobunu protiv turskih gospodara i uspelo da oslobodi veliki deo Srbije. Na toj oslobođenoj teritoriji je osnovana posebna ustanička država. Valjevo je bilo jedno od prvih naselja gradskog tipa koje je oslobođeno. Tada, posle skoro tri i po veka, ono ponovo postaje srpski grad u nezavisnoj srpskoj državi, ali stalne borbe za očuvanje nezavisnosti i slabo razvijena trgovačko zanatska praksa među srpskim stanovništvom onemogućili su brži razvoj ovoga grada.

Srpsko stanovništvo je vekovima živelo uglavnom po selima baveći se skoro isključivo poljoprivredom, prepuštajući Turcima one privredne delatnosti zastupljene po gradovima, te nije imalo potrebe da u većem broju naseljava oslobođenu varoš. Zato je 1808. godine zabeleženo da u Valjevu ima samo 200 kuća sa oko 1.000 stanovnika. Ipak, temelji današnjeg hrišćanskog naselja su baš tada postavljeni. Krajem 1813. godine turska ofanziva je uspela da pokori nezavisnu državu stvorenu u Prvom srpskom ustanku i na kratko, muslimani su opet zagospodarili Srbijom i Valjevom, ali 1815. godine je počeo Drugi srpski ustanak. Posle samo nekoliko meseci borbi ustanak je završen pregovorima kroz koje je Srbija dobila ograničenu autonomiju koja će u narednim decenijama, korak po korak, biti proširivana do potpune nezavisnosti. Iako, zvanično, i dalje u okvirima turske imperije, ona hrišćanska varoš, stvorena tokom Prvog srpskog ustanka, i dalje postoji. Istina u Valjevu je i dalje bilo Turaka, ali njihov broj je bivao sve manji. Tako je zabeleženo da 1826. godine u samom Valjevu ima oko 150 hrišćanskih i jedva 30 muslimanskih kuća. Većina muslimana je napustila svoja imanja i preselila se u druge gradove koji su imali tvrđave, budući da su se tu osećali bezbedniji. Ali ni ono malobrojno muslimansko stanovništvo nije dugo ostalo.

Snimak starog Valjeva iz aviona

Početkom tridesetih godina, knez Miloš Obrenović je sa turskim državnim organima postigao dogovor o povećanju autonomije. Na osnovu njega svi oni Turci koji su napustili svoju imovinu po Valjevu i drugim sličnim mestima za nju su dobili pravične naknade, dok Turci koji su u tim mestima ostali i dalje da žive, obavezali su se da svoju imovinu prodaju i da se nastane, ili samo u gradovima sa tvrđavama, ili van Srbije. Tako i Valjevo ponovo postaje isključivo hrišćansko mesto. Međutim od 1815. do 1830. godine odliv turskog stanovništva iz grada je bio daleko veći nego priliv novoga hrišćanskog stanovništva. Malobrojni hrišćani koji su dolazili bili su uglavnom zanatlije i trgovci i stoga su se naseljavali samo u onom delu grada gde je bila čaršija, kao svojevrsna privredna četvrt, znači, na desnoj obali Kolubare. Tako su, upravo u to vreme, na mestu gde se i ranije nalazila valjevska čaršija, postavljeni temelji današnjeg Tešnjara, starog, sada rekonstruisanog i revitalizovanog trgovačkog i zanatskog dela nekadašnjeg Valjeva. Istovremeno, suprotna, leva obala ove reke, na kojoj se ranije nealazio veći, stambeni deo naselja, postaje pusta. Već 1832. godine knez Miloš Obrenović naredio da se sa te strane podigne nova valjevska crkva. Knez je znao da je crkva centar gradskog života u Srbiji i da će ubrzo oko nje početi i sa te strane da niču i nove kuće. Ali, da taj razvoj novog dela Valjeva ne bi bio stihijski knez Miloš je već sledeće 1833. godine, dok crkva još nije ni počela da se gradi, poslao u Valjevo inžinjera koji je na pustoj ledini trasirao buduće ulice duž kojih varoš treba da se širi. Naravno, sve to je dalo veliki podstrek daljem razvoju naselja. Na početku toga procesa, 1839. godine varoš koju su Turci napustili, a novi stanovnici nisu došli na njihovo mesto, imala je 873 stanovnika, ali, samo dve decenije kasnije, pošto je širenje naselja na drugu obalu uzelo maha, 1862. u Valjevu je registrovano dva i po puta više ljudi, 2.150. Ovakvo povećanje stanovništva je prevazišlo mogućnosti koje su u popunjavanju prostora nudile one 1833. godine trasirane ulice. Godine 1855. je izrađen novi plan razvoja modernog, ortogonalnog Valjeva u kome se ulice seku pod pravim uglom. On je rađen sa perspektivama dugoročnog razvoja grada i zato one ulice koje su tada predviđene i danas postoje predstavljajući najuže gradsko jezgro današnjeg Valjeva.

Izrada ovog plana dugoročnog razvoja grada predstavljala je važan impuls za ubrzanu modernizaciju i evropeizaciju dojučerašnje orijentalne varoši. Valjevo doživljava brz razvoj i broj stanovnika se višestruko povećava. Pored povećanja broja stanovnika napredak u drugoj polovini 19. veka je vidljiv i na drugim planovima. U doskora isključivo zanatskom naselju se otvaraju i prvi industrijski pogoni, stiže železnička pruga, električna energija, otvara se Gimnazija, prikazuju se prve pozorišne predstave.

20. vek

20. vek je vek daljeg ubrzanog razvoja naselja, kada Valjevo postaje važan industrijski, ali i kulturni centar. Tokom Prvog svetskog rata u neposrednoj okolini Valjeva je vođena Kolubarska bitka, a sam grad se pretvorio u ogromnu bolnicu u kojoj su ležali ranjenici kao i oboleli od velike epidemije tifusa.

Jedna posledica rata je bila i velika učestalost sifilisa u okolnim selima. U Kraljevini SHS, Valjevski okrug postaje Valjevska oblast (1922-29), koja zatim postaje deo Drinske banovine. Srednja poljoprivredna škola, jedna od tri u tadašnjoj državi, postoji od 1923. Temelji nove bolnice su osvećeni jula 1938. Zgrada filijale Državne hipotekarne banke je osvećena 17. decembra 1939. Tokom 1930-tih broj stanovnika se skoro udvostručio, sa 11 na 20 hiljada. Za godinu dana se davalo 1.300 bioskopskih "predstava", sa preko 200.000 gledalaca.

Ogromna razaranja grad je doživeo i u Drugom svetskom ratu, ali i na samom kraju 20. veka, kada je u više navrata bio bombardovan tokom NATO agresije na Srbiju.

Napomene

• Napomena: Veliki deo ovog članka je preuzet sa zvaničnog sajta opštine Valjevo, uz dozvolu

Literatura

• B. Hrabak, Dubrovčani u Valjevu u feudalno doba, Glasnik IA Valjevo 2–3 (1967)
• B. Hrabak, Trg Valjevo u srednjem veku, IG 3–4 (1953)
• Vladimir Krivošejev, VALjEVO - NASTANAK I RAZVOJ GRADA, PRILOZI ZA URBANU ISTORIJU, Valjevo, Centreks, 1997.
• Vladimir Krivošejev, VALjEVO U PROŠLOSTI– KRATKI PREGLED ISTORIJE, Valjevo, Narodni muzej Valjevo, 2007
• Valjevo – postanak i uspon gradskog središta, Valjevo 1994.
• Marija Isailović, Valjevo i okolne oblasti u srednjem veku, Valjevo 1989.

Spoljašnje veze

• Borba protiv tifusa u Srbiji 1915. godine, magazin „Odbrana”, specijalni prilog br. 115, Dr Vladimir Krivošejev i Biljana Popović, 1. februar 2015.
• Kafanski azbučnik za glavnu valjevsku ulicu
• Partija farbla pred sudom (1876) ("Politika", 19. feb. 1922), str. 2-3