Kraljevina Rumunija
| Kraljevina Rumunija Regatul României Rumunija | |||
|---|---|---|---|
| Himna Živeo kralj | |||
.svg) Kraljevina Rumunija 1939. | |||
| Geografija | |||
| Kontinent | Evropa | ||
| Prestonica | Bukurešt | ||
| Društvo | |||
| Službeni jezik | rumunski[1] | ||
| Religija | pravoslavlje | ||
| Politika | |||
| Oblik države | ustavna monarhija | ||
| — Kralj | Karol I | ||
| Ferdinand I | |||
| Karol II | |||
| Mihaj I | |||
| Istorija | |||
| Istorijsko doba | Novi vek | ||
| — Osnivanje | 1881. | ||
| — Ukidanje | 1947. (66 god.) | ||
| Događaji | |||
| — Prisajedinjenje Transilvanije Rumuniji | 1. decembar 1918. | ||
| Geografske i druge karakteristike | |||
| Površina | |||
| — ukupno | 295.040 km² | ||
| Stanovništvo | 20.000.000 (1939) | ||
| Valuta | Lej | ||
| Zemlje prethodnice i naslednice Rumunije | |||
| Prethodnice: | Naslednice: | ||
.svg){kind=small}
|
| ||
| Ovaj članak je deo serije o istoriji Rumunije |
| Istorija Rumunije |
|---|
 |
Kraljevina Rumunija (rum. Regatul României) je bila rumunska država zasnovana na obliku parlamentarne monarhije, koja je postojala između 13. marta 1881. i 30. decembra 1947. godine.
Nastanak[uredi | uredi izvor]
Rumunija od 1881. do 1914. godine[uredi | uredi izvor]
Spoljna politika[uredi | uredi izvor]
Rumunija je u oba prestonička doma proglašena kraljevinom. Prvi zakon nove Kraljevine uspostavio je orden Rumunske zvezde, a zatim i Rumunske krune. Boje dinastije Hoencolerna i njihov moto Nihil sine Deo našle su se na grbu kraljevine kako bi povezale dinastiju i državu. Kruna za kralja je iskovana od gvožđa osmanskog topa zarobljenog za vreme rata. Jedino Karolovo dete je umrlo, pa je za naslednika proglašen njegov sinovac Ferdinand koji se 1893. godine oženio princezom Marijom od Edinburga, unukom kraljice Viktorije i ruskog cara Aleksandra II. Rumuniji je data osmanska Dobrudža u zamenu za južnu Besarabiju vraćenu Rusiji. U Besarabiji je nastavljena asimilacija koja je procenat rumunskog stanovništva u njoj svela sa 74 na 54% do 1896. godine, dok su se u Dobrudžu naseljavali Turci, Tatari i Bugari. Radi dobijanja priznanja od svih sila, izmenjen je oktobra 1879. godine ustav tako da su Jevreji mogli da prođu kroz proces naturalizacije posle 10-ogodišnjeg probnog perioda, mada su zemlju mogli da poseduju samo građani rođeni u Rumuniji. Sile su time zadovoljene, ali je proces uspelo da prođe do Prvog svetskog rata tek oko 1000 Jevreja. Izbori za nov parlament održani su 1883. godine. Braćanu je računao da će umerenom izbornom reformom obezbediti veću podršku svojoj stranci povećavanjem uticaja buržoazije na račun zemljoposednika. Smanjenjem broja izbornih kolegijuma na 3, ojačan je politički uticaj srednjeg sloja. Konzervativci su se zalagali za slobodnu trgovinu, a liberali su zastupali uvođenje zaštitnih carina za industriju. Kralj je imao ključnu ulogu u ishodu izbora služeći se ovlašćenjem imenovanja predsednika vlade. Braćanu je 1883. godine ušao u odbrambeni sporazum sa Austrougarskom protiv Rusije kome su se zatim priključile Nemačka i Italija. Zbog jačanja agrarnog pokreta i Braćanuove težnje za samovlašću njegova vlada je pala 1888. godine, a do 1891. godine kada je na vlast pozvan lider konzervativaca Katardži, promenilo se pet konzervativnih kabineta. U međuvremenu je došlo i do kulturnog i privrednog procvata. Rumunska akademija je osnovana 1879. godine, a Rumunska crkva je 1885. godine dobila potvrdu svoje autokefalnosti od vaseljenskog patrijarha. sa Grčkom su bili zategnuti zbog pokušaja Bukurešta da Vlasima ulije rumunsko nacionalno osećanje, a sa Bugarskom zbog Dobrudže. Jedino su bili dobri odnosi sa Srbijom. Oni će ostati takvi i u narednim decenijama.
Austro-rumunski carinski rat[uredi | uredi izvor]
Do kraja 19. veka žitarice, naročito pšenica, činile su skoro 85% ukupne vrednosti rumunskog izvoza, a do 1910. godine je Rumunija bila 4. izvoznik pšenice u svetu. Zbog pojačane eksploatacije, nesreća seljaka se produbljivala. Njihova ishrana je bila zasnovana na kukuruzu, a oskudevali su čak i u mlečnim proizvodima. 80-ih godina su izbijala nasilja. Kolektivna odgovornost za neispunjavanje ugovora je ukinuta 1882. godine, a upotreba sile je zabranjena. Nemiri iz 1888. godine skrenuli su pažnju političara na loše stanje seljaštva. Poljoprivredna kreditna banka je osnovana 1881. godine, a 1892. godine je reorganizovana kako bi bila više usmerena ka seljaštvu. Ipak je većina seljaka bila isuviše siromašna da bi se kvalifikovala za primanje pomoći. Godine 1889. usvojen je Zakon o prodaji državne zemlje izdeljene na male površine, pri čemu su obezbeđeni krediti i zaštita sitnih posednika. Industrija se okoristila širokim liberalnim programom podrške industrijskom razvoju. Tek što se oslobodila trgovačkog sporazuma sa Austrougarskom iz 1875. godine, Rumunija je 1886. godine uvela Opšti carinski zakon kojim su zaštićene vodeće grane poljoprivredne proizvodnje, uglavnom prerade šećera i duvana. Kako je Austrougarska objavila carinski rat, Britanija je preuzela mesto rumunskog najboljeg kupca, a Nemačka dobavljača. Carinski rat je trajao do 1893. godine, a rumunska poljoprivreda je za to vreme našla nova tržišta. Austro-rumunski carinski rat poslužili su kasnije, početkom 20. veka, kao primer Srbiji koja je 1906. godine ušla u carinski rat sa Austrougarskom. Po rumunskom uzoru, Srbi su uspeli da se izbore sa Austrougarskom i da 1912. godine potpisu povoljan trgovinski sporazum.
Privreda[uredi | uredi izvor]
Liberali su se upustili u stvaranje samostalnog nacionalnog industrijskog sektora, nudeći preduzetnicima podsticaj i zaštitu. Investicioni kapital je sakupljen iz intenzivnije eksploatacije zemlje, priliva naknadnih isplata od agrarne reforme, zemlje date pod zakup i trgovine. Nagli rast spoljne trgovine podsticao je ekonomsku aktivnost i privlačio ulaganja iz inostranstva. Zakon o rudnicima iz 1895. godine otvorio je put stranom kapitalu i označio prekretnicu u naftnom sektoru koji je postao najdinamičnija grana industrije. Više od polovine proizvodnje iz petrolejskih ležišta severno od Bukurešta i oko Ploeštija je izvoženo, a većina rafinerija se našla u vlasništvu nemačkog, holandskog, britanskog i američkog kapitala. Država je bila najveći potrošač pošto je krajem veka zamenila ugalj naftom u železničkom saobraćaju. Stvoren je moderan monetarni i merni sistem, savremena transportna mreža i osnovane su banke. Kreditne banke su osnivane uporedo sa privatnim, ali je postalo neophodno da se stvori Narodna banka Rumunije što je i učinjeno 1880. godine Ona je bila i centralna trgovinska banka i organizovana je kao akcionarsko društvo sa domaćim kapitalom u kome je od 1901. godine postojalo i državno učešće.
Unutrašnja politika i nemiri krajem 19. i početkom 20. veka[uredi | uredi izvor]
.svg)
Katardžijeva vlada trajala je do 1895. godine kada je on podneo ostavku i ustupio mesto liberalu Dimitriju Sturdzi. Njegov kabinet je pao 1899. godine zbog ustrajavanja da ostane u Trojnom savezu. Novu vladu obrazovao je konzervativac George Kantakuzen do 1901. godine, kada se na vlast vratio Sturdza čija je nova vlada potrajala do 31. decembra 1904. godine. Na vlast je ponovo došao Kantakuzen, a glavnu ulogu u vladi je imao ministar finansija Take Jonesku. Iste godine taj kabinet je smenjen, a vođstvo vlade je po četvrti put preuzeo Sturdza. Njegov kabinet je pristupio likvidaciji agrarne krize. Rumunski seljaci su bili najsiromašniji u regionu, uprkos nekim merama vlade poput razvoja narodnih banaka i davanja pravnog statusa zadrugarima. One su donekle pogodovale samo bolje stojećim seljacima, dok su ostali bili izloženi eksploataciji zemljoposednika, zakupaca i zelenaša i prirodnim nepogodama, kao što su to bile suše 1899. i 1904. godine. Nemir u jednom selu u oblasti Botošani na severu Moldavije 1907. godine brzo se pretvorio u rasprostranjenu pobunu siromašnih. Do kraja marta buna se proširila do zapadne Oltenije na drugom kraju države. Iako su prvi ustali najsiromašniji seljaci, uskoro su im se pridružili i ostali, zatim sveštenici, učitelji i raspušteni rezervni podoficiri koji su činili vođstvo ustanka. Zemljoposednici su gonjeni, čak i ubijani, letina je spaljivana, posedi zauzimani, kuće i radnje rušene. U jednom trenutku 20 000 seljaka je zauzelo grad Botošani. U nekim oblastima Moldavije u kojima je bilo dosta jevrejskih zakupaca buna je dobila izraziti antisemitski karakter. Vlada je poslala generala Aleksandra Avereskua, ministra vojnog, da zavede red. Broj ubijenih u toku ustanka iznosio je bar 10 000 ljudi. Sprovedeno je niz zakonskih mera za uređivanje i olakšavanje uslova seljačkih obaveza prema zemljoposednicima, za obezbeđivanje povoljnijih kredita koji bi omogućili seljacima da iznajme i kupe zemlju koju su vlasnici nudili na prodaju. Godine 1909. novi predsednik vlade postao je Jonel Braćanu, sin Jona Braćanua koji je umro 1891. godine. Time je nagoveštena potpuna pobeda buržoaskog nad zemljoposedničkim elementom unutar Liberalne stranke. Reformama je smanjen broj napoličara, dok se uvećao broj zadrugara koji su uzimali zemlju pod zakup. Ipak, i te mere su više koristile bogatijim nego većini siromašnih seljaka. Braćanu je smatrao da mu je glavni zadatak transformacija privrede unapređivanjem industrije. Zapravo se nalazio između liberala i konzervativaca, sa stavovima za izbornu reformu putem širenja glasačkog prava, zemljišnu reformu radi potpore seljačkim imanjima srednje veličine putem prodaje državnih i čak privatnih imanja, a u spoljnoj politici je zastupao otvoreniju podršku Rumunima u Ugarskoj i primetniju naklonost ka Francuskoj. Petre Karp, koji je u ime konzervativaca preuzeo vladu u toku balkanskih ratova, takođe je podsticao industriju i prodaju državnog zemljišta dobrostojećim seljacima, što je govorilo o rascepu i unutar konzervativne stranke. Njegov kabinet je zbog sve zaoštrenijeg pitanja izborne i agrarne reforme decembra 1913. godine podneo ostavku, a kralj je ponovo pozvao Braćanua na vlast. Ovaj je tada izneo program reformi koji je sadržao opšte pravo glasa i konfiskaciju privatnih zemljišnih poseda, a u spoljnoj politici je najavio zaokret, mada se nije obavezivao ka Antanti. Na izborima februara 1914. godine izabran je većinski liberalni parlament koji je odmah stavio na dnevni red reforme. U junu je izabran poseban revizioni parlament sa zadatkom da ih usvoji, ali je izbijanje Prvog svetskog rata uslovilo odlaganje tog posla.
Novine u Rumuniji do Prvog svetskog rata[uredi | uredi izvor]
- Novine Kraljevine Rumunije
-
Alegătorul liber 23. januar 1875. -
Bukarester Tagblatt 10. avgust 1880. (na nemačkom) -
Voința naționala, 1. novembar 1884. -
Opinia, 22. avgust 1913.
Rumuni u Ugarskoj[uredi | uredi izvor]
Rumuni u Ugarskoj su se sastali 1881. godine u Sibiuu radi osnivanja Rumunske narodne stranke. Svojim programom su zahtevali obnovu erdeljske autonomije po uzoru na Hrvatsku, proširivanje prava glasa i zvanično uvođenje u upotrebu rumunskog jezika tamo gde je bio pretežan. Rumunski prvaci su izbegavali postavljanje bilo kakvog socijalnog zahteva, ali su ostali podeljeni oko pitanja učešća u politici do 1890. godine kada su napustili pasivni stav. Njihov predsednik Raciju je poveo jednu delegaciju u Beč da bi caru objasnio stanovišta njegovih rumunskih podanika, ali je vladar odbio da ih primi, obrazlažući to odredbama ustava. Njihov memorandum je prosleđen vladi u Budimpešti, koja je 1894. godine otvorila sudski proces protiv vođa. Oni su zatvoreni, a stranka raspuštena. Rumunski, srpski i slovački političari su se sastali 1895. godine u Budimpešti tražeći reorganizaciju Monarhije na etničkom umesto na istorijskom načelu. Vlada je ponovo zabranila Rumunsku narodnu stranku, ali je ona nastavila da deluje, jer su njeni obrazovani članovi postali aktivniji u kulturnoj sferi, stvarajući čvrste veze sa svojim kolegama u Rumuniji. Pravoslavna i Unijatska crkva su takođe očuvale samostalnost svojih crkvenih i prosvetnih delatnika. Godine 1905. stranka je izmenila ciljeve usvojivši zahtev za ostvarivanje autonomije za sve krajeve u kojima su živeli Rumuni. Pošto su se opredelili za ustavna sredstva, vođa Juliju Maniju i 8 njenih prvaka su iste godine izabrani u ugarski parlament. Godine 1906. njihovo prisustvo u parlamentu je pojačano, pa su zajedno sa Srbima i Slovacima stvorili manjinski poslanički klub privržen idejama autonomije, demokratije i federalizacije. U svrhu rumunskog ujedinjenja delovala je i Kulturna liga, preimenovana 1914. u Ligu za političko jedinstvo svih Rumuna. Kao deo Trojnog saveza zvanična Rumunija nije mogla da otvoreno podrži težnje svojih sunarodnika u Erdelju, pa je u vreme aneksione krize bilo reči o prekidanju tog saveza. Bukurešt se zbog pretnje sa bugarske strane zainteresovao za makedonske Vlahe i radio na njihovoj autonomiji kod Porte. Pitanje će biti rešeno tokom Prvog balkanskog rata.
Rumunija u Prvom svetskom ratu[uredi | uredi izvor]
Rumunija do pada Bukurešta[uredi | uredi izvor]
Ušešće Rumunije u Prvom svetskom ratu može se podeliti na dva perioda: 1) Period neutralnosti, 2) Period borbe protiv Centralnih sila, 3) Period nakon pada Bukurešta decembra 1916. godine. O problemu transilvanijskih Rumuna raspravljali su Franc Ferdinand i Viljem II juna 1914. godine na sastanku u Konopištu u Češkoj. On je zbog Mađara stajao između Centralnih sila i Rumunije, iako su one imale ugovor o savezu još iz 1883. godine. Krunski savet Rumunije se 3. avgusta 1914. godine većinski izjasnio za neutralnost, uprkos naklonjenosti Centralnim silama, te je kralj Karol, nakon što je čuo da je i Italija ostala neutralna, objavio takvu odluku. Braćanu kao predsednik liberalne vlade, sa kraljevim znanjem je izdejstvovao da se 1. oktobra 1914. godine između Rusije i Rumunije sklopi pogodba o rumunskoj neutralnosti do trenutka koji bi ona videla kao pogodan za stupanje u rat i garantovanje njenog teritorijalnog integriteta uz dozvolu da uzme Erdelj i deo Bukovine po stupanju u rat. Kralj Karol I je već 10. oktobra umro, a nasledio ga je Ferdinand. Uspeh Brusilovljeve ofanzive uticao je na odluku rumunske vlade da stupi u rat, iako država uopšte nije bila spremna za to. Britanska i francuska vlada su uprkos ruskom protivljenju obećale Rumunima da će krenuti u ofanzivu na solunskom frontu radi angažovanja bugarske i osmanske vojske. Ugovor Rumunije sa Antantom 17. avgusta 1916. godine predviđao je prisajedinjenje Erdelja, Bukovine i Banata Rumuniji u zamenu za objavu rata Centralnim silama. Rumunija je zaista objavila rat 28. avgusta, ali joj je Bugarska nanela težak poraz u Dobrudži već 6. septembra. Očekivana ofanziva na solunskom frontu trajala je od 9. do 17. avgusta, te nije pomogla. Rusi su morali preuzeti teret rata i na ovom novom frontu. Na dan 29. septembra austro-nemačka armija pod komandom Falkenhajna otpočela je munjevitu ofanzivu iz Erdelja, potisnula Rumune koji su upali i ušla u Vlašku. Druga nemačko-bugarska armija pod Makenzenom prešla je u ofanzivu u Dobrudži, zaposela liniju Čarnavoda-Konstanca i upala u Vlašku. Tako pritešnjeni slabi Rumuni nisu mogli ništa, Bukurešt je pao u nemačke ruke 6. decembra 1916. godine. Ruska vojska je preprečila put Falkenhajnu i Makenzenu u Moldaviji i time zaustavila dalji prodor.
Rumunska vlada u egzilu[uredi | uredi izvor]
Rumunska vlada se povukla u Moldaviju sa većim delom centralnog državnog aparata, vojskom i nekim preduzećima i 24. decembra je reorganizovana, dok je u okupiranim područjima zavladao režim vojne uprave sa ciljem da se što veće količine poljoprivrednih i industrijskih proizvoda stave Centralnim silama na raspolaganje. Rumunska Generalna banka sa nemačkim kapitalom je ovlašćena da pusti u opticaj novac. Organizovana je rumunska administracija pod upravom konzervativca Lupua Kostakia. Deo stanovništva se povukao u Moldaviju, te je su učestale nestašice, a uslovi života su bili teški. Harale su bolesti, naročito trbušni tifus. Radi ublažavanja situacije zakon o rekviriranju je proširen i na poljoprivrednike i žene. Država je od oktobra 1916. do maja 1918. godine uzimala zajmove od Narodne banke Rumunije i Banke Engleske, ali je time prouzrokovan pad vrednosti leja. U dogovoru sa ruskom vladom, u dva maha je poslata na čuvanje u Moskvu riznica Narodne banke vrednosti 300 000 000 leja u zlatu i druge državne i privatne dragocenosti. Desno krilo Nacional-liberalne partije osnovalo je aprila 1917. godine Partiju rada, a kralj Ferdinand je, kako bi predupredio ustanak seljaka, 5. aprila izdao proglas kojim je seljacima obećao zemlju i opšte pravo glasa. Juna je Ustavotvorna skupština izglasala unošenje agrarne reforme i opšteg prava glasa u ustav. Brojni parlamentarci i intelektualci poslati su u Odesu, SAD i Francusku, da brane interese zemlje. Vlada je ponovo reorganizovana 23. jula. Vojska je umesto na tri, podeljena na dve armije, sa 15 pešadijskih i 2 konjičke divizije. Prva rumunska armija je na zahtev Antante zaposela sektor na donjem Siretu sa ciljem otpočinjanja ofanzive u Namoloasi, ali se situacija iskomplikovala, te do ofanzive nije došlo. Druga armija pod komandom generala Avereskua počela je 24. jula ofanzivu kod Maraštija u sadejstvu sa ruskom IV armijom i Rumuni su stigli do reke Putne. Armije Centralnih sila su 6. avgusta počele kontraofanzivu kod Marašeštija i Ojtuza, ali su odbijene i front se septembra smirio. Usled događaja u Rusiji Rumunija je zaključila privremeno primirje 11. decembra 1917. Radi pregovora sa Centralnim silama Braćanuova vlada je ustupila mesto Avereskuu 8. februara 1918. godine, U Bukurešt je upućena delegacija da pregovara o primirju.
Poslednje dve godine rata[uredi | uredi izvor]
Rumunski agenti su 1917. godine prodrli u pokrajinski sovjet Besarabije (Sfatul cerij) trudeći se da postignu okupaciju Besarabije, ali se ovaj izjasnio protiv prisajedinjenja i 2. decembra 1917. godine proglasio Moldavsku Narodnu Republiku i njen ulazak u sastav Federativne Ruske Demokratske Republike. Rumuni nisu priznali tu odluku i upali su u Besarabiju uz pomoć generala Ščerbačova, pomoćnika kralja Ferdinanda kao glavnokomandujućeg. Zbog ove okupacije izbilo je rumunsko-rusko neprijateljstvo. Nakon incidenta u vezi opkoljavanja 194. Trojičko-sergijevskog puka i hapšenja komiteta 195. puka, počele su sovjetske vojne operacije. Ove trupe su potukle rumunsku diviziju koja se prebacila preko Dnjestra, te su započeti pregovori za mir koji je ugovoren u Jašiju 5. marta 1918. godine, a potvrđen u Odesi 9. marta. Rumunija se obavezala da evakuiše Besarabiju u roku od dva meseca i ne preduzima nikakve akcije protiv Sovjetske Rusije, koja će joj dati višak žitarica iz Besarabije. Međutim, istog dana Rumunija je potpisala i ugovor sa Nemačkom i Austrougarskom koji je ostavljao Besarabiju u njenim rukama. Nemci su zahtevali da kraljevska porodica napusti zemlju do zaključenja mira, da Rumunija preda nalazišta nafte, železnice i pristaništa nemačkim trgovačkim društvima i stavi svoje finansije pod kontrolu Nemačke, da se južna Dobrudža vrati Bugarskoj, a zona od Konstance do Černavode bude slobodna. Austrougarska je bila radikalnija u teritorijalnim zahtevima, tražeći celu Dobrudžu za Bugarsku i velike teritorije za Mađarsku. Rumunska vlada je smenjena, a preliminarni sporazum je u ime nove vlade 5. marta potpisao Margiloman koji je odmah nakon toga dao ostavku. On je predviđao da Rumunija isporučuje sve produkte svoje poljoprivredne proizvodnje Nemačkoj i Austrougarskoj, da nalazišta nafte u devedesetogodišnji zakup i Dobrudžu Bugarskoj do železničke pruge Černavoda-Konstanca. Sfatul cerij, čije je tri četvrtine članova rumunska policija već uhapsila, doneo je 9. aprila 1918. godine odluku o pripajanju Besarabije Rumuniji, Bukureški mirovni ugovor 7. maja 1918. godine potvrdio je uslove preliminarnog mira. Održani su novi izbori na kojima je konzervativna vlada dobila većinu. Kralj je sistematski odlagao ratifikovanje Bukureštanskog ugovora u novom parlamentu. Dan pre zaključenja primirja sa Nemačkom, 10. oktobra. Rumunija je obnovila neprijateljstvo i zatražila od Makenzena povlačenje nemačkih trupa, čime se svrstala na pobedničku stranu. Tako je stekla pravo i na udeo u podeli austrougarskih teritorija.
Rumunija u Međuratnom periodu[uredi | uredi izvor]
Političke stranke[uredi | uredi izvor]
Rumunija je izašla iz Prvog svetskog rata sa manjinama koje su činile 1/3 stanovništva, opustošena i opljačkana. Najhitnije je bilo rešiti problem gladi u vreme kada je 1919. godine železnički saobraćaj bio paralizovan štrajkom koji se proširio na proizvodnju uglja i nafte i oktobra 1920. godine se na poziv socijalista pretvorio u generalni štrajk. Liberali su se vratili na vlast, ali je Braćanu podneo ostavku vlade pre održavanja parlamentarnih izbora novembra 1919. godine. Nijedna stranka tada nije dobila većinu. Liberali su imali 18, konzervativci 3, a nova Seljačka stranka 11%, dok je Rumunska narodna stranka iz Erdelja dobila čak 30%. Stvorena je koalicija Rumunske narodne i Seljačke stranke koja je vladala pod erdeljskim vođom Aleksandruom Vajdom. Vođa Seljačke stranke Jon Mikalake postao je ministar poljoprivrede u cilju sprovođenja zemljišne reforme. Prve mere sproveli su još liberali decembra 1918. godine kada je 2 250 000 ha obeleženo za preraspodelu. Mikalakeov program je predviđao ograničavanje površine poseda na 100 ha, progresivan porez na prihod, minimalnu industrijsku nadnicu, osmočasovni radni dan i nadzor gradskih renti. Udružena opozicija dvora, starih stranaka i Avereskua, zaustavila je koaliciju. Kralj Ferdinand je marta 1920. godine pozvao Avereskua kao mandatara i raspustio parlament. Generalova Narodna liga je na izborima osvojila 43% i okončala štrajk uvođenjem vanrednog stanja. Naredne godine je sprovela svoju agrarnu reformu koja se razlikovala u zavisnosti od vlasnika, dobitnika i zemljišta. Maksimum poseda se kretao 100-200 ha, a imanja od 5 ha su deljena na 20-ogodišnju otplatu. Zbog cepanja unutar Lige i Avereskuove sve veće podređenosti liberalima opozvan je decembra 1921. godine. Godine 1922. održani su izbori za ustavotvornu skupštinu u kojoj su liberali stekli dvotrećinsku većinu. Liberalski ustav koji je proglašen 29. marta 1923. godine bio je prošireni i modernizovani ustav iz 1866. godine. Dovršen je 1925. godine administrativnom podelom čitave teritorije na departmane po francuskom uzoru. Iste godine je Pravoslavna crkva Rumunije uzdignuta u rang Patrijaršije. Država je pomagala i katoličke, protestantske, jermenske, jevrejske i muslimanske zajednice. Liberali su sproveli najširu agrarnu reformu u čitavoj Evropi sa izuzetkom Rusije. Oko 4 000 000 ha podeljeno je između 1 400 000 seljaka. Seljačka i Narodna stranka su se 1926. godine sjedinile u Nacionalnu seljačku stranku koja je pod vođstvom Manijua postala glavna opoziciona snaga. Komunistička partija je zbog uvažavanja stavova Kominterne 1924. godine stavljena van zakona i delovala je samo konspirativno, dok su preostali socijalisti postali Rumunska socijaldemokratska stranka koja nikad nije osvojila više od 4% glasova.
Spoljna politika[uredi | uredi izvor]
Marta 1921. godine zaključen je ugovor o uzajamnoj vojnoj pomoći u slučaju neizazvane agresije neke treće sile sa Francuskom, kakve je Francuska već imala sa Belgijom i Poljskom. U toku 1921-1922. godine Rumunija se povezala sa Kraljevinom SHS i Čehoslovačkom u okviru Male Antante. Dana 10. juna 1926. godine u Parizu je zaključen ugovor o savezu Francuske i Rumunije koji je sadržao i garanciju rumunskih granica uključujući i Besarabiju, što je izazvalo oštru reakciju Sovjetskog Saveza. Sličan ugovor sa Rumunima potpisali su i Italijani 16. septembra. Marta 1926. godine liberali su po bugarskom primeru uveli nov izborni zakon koji je stranci sa 40% glasova davao ½ svih skupštinskih mesta, dok bi ostatak bio proporcionalno deljen među ostalim partijama koje su prešle kvotu od 2%. Rezultati lokalnih izbora nisu bili povoljni za liberale koji su sem toga brinuli i zbog nasledstva trona, jer je kralj Ferdinand bio bolestan. Prestolonaslednik Karol se ženio više puta, prvo bez kraljevog odobrenja, zatim grčkom princezom Jelenom od koje se kasnije rastao, a onda je u inostranstvu od 1925. godine kada je nateran da se odrekne prestola živeo sa razvedenom Rumunskom, Elenom Lupesku.
Kriza tokom 1920-tih godina[uredi | uredi izvor]
Braćanu je odlučio da se povuče i savetovao je kralju da se okrene Avereskuu. Na izborima u maju 1926. godine generalova Liga je dobila 53%, ali su se odnosi sa liberalima pokvarili zbog raznih manevara. Braćanu se vratio na premijersko mesto i organizovao nove izbore u julu na kojima su liberali dobili 62%. Dve nedelje kasnije Ferdinand je umro i nasledio ga je 5-ogodišnji unuk Mihailo, Karolov sin, u čije ime je vladalo trojno namesništvo. Smrću Jonela Braćanua u novembru liberali su ostali i bez vođe. Njegov brat Vintila nije posedovao autoritet kojim bi držao liberalne frakcije ujedinjenim. Novembra 1928. godine podneo je ostavku. Odlučnost u nameri da se izbegne zavisnost od stranih ulaganja iziskivala je da industrijalizaciju finansira seljaštvo. Dažbine na izvoz poljoprivrednih proizvoda obezbedile su domaćim fabrikama jeftinu hranu i sirovine, ali su povećale njihovu cenu na svetskim tržištima. Loše žetve su dovele do učestalih žalbi seljaka. Namesnici su posle Vintiline ostavke poverili mandat Manijuu. Decembarski izbori 1928. godine svrstavaju se u najpoštenije u rumunskoj istoriji. Narodna seljačka stranka je u koaliciji sa socijaldemokratama i Nemačkom strankom Erdelja osvojila 78% glasova. Manijuova vlada je stavila naglasak na poljoprivredu u cilju stvaranja snažnog sloja bogatijih seljaka. Ona je ukinula većinu ograničenja na strano učešće u privredi, ali su zbog svetske ekonomske krize obećanja biračima ostala neispunjena. Suočena sa nemirima industrijskih radnika, Narodna seljačka stranka je osnovala svoju gardu, ali je princ Karol iskoristio nejedinstvo vlade i sleteo u Bukurešt u junu 1930. godine. Maniju je podneo ostavku, a parlament je proglasio kralja Karola II, dok je Mihail vraćen na mesto prestolonaslednika sa titulom velikog vojvode od Alba Julije.
Gvozdena garda[uredi | uredi izvor]
Maniju je prihvatio da se vrati na mesto premijera, ali nije mogao da se složi sa kraljem, naročito zbog gospođe Lupesku, te je u oktobru podneo neopozivu ostavku. U zemlji su u to vreme već bili osnovani neki nacionalistički pokreti. Korneliju Zelea-Kodreanu je kao studentski vođa iz univerzitetske sredine Jašija 1927. godine osnovao Legiju arhanđela Mihaila, navodno nakon vizije koju je doživeo u zatvoru, a 1930. godine je stvorio i paravojnu omladinsku formaciju sa zelenim košuljama poznatu kao Gvozdena garda. Ministar unutrašnjih poslova u Manijuovoj vladi, Vajda, dozvolio mu je da neko vreme deluje u Besarabiji. Pokret je odmah pridobio obrazovane ljude koji su zbog ekonomske krize ostali bez posla. Zastupao je ideju hrišćanskog krstaškog rata za očuvanje celovitosti velike Rumunije kojoj je zapretila judeo-komunističko-inostrana zavera. Narodna seljačka stranka držala je vlast sa prekidima do 1933. godine. Kralj se kretao između Vajde i Manijua. Na izborima 1931. godine. Kodreanuova Gvozdena garda osvojila je 31 000 glasova. On je kao kapetan pokreta sledio postojeće modele za uniforme, obojene košulje, pozdrav i ideju o vođstvu, navodnu pravoslavno-manihejsku borbu dobra i zla i kult seljaka kao otelotvorenja čistote. Prihvatio je neprijateljstvo prema kosmopolitizmu, racionalizmu i individualizmu, dodavši im očaranost smrću. Godine 1933. osnovan je Front zemljoradnika pod vođstvom Petrua Groze. Kralj Karol je 1933. godine pozvao novog vođu liberala Jona Duku da sastavi vladu. Ovaj je raspustio Gvozdenu gardu pre decembarskih izbora. Mnogi seljaci su prišli liberalima koji su tako osvojili 51% glasova. Gvozdena garda se osvetila i Duka je pao kao žrtva atentata. Proglašeno je vanredno stanje, a liberali, podeljeni na dve frakcije, nisu našli za shodno da se ujedine. Kralj je zanemario vođu stare struje Konstantina Braćanua i pozvao je kao mandatara vođu mlade struje Georgea Tatareskua. Policija je koristila Gvozdenu gardu za obračun sa komunistima i dozvoljeno joj je da deluje pod imenom Sve za otadžbinu. Po isteku mandata parlamenta septembra 1937. godine sprovedeni su izbori u kome niko nije dobio većinu. Tatareskuovi liberali su dobili 36, Seljačka stranka 21, Otadžbina 15, a 9% dobila je nedavno osnovana Narodna hrišćanska stranka koja je pod vođstvom pesnika Oktavijana Goge okupila krajnje desničarske grupe. Kako bi pokazao jačinu svoje volje, kralj je pozvao Gogu da sastavi vladu. On je uveo kvote etničkih Rumuna u preduzećima i proterivao je Jevreje koji su se naselili posle 1918, a nasilja su tolerisana. Kolaps finansija je pokazao da su Jevreji bili značajni za stabilnost rumunskih finansija. Liberali su se okupili i sa Manijuom počeli pregovore o stvaranju Ustavnog bloka. Neki među njima su podsticali kralja da imenuje vladu od vodećih ličnosti koja bi privremeno ukinula ustavno stanje.
Širenje nemačkog uticaja[uredi | uredi izvor]
Karol je 10. februara 1938. godine suspendovao ustav, raspustio parlament i stranke i imenovao savetničku vladu na čelu sa patrijarhom Mironom. U nju su uključena 7 ranijih premijera. General Jon Antonesku je zadržan na mestu ministra odbrane, a narodno-seljački ministar unutrašnjih poslova Arman Kalinesku je postao oslonac kabineta. Vladar je ukinuo ustav iz 1923. godine i izneo novi koji mu je davao svu vlast na referendum. Parlament, odabran po korporativističkim osnovama, potvrdio je kraljevske odluke. 75 departmana pregrupisano je u 10 regiona. Radi sticanja masovne podrške po Kalineskuovom savetu decembra je nastao Nacionalni front preporoda sa Vajdom na čelu. Kodreanu i njegovi pomoćnici su uhapšeni aprila 1939. godine, suđeno im je i zatvoreni su zbog ubistva Duke i veleizdaje. Novembra su prilikom prebacivanja u drugi zatvor ubijeni, navodno u pokušaju bekstva. Sledeći primer Francuske Rumunija je 1934. godine uspostavila diplomatske odnose sa SSSR-om, ali pakt o međusobnoj pomoći nije zaključen, jer je ministar spoljnih poslova Titulesku smenjen 1936. godine. Kralj je novembra 1938. godine išao u London i Pariz tražeći potporu protiv nemačkog ekonomskog prodora na Balkan, ali se vratio razočaran. U povratku se kratko susreo sa Hitlerom i ponudio mu tešnje ekonomske veze sa Rajhom u zamenu za podršku pred mađarskim i sovjetskim teritorijalnim zahtevima. Hitler je zahtevao oslobađanje Kodreanua i sastavljanje vlade sa njim, te je Karol naredio da se gardisti pogube, a onda je za ministra spoljnih poslova imenovao Grigora Gafenkua, narodnjačko-seljačkog političara i novinara privrženog Zapadu, ali je nakon uništenja Čehoslovačke marta 1939. Rumunija morala da popusti. Dana 23. marta 1939. godine potpisan je trgovinski ugovor sa Berlinom kojim je rumunska privreda praktično stavljena na raspolaganje Rajhu. Posle smrti patrijarha Mirona u proleće 1939. godine Kalinesku je postao premijer, ali ga je obnovljena Gvozdena garda ubila. Kralj je na čelo vlade ponovo doveo Tatareskua, protiv koga nisu delovali ni Maniju ni Konstantin Braćanu, ali mu nisu ni pružili podršku. Gvozdena garda se postavila pomirljivo i kralj je primio njene vođe u aprilu 1940. godine, a u junu je Gafenku smenjen i poslat kao poslanik u Moskvi.
Rumunija u Drugom svetskom ratu[uredi | uredi izvor]
Slično situaciji na početku Prvog svetskog rata, Rumunija je proglasila neutralnost već 4. septembra 1939. godine. Premijer Kalinesku pao je 21. septembra kao žrtva atentata Gvozdene garde. Imenovana je pronemačka vlada u koju je ušao Horija Sima, Kodreanuov naslednik. Napori države da razvije privredne odnose sa silama imali su negativan efekat. Kralj Karol II se kobno kompromitovao kada je zbog sporazuma Hitlera i Staljina predao Besarabiju i severnu Bukovinu SSSR-u 26. juna 1940. godine, zatim 30. avgusta severni Erdelj Mađarima po Drugoj bečkoj arbitraži, a južnu Dobrudžu Bugarima. Džigurtova vlada formirana 4. jula pala je 4. septembra, a general Antonesku je kraljevskim ukazom postavljen za premijera. Karol je dva dana kasnije prinuđen da abdicira u korist sina Mihaila, jer Hitler nije imao poverenje u njega, i otišao je iz zemlje vozom sa ljubavnicom, umetničkim delima i vagonima punim dragocenostima. Antonesku je proglašen za rukovodioca države sa diktatorskim ovlašćenjima i formirao je vojno-legionarsku vladu.
Nemačke trupe su počele da ulaze u zemlju od oktobra 1940. godine i januara 1941. godine dosegle broj od 500 000 ljudi. Gvozdena garda je dovela zemlju do anarhije u kojoj su mnogi Jevreji ponižavani i na kraju ubijeni. Od 21. do 23. januara 1941. godine trajala je pobuna legionara sa ciljem uklanjanja Antoneskua i uspostavljanja svoje vlasti koju je vojska ugušila. Hitler je, kako bi nesmetano mogao da se snabdeva rumunskom naftom, dao odobrenje Antoneskuu da je obuzda i formirana je nova vlada od vojnih lica i tehničara. Antonesku je učestvovao u nemačkom napadu na SSSR i zauzvrat je Rumunija dobila nazad teritorije koje je predala SSSR-u godinu dana ranije i Transinistriju, oblast između Dnjestra i Buga, u kojoj je nestalo nekoliko hiljada ljudi, naročito Jevreja. Cena je bila previsoka: 1/4 rumunskih vojnika je izginula na Istočnom frontu. Pogoršali su se i odnosi između Antoneskua i mladog kralja Mihaila.
Komunistička partija Rumunije ušla je 1942. godine u saradnju sa nekim manjim levičarskim građanskim strankama. Februara 1944. godine jedna rumunska delegacija poslata je u Kairo da ispita mogućnost izvlačenja Rumunije iz rata pre ulaska Crvene armije u nju, ali nije imala uspeha i Crvena armija je u aprilu ušla u zemlju. U proleće 1944. godine formiran je Jedinstveni radnički front komunista i socijaldemokrata koji je juna stupio u savez sa Nacionalnom seljačkom partijom i Nacionalnom liberalnom partijom čime je osnovan Nacionalno-demokratski blok. Moguća sovjetska okupacija postala je izvesna 20. avgusta kada je više od 90 sovjetskih divizija probilo nemačke redove na preko 600 km dugom frontu od Karpata do Crnog mora i nastavilo prema Bukureštu. Kralj Mihail je naredio maršalu Antoneskuu da traži primirje, a kada je ovaj to odbio, zaključan je 23. avgusta u trezor u kome se čuvala kraljevska kolekcija poštanskih maraka. Narednog dana zemlja je prekinula sve veze sa Nemačkom, a do 26. avgusta je Bukurešt očišćen od nemačkih trupa. Dana 12. septembra potpisano je primirje u Moskvi uz obavezu rumunskih vojnih snaga da pređu na stranu saveznika i stave se pod vrhovnu komandu Sovjeta koji su dobili pravo da se mešaju u unutrašnje poslove Rumunije. Iako je primirje poništilo Bečki ugovor iz 1940. godine, severni Erdelj je na kraju ostao Mađarskoj. Rumunske trupe su odbile dve ofanzive neprijatelja; od 5. do 8. septembra na Erdeljskoj visoravni i od 14. do 18. septembra u Krišani i Banatu. Do početka oktobra Nemci su odbačeni na rumunske granice sa Mađarskom i Jugoslavijom. Debrecinska operacija rumunskih i sovjetskih trupa počela je 6. oktobra u cilju oslobađanja severozapadnog Erdelja i mađarske teritorije do Tise. Angažovano je oko 260 000 Rumuna. Rumunske jedinice su učestvovale i u oslobođenju Čehoslovačke. Mađarsko-čehoslovačka granica je pređena 18. decembra 1944. godine. Uprkos svemu tome, na mirovnoj konferenciji u Parizu nije joj priznat status učesnika u ratu na strani saveznika.
Kraljevina Rumunija posle Drugog svetskog rata[uredi | uredi izvor]
Politika Rumunije nakon rata[uredi | uredi izvor]
Nakon državnog udara 23. avgusta 1944. godine najznačajniji faktor domaće politike u Rumuniji bio je kralj. Armija je sklonjena sa političke scene, dok su stare partije, Narodna seljačka pod vođstvom Manijua i Liberalna pod Braćanuima, ostale na njoj. NSS je bila veoma popularna među seljaštvom, dok je LP imala podršku većih industrijalaca, trgovaca, zemljoposednika i visokog sveštenstva Rumunske pravoslavne crkve. NSS se delio na erdeljske nacionaliste i agrarce iz Regata, a LP na staru frakciju Konstantina Braćanua i mladu Georgea Tatareskua, koji je decembra istupio iz partije i osnovao Nacionalno-liberalnu partiju. Sem njih, držala se i Socijaldemokratska partija koja je imala podršku KV radnika u Regatu. Njenu većinsku frakciju vodio je Dumitru Petresku koji se zalagao za samostalnost i socijaldemokratsku politiku partije. Još dve moćne organizacije bile su Orački savez, osnovan u Erdelju 1933. godine kao zastupnik siromašnih seljaka pod vođstvom Petrua Groze i skoro nepostojeća Komunistička partija Rumunije. Ona je avgusta 1944. godine imala samo 844 člana, a od tada je brzo rasla zahvaljujući liberalnim uslovima prijema i primanju čitavih grupa, npr. divizije Tudor Vladimiresku. Nije odbijala čak ni članove Gvozdene garde.
Prvu vladu nakon puča formirao je general Konstantin Sanatesku od četiri predstavnika NSS, tri SDP i jednog komuniste. Zbog nacionalnog poniženja u vezi sa severnim Erdeljom, podneo je ostavku već 2. decembra, a novu vladu je oformio general Nikolae Radesku. U vreme njegove vlade nastavljena je čistka ministara i starijih činovnika iz doba pre 1940. godine, a takođe i politika protiv nemačke manjine u Erdelju (oni na povlašćenim položajima i pripadnici paravojnih nemačkih organizacija lišeni su rumunskog državljanstva, a sve nemačke nacionalne organizacije su raspuštene), pooštrene su zakonske mere uvedene protiv ratnih zločinaca i profitera, nastavljena je konfiskacija industrijske robe i opreme, eksproprijacija hrane.
SSSR se spremao da masovno deportuje rumunsko stanovništvo. Rumuni koji su pobegli iz Bukovine i Besarabije su već poslati pod izgovorom da su to sovjetski građani. Januara 1945. godine je objavljeno da će svi Nemci 17-45 i Nemice 18-30 godina biti odvedeni u SSSR da rade na obnovi Staljingrada i drugih porušenih gradova; te deportacije su ograničene tek nakon američke intervencije. Sanatesku i Radesku su se borili protiv mešanja SSSR-a, a KPR je punila policijske redove ličnostima kojima se moglo manipulisati. Radesku je zato preuzeo ministarstvo unutrašnjih poslova, ali je njegov podsekretar bio komunista. Lokalna uprava je takođe bila pod komunističkim uticajem. Seljacima su savetovali da otimaju zemlju čime su ih odvajali od NSS, preuzeli su kontrolu nad nekim udruženjima. U januaru 1945. godine u Bukureštu je održan kongres sindikata i formirana Generalna konfederacija rada pod kontrolom komunista, a njen generalni sekretar postao je George Apostol. Ana Pauker i George Georgiju Dež su tada otputovali u Moskvu i zapečatili sudbinu Radeskua. Po njihovom povratku NDF, nastao u oktobru 1944. godine udruživanjem KPR, OF i SDP, objavio je spisak svojih zahteva: demokratska vlada, proterivanje fašista iz državnih ustanova, reorganizacija vojske na demokratskim osnovama, hitna konfiskacija imanja preko 50 ha, sem crkvenih, manastirskih i kraljevskih.
Sovjetska okupacija[uredi | uredi izvor]
U prvoj polovini februara je agrarna reforma još glasnije tražena, a Radesku je kritikovao komuniste i pokušao da ih se otarasi u vladi. Na to su komunisti organizovali štrajkove i pobune. Prva ozbiljnija bura podigla se u metalurškom kombinatu Malaksa u Bukureštu kada su komunistički nadzornici 19. februara organizovali izbore za radničke odbore. Glasanje je bilo tajno i 4000 radnika dnevne smene glasalo je uglavnom protiv komunističkih kandidata. Od 3000 radnika noćne smene onda je traženo da glasaju javno, te su se na preklopu smena 20. februara ujutru radnici pobunili i zatvorili u kancelarije komuniste. Ovi su odatle pozvali pomoć koja je brzo stigla u vidu 400 specijalaca na čelu sa Dežom. Došlo je do pucnjave u kojoj su obe strane imale žrtve. Popodne 24. februara oko 50 000 ljudi okupilo se ispred kraljevske palate kako bi potvrdilo solidarnost sa kraljem, a onda su se okupili i komunisti koji su marširali iza crvene zastave. Počelo je da se puca i jedan čovek je pao od srčanog udara. Sovjetski visoki predstavnik je tražio da komandant grada uspostavi red ili će umesto njega to učiniti Sovjeti. Ovaj to nije mogao. Već uveče u pucnjavi su poginula dva, a povređeno je 11 pristalica NSS. To je bila komunistička provokacija, za koju su oni pokušali da optuže rumunsku vojsku. Radesku se oglasio iste večeri i objavio takav stav. Bila je to poslednja necenzurisana radio emisija u Rumuniji u narednih 45 godina. Na pomen Ane Pauker i Vasile Luke Sovjeti su se razgnevili i odveli Radeskua u sedište Savezničke nadzorne komisije gde su ga mnogo zlostavljali tokom dva sata. Zamenik komesara spoljnih poslova Višinski hitno je stigao kod kralja Mihaila uveče 27.2. i tražio smenu Radeskua. Istovremeno je smenjen i sovjetski predstavnik u Savezničkoj nadzornoj komisiji. Umesto generala Vinogradova došao je preduzimljiviji Susajkov. Već sutradan u Bukurešt je dovedeno 6000 sovjetskih vojnika i još 4000 ljudi iz NKVD-a. Oni su 1. marta objavili demobilizaciju 20 000 vojnika iz ratnog vazduhoplovstva, slanje na front pešadijskog gardijskog puka iz Bukurešta, raspuštanje svih rezervnih bataljona svih pukova na frontu i slanje vojnika u borbe. Žandarmerija je smanjena na sa 31 000 na 14 500 ljudi, a planirano je i 50% manje ljudi u policiji. Zabranjeni su svi letovi u Rumuniji.
Kralj se na insistiranje Višinskog i nakon savetovanja sa partijama složio da novi premijer bude Petru Groza iz Otačastvenog fronta, jer je zauzvrat bilo rečeno da se odredbe primirja neće dosledno poštovati, a time možda i severni Erdelj bude vraćen Rumuniji. Od 18 članova nove vlade 14 je bilo iz NDF-a i oni su držali najvažnije resore: pravde, unutrašnjih poslova, odbrane, komunikacija. Kralj je razmišljao o abdikaciji i za to imao podršku majke, ali su ga pravoslavni patrijarh, visoki dvorski službenici i Braćanu odvratili. Od marta do avgusta Grozina vlada je imala slabu opoziciju usled dokrajčivanja rata, te je počela sa zemljišnom reformom zakonom od 22. marta (konfiskacija bez nadoknade svih imanja preko 50 ha, imovine Nemaca i njihovih saradnika, odsutnih zemljoposednika, onih koji poslednjih sedam godina nisu obrađivali zemlju sami) kojim je zemlja deljena bezemljašima i onima sa manje od 5 ha, povećanjem kontrole nad privredom, slabljenjem neprijatelja i širenjem moći KPR. Kralj je posle rata počeo da pruža otpor, ali nije dobio spoljnu podršku.
Prevlast komunista[uredi | uredi izvor]
Potsdamska deklaracija iz avgusta 1945. godine predviđala je da Rumunija dobije demokratsku vladu, te je kralj naredio Grozi da se povuče koristeći svoja ustavna ovlašćenja. Ovaj je odbio, a onda je kralj odbio da ga primi i potpiše zakone, čime je njegova popularnost porasla. O rešenju krize odlučeno je na Moskovskoj konferenciji decembra. Kao i u Bugarskoj, vladu je trebalo proširiti po jednim ministrom iz NSS i LP. SAD i Britanija su priznale takvu vladu 4. februara 1946. godine. Komunisti su gušili opozicionu štampu, stvarali razdor unutar njihovih partija, koristeći već nastale frakcije. Unutar SDP se stvorila frakcija koja je marta 1946. godine prevagnula da stupi u pakt sa komunistima, te je Petresku osnovao svoju Nezavisnu socijaldemokratsku partiju. Dana 10. jula usvojen je novi izborni zakon koji je ukinuo Senat, kralja lišio prava da postavlja i smenjuje vladu, ženama dao pravo glasa, uveo glasanje u fabrikama, kancelarijama, preduzećima i vojnim jedinicama. Još maja su komunisti napravili izborni savez, Blok demokratskih partija, sa delom SDP-a, Tatareskuovim liberalima i OF-om. Vlada je iskoristila proces protiv Antoneskua koji je okončan njegovim pogubljenjem 1.6. kako bi blatila opozicionare. Izbori 19. oktobra 1946. godine protekli su uz niz krupnih nepravilnosti na kojima je vlada dobila poražavajuće malo glasova. NSS je odnela 70% glasova, ali su komunisti namestili rezultate po kojima je BDP dobio 84,5% i 348 mesta u skupštini, a NSS 7,75% i 33 mesta. Mađarima su namestili pobedu u tri okruga i dali 29 mesta. Ovakav ishod je komunistima dao odrešene ruke, naročito nakon potpisivanja mira februara 1947. godine. Rumunija se oslanjala na poljoprivredu, te je bila teško pogođena velikim sušama 1946. i 1947. godine, a očekivalo se da plati 300 000 000 dolara ratne odštete, uglavnom SSSR-u. Leta 1947. godine u Rumuniju su stigli sovjetski savetnici, rukovodioci sovroma, civili na službi u Crvenoj armiji, pripadnici tajne policije i obezbeđenja.
Zakoni izglasani 4. aprila i 24. maja 1947. godine dali su Ministarstvu privrede i trgovine punu nadležnost nad industrijskom proizvodnjom, stranim kapitalom i trgovačkim preduzećima u narednih pet godina. Zakonom od 6. juna uvedena je stroga kontrola prodaje zemlje i prioritet države pri kupovini imanja. Narednog leta nacionalizovana su industrijska postrojenja, banke, osiguravajuća društva, rudnici i saobraćajna preduzeća. Uveden je porez u robi, vlada je hitno proširila nadležnosti REAZIM-a, organizacije za razvoj poljoprivrede, uzgoj stoke i primenu poljoprivrednih mašina, osnovane novembra 1946. godine. Postavljene su nove narodne sudije koje su tri meseca radile uz profesionalne, uveden je mešoviti krivični sud (2 narodne+1 profesionalni sudija). Tokom 1947. godine uništene su stare partije u nekoliko talasa hapšenja. Maniju je osuđen na doživotni zatvor i u zatvoru je i umro 1953. Februara 1948. godine SDP se spojila sa KPR u Radničku partiju Rumunije pod vođstvom Deža, a Petresku je uhapšen maja 1948. godine i zatvoren bez suđenja, što je značilo raspad i NSDP. Tatareskuovi liberali i LP su se pod pritiskom samoraspustili, a na mesto ministra spoljnih poslova je umesto Tatareskua novembra 1947. godine stavljena Ana Pauker. Obračun je izvršen i sa nekomunističkim partijama unutar NDF-a. Krajem godine kralj je objavio svoju veridbu sa princezom Anom Burbonskom, a Ana Pauker je izjavila da je to isuviše skupo za osiromašenu Rumuniju, te je tražena njegova abdikacija. Pod pritiskom Sovjeta kralj Mihail je abdicirao 30. decembra 1947. godine i 3. januara 1948. godine emigrirao u Švajcarsku. Rumunska republika proglašena je 1. januara 1948. godine.
Demografija[uredi | uredi izvor]
| Narod | broj | procenat |
|---|---|---|
| Rumuni | 12,981,324 | 71.9 |
| Mađari | 1,425,507 | 7.9 |
| Nemci | 745,421 | 4.1 |
| Jevreji | 728,115 | 4.0 |
| Ruteni and Ukrajinci | 582,115 | 3.2 |
| Rusi | 409,150 | 2.3 |
| Bugari | 366,384 | 2.0 |
| Romi | 262,501 | 1.5 |
| Turci | 154,772 | 0.9 |
| Gagauzi | 105,750 | 0.6 |
| Česi i Slovaci | 51,842 | 0.3 |
| Srbi, Hrvati and Slovenci | 51,062 | 0.3 |
| Poljaci | 48,310 | 0.3 |
| Grci | 26,495 | 0.1 |
| Tatari | 22,141 | 0.1 |
| Jermeni | 15,544 | 0.0 |
| Hutsuli | 12,456 | 0.0 |
| Albanci | 4,670 | 0.0 |
| Drugi | 56,355 | 0.3 |
| Neopredeljeni | 7,114 | 0.0 |
| Ukupno | 18,057,028 | 100.0 |
Najveći gradovi[uredi | uredi izvor]
| Mesto | Ime | Populacija |
|---|---|---|
| 1 | Bukurešt | 570,881 (639,0401) |
| 2 | Kišinjev (danas u Moldaviji) | 114,896 |
| 3 | Černivci (danas u Ukrajini) | 112,427 |
| 4 | Jaši | 102,872 |
| 5 | Kluž-Napoka | 100,844 |
| 6 | Galac | 100,611 |
| 7 | Temišvar | 91,580 |
Kraljevi Rumunije[uredi | uredi izvor]
-
Karol I Rumunski (1881–1914) -
Ferdinand Rumunski (1914–1927) -
Nikola Rumunski (regent) (1927–1930) -
Karol II Rumunski (1930–1940) -
Mihaj I Rumunski (1927–1930; 1940–1947)
Kraljice Rumunije[uredi | uredi izvor]
| Slika | Ime | Otac | Rođenje | Brak | Postala vladarka | Prestala da vlada | Smrt | Supružnik |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
Elizabeta od Vida | Herman od Vida | 29. decembar 1843. | 15. novembar 1869. | 1. mart 1881. | 10. oktobar 1914. | 2. mart 1916. | Herman od Vida |
|
Marija od Edinburga | Alfred od Saksen-Koburga i Gote | 29. oktobar 1875. | 10. januar 1893. | 10. oktobar 1914. | 20. jul 1927. | 18. jul 1938. | Ferdinand Rumunski |
|
Ana Rumunska | Rene od Burbon-Parme | 18. septembar 1923. | 10. jun 1948. | danas | 1. avgust 2016. | Mihaj Rumunski | |
Zastave[uredi | uredi izvor]
-
Royal Standard (1881–1922) -
Royal Standard (1922–1947)
.svg)
.svg)
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „Constitutiunea din 1923” (na jeziku: Romanian). Legislatie pentru Democratie. Arhivirano iz originala 26. 12. 2018. g. Pristupljeno 30. 6. 2013.
- ^ Populaţia pe Neamuri (na jeziku: Romanian). Institutul Central de Statistică. str. XXIV. Pristupljeno 2011-10-27.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Bernard Anthony Cook (2001). Europe Since 1945: An Encyclopedia. Taylor&Francis. ISBN 978-0-8153-4057-7.
- Andrej Ocetea, Istorija rumunskog naroda, Novi Sad 1979.
- Krempton Ričard, Balkan posle Drugog svetskog rata, Beograd 2003.
- Laker Volter, Istorija Evrope 1945-1992, Beograd 1999.
- Popov Čedomir, Od Versaja do Danciga, Beograd 2015.
- Pavlović Stevan, Istorija Balkana 1804-1945, Beograd 2004.
