Manastiri Eparhije zahumsko-hercegovačke i primorske

Manastiri Eparhije zahumsko-hercegovačke i primorske su sakralnih objekata u sastavu Srpske pravoslavne crkve u Bosni i Hercegovini na prostoru Trebinja i Mostara.

Istorijat

Pod nazivima Zahumlje, Humska zemlja i Hum su se u određenom periodu podrazumijevali teritorija i državnopravni identitet današnje Hercegovine. Naziv Zahumlje se počeo gubiti još u 12. i tokom 13. vijeka, a nestanak termina Humska zemlja s istorijske pozornice vezan je za drugu polovinu 15. vijeka kad počinje da ga potiskuje novo ime za teritorije koje su ulazile u sastav oblasti hercega Stefana Vukčića Kosače — Hercegovina.

Srbi su po doseljenju na prostore Travunije, Zahumlja i Neretve primali hrišćanstvo od 7. do 9. vijeka i konačno svi kršteni jevanđeoskim radom Svetih slovenskih sedmočislenika Ćirila i Metodija i njihovih učenika Klimenta, Nauma, Angelarija, Save i Gorazda. Do Svetog Save pripadali su postojećim episkopijama u Primorju, Zeti i Raškoj. Kada je Srpska arhiepiskopija postala autokefalna (1219) iste godine je Sveti Sava, prvi arhiepiskop svih srpskih i primorskih zemalja, osnovao Episkopiju humsku sa sjedištem u Bogorodičinom manastiru u Stonu i Zetsku eparhiju sa sjedištem na Prevlaci u Boki kotorskoj.

U navednim uslovima u periodu od 4. veka slovenski narod gradi prve crkve a na nekima od njih počev od 13. veka pa nadalje i prve manastire.

Spisak manastira

Naziv manastira	Slika	Opis
Hercegovačka Gračanica		Naziv Gračanica dobio je po tome što Manastirska crkva predstavlja vernu kopiju crkve manastira Gračanice sa Kosova i Metohije, zadužbine kralja Milutina (1282—1321). Sagrađena je 2000. godine na brdu Crkvina iznad Trebinja, sa željom da izvrši testament srpskog pesnika Jovana Dučića, rodom iz Trebinja. Njegovi posmrtni ostaci preneti su iz Sjedinjenih Američkih Država i sahranjeni u kripti manastirske crkve. Motivi koji ukrašavaju njen pod, preuzeti su iz tzv. Prizrenskog patosa koji je krasio pod zadužbine Dušana Silnog (kralj 1331—1346, car 1346—1355), Svetih Arhangela kod Prizrena. Spomen kompleks (manastirsku portu) čine crkva Presvete Bogorodice sa zvonikom, vladičanski dvor, biblioteka, amfiteatar, galerija, salon za bankete, česma i letnja bašta.
Tvrdoš		Podignut je na temeljima crkvice koja datira iz 4. veka, iz perioda kada su Srbi kao narod primili hrišćanstvo naseljavajući prostore Hercegovine, na krševitom uzvišenju pored puta koji iz Trebinja vodi u Ljubinje. Temelji te crkve mogu se videti u manastiru, jer je deo poda manastirske crkve prekriven staklom tako da se kroz te „prozore“ mogu vide temelji prastare crkve. Današnji manastir podignut je oko 1509, a 1517. ukrasio ga je fresko-slikama dubrovački živopisac Vice Lovrov. U drugoj polovini 16. i 17. vijeku živjeli su u Tvrdošu hercegovački mitropoliti. Odatle potiče ime Trebinjskoj eparhiji. U sukobu sa Turcima manastir je razorila Mlečani 1694. godine. Prvih godina 18. veka bilo je nekoliko pokušaja da se obnovi razoreni manastir. U tom nastojanju istakli su se mitropolit Nektarije i iguman Isaije.
Petropavlov		Sadašnja manastirska crkva koja je podignuta početkom 20. vijeka izgrađena je na temeljima starijeg hrama za koji se pretpostavlja da potiče iz vremena cara Justinijana u 6. vijeku. Arheološka istraživanja su otkrila ostatke građevina iz perioda najranijeg hrišćanstva. Predanje kaže da su se na sadašnjem mestu manastira nalazili hramovi posvećeni Apostolima Petru i Pavlu.
Zavala		Nalazi se u neposrednoj blizini Popovog Polja. Crkva se naslanja na prirodnu pećinu, i njen izged i arhitektura uslovljeni su ovim položajem. Crkva je posvećena vavedenju Presvete Bogorodice. U ovom manastiru jedan od iskušenik bio je i Sveti Vasilije Ostroški. Unutrašnjost crkve je živopisana freskama, koje su rad poznatog hilandarskog monaha Georgija Mitrofanovića, velikog srpskog zografa 17. veka.
Duži		Manastir Duži je u 16. i 17. vijeku bio metoh manastira Tvrdoš. Nakon što je 1694. godine manastir Tvrdoš razoren, monasi vođeni mitropolitom hercegovačkim Savatijem Ljubibratićem prešli su u manastir Duži i obnavljili ga. Jedno vreme u manastiru je bilo sedište mitropolita hercegovačkog sve do ukidanja Pećke patrijaršije 1776. godine. Manastirska crkva je jednobrodna građevina sa polukružnim oltarom. U njoj se čuvaju rukopisane crkvene knjige iz perioda od 17. do 19. veka koje su doneli ruski kaluđeri iz Kijeva i Moskve. U manastiru se čuva i čestica Časnog krsta, a jedan od priložnika manastira bio je i grof Sava Vladisavljević. Manastir Duži je više puta pljačkan i pustošen. Najviše je bio na udaru u drugoj polovini 19. veka. U periodu između Prvog i Drugog svetskog rata, u manastiru su boravili ruski monasi koji su izbegli iz Rusije nakon revolucije. Ruski monasi su ubijeni sredinom 1941. godine. Manastir je u periodu rata u Hrvatskoj (1992-1995) granatiran od strane hrvatske vojske iz pravca Dubrovnika, ali nije stradao.
Dobrićevo		Manastir koji je ime je dobio po Dobrićevu, najverovatnije datira iz 13. veka. Prema legendi, sagradili su ga car Konstantin i carica Jelena po povratku iz Rima, koji su privremeno boraveći na ovom mestu zaključila da bi u Dobrićevu trebalo sagraditi crkvu i manstir. Crkva je sazidana u obliku krsta u vizantijskom stilu, a posvećena je Vavedenju Presvete Bogorodice. Od svog postojanja manastir je tri puta paljen. Prvi put 1694. godine, drugi put za vreme Prvog svetskog rata, i treći put u Drugom svetskom ratu. Manastirska porta, sa svim objektima u njenoj okolini nije na starom mestu na kome je prvomitno vekovima locirana. Pre izmeštanja manastir se nalazio na uzvišici na desnoj obali reke Trebišnjice, na hercegovačko-crnogorskoj granici. Naime nakon izgradnje HE Trebišnjica, zbog opasnosti da se manastir nađe pod vodom, 1959. godine Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine osnovao je komisiju, koja je predložila da se u cilju spašavanja manastir Dobrićevo izmestiti na drugu lokaciju. Novo Dobrićevo je tako nastalo na desetak kilometara od Bileće, i oko dvadesetak kilometara od Trebinja.
Žitomislić		Smešten je u selu Žitomislići kod Mostara, u Hercegovini. Obnovljen je 1563. godine, za ktitora je imao čuvenu vlastelinsku porodice Miloradović. U istorijskim spisima 1583. i 1599. godine pominje se prvi iguman Žitomislića Joavan i Milisav Vukašinov iz sela Crnići. Iz godine 1602/1603. postoji sačuvan zapis majstora Vukašina iz manastira Orahovice, uklesan na kapitelu južnog stuba Žitomislićke crkve. Godine 1609. dovršen je živopis Žitomislićkog hrama po porudžbini igumana Save, trudom i troškom jeromonaha Maksima. Monasi manastira Žitomislića u 17. veku postaju i hilandarski igumani. Bratstvo manastira je vekovima jako i uticalo je na život Srba u tim krajevima sa kojim je delio sudbinu srpskog naroda u dolini Neretve. U manastiru je 1848. godine otvorena prva bogoslovska škola u Bosni i Hercegovini. Osnovali su je tadašnji arhimandrit Serafim Perović i Nićifor Dučić. Kasnije je otvorena i škola za opismenjavanje srpske dece, koja je postojala sve do 1971. U manastiru se nalazila i vredna zbirka ikona iz perioda od 16. do 19. veka. kao i značajan broj knjiga i drugih crkvenih dragocenosti. U junu 1941. godine ustaše su pobile celo bratstvo manastira Žitomislića i bacile u Vidonjsku jamu, na desnoj obali Neretve. Manastir je opusteo. Krajem 1941. godine manastirske konake su zapalili ustaše i Nemci, pošto su prethodno opljačkali riznicu, arhivu i biblioteku. Manastirska crkva je sačuvana. Manastir je ponovo devastiran od paravojne formacije Hrvatskih odbrambenih snaga (HOS) pod vođstvom Blaža Kraljevića, koju su polovinom juna 1992. godine, manastir spalili i srušili. Sestrinstvo sa igumanijom Evpraksijom i duhovnikom igumanom Jovanom (Nedićem) izbeglo je iz manastira nekoliko sedmica pre hrvatske agresije. Utočište su našli u manastiru Dokmir kraj Uba.