Портал:Španija/Izabrani
Izabrani članci [uredi izvor]
Januar[uredi izvor]
Barselona (kat. Barcelona) glavni je grad autonomne zajednice Katalonije i istoimene pokrajine Barselona na severoistoku Španije. Nalazi se na obalama Mediterana na nekih 120 kilometara od Pirineja i granice sa Francuskom, u dolini koja je okružena morem na istoku, planinskim vencem Sijera de Koljserola (kat. Serra de Collserola) na zapadu, na jugu rekom Ljobregat, a na severu rekom Besos.
Prema poslednjem izveštaju španskog Zavoda za statistiku iz 2006. godine, sam grad Barselona broji 1.605.602 stanovnika. Barselona sa okolinom broji 3.161.081 stanovnika i ima površinu od 633 km2.
Barselona je jedan od glavnih evropskih ekonomskih centara, sa jednom od glavnih mediteranskih luka a aerodrom u Barseloni je drugi po veličini u Španiji. Grad je takođe i bitna turistička destinacija i ima veoma bogato kulturno i istorijsko nasleđe, od kojih se posebno ističu arhitektonska dela Antonija Gaudija (kat. Antoni Gaudí) i Ljuisa Domeneka i Muntanera (kat. Lluís Domènech i Montaner) od kojih je UNESKO mnog proglasio svetskom baštinom.
Barselona je bila domaćin važnim svetskim događajima koji su doprineli tome da postane veoma poznat i posećen grad. Najbitniji su Svetska izložba 1888. i 1929. godine, Letnje olimpijske igre 1992. godine, i Forum Kultura 2004.
Februar[uredi izvor]
Kraljevina Kastilja je bila jedna od srednjovekovnih kraljevina na Iberijskom poluostrvu. Nastala je kao autonomna politička celina u 9. veku kao grofovija koja je bila vazal Kraljevini Leonu. Ime je dobila po velikom broju tvrđava - "kastiljos" (šp. castillos) koji su bili razasuti po čitavoj njenoj teritoriji.
Prvi pomen Kastilje u pisanim dokumentima datira iz 800. godine. Grofoviju Kastilju su naselili uglavnom stanovnici kantabrijskog, asturijskog, baskijskog i gotskog porekla koji su govorili posebnim dijalektom romanskog jezika, kastiljanskim, i koji su imali veoma izdiferencirane zakone. Prvi grof Kastilje, Rodrigo, vladao je od 850. do 873. godine kao vazal Ordonja I od Asturije i Alfonsa III Velikog.
Godine 931. grof Fernan Gonzales pretvara Kastilju u naslednu grofoviju, nezavisnu od uticaja leonskih kraljeva.
Sančo III od Navare postaje vladar Kastilje 1028. godine nakon smrti grofa Garsije Sančeza, jer je bio oženjen Garsijinom sestrom. Godine 1035. ostavlja grofoviju Kastilju svom sinu Fernandu, čime Kastilja postaje kraljevina. Fernando je bio oženjen Sančom, sestrom Bermuda III, kralja Leona. Fernando provocira bitku kod Tamarona u kojoj gine Bermudo III. Kako nije imao naslednika, njegov šurak, Fernando I od Kastilje polagao je pravo na leonski presto. Tada dolazi do prvog ujedinjenja ova dva kraljevstva.
Mart[uredi izvor]
Pablo Ruiz Pikaso (šp. Pablo Ruiz Picasso, Malaga, 25. oktobar 1881 — Mužen, 8. april 1973), bio je svestrani španski umetnik, jedan od najvećih slikara, vajara, crtača i grafičara 20. veka. Uz Žorža Braka jedan je od osnivača pravca kubizam.
Pablo Pikaso je bio sin Hozea Ruiza Blanka, profesora crtanja, i Marije Pikaso Lopez. Njegovo neuobičajeno interesovanje za crtež je počeo vrlo rano, negde u 10 godini, kada je postao učenik svog oca u Korunji, gde se porodica premestila 1891. godine. Od tog momenta njegov talenat i interesovanje za eksperimentisanje i razvijanje vlastitog likovnog izraza, pomaže mu da vrlo brzo prevaziđe umetničke sposobnosti svoga oca. U Korunji, Pikasov otac je odlučio da podredi svoje umetničke ambicije sinu, dovodeći mu modele i podržavajući ga u ostvarenju njegove prve izložbe kada je imao samo 13 godina.
April[uredi izvor]
Hispanija (lat. Hispania) je ime koje su Rimljani dali Iberijskom poluostrvu. Osvajanje će potrajati puna dva veka, puna krvavih bitki i surovih epizoda kao i žilavog otpora autohtonog stanovništva, sa nekim primerima herojstva kao što je Numansija koji će ostati upamćeni u istoriji i opevani od strane samih Rimljana. Međutim, kad su Rimljani konačno uspeli da potčine nepokorne stanovnike Hispanije, proces romanizacije će se odvijati manje više bez problema, jer koliko je Rim doprineo razvoju Hispanije, isto toliko sama Hispanija je doprinela Rimu svojim prirodnim bogatstvima kao i ljudima. Rimska vladavina će ostaviti neizbrisiv trag kako u kulturi tako i u običajima i posebno jeziku budućih država koje će se pojaviti na Iberijskom poluostrvu.
Termin Hispanija dolazi iz latinskog, a termin Iberija je isključivo grčkog porekla. Termini španski, iberijski i hispanski ne treba mešati, niti koristiti naizmenično jedan umesto drugog, jer svaki od ta tri termina nosi sa sobom i različite konotacije određenog vremena i prostora u istoriji. U tekstovima koji su se sačuvali iz doba rimske vladavine isključivo se upotrebljava termin Hispanija (prvi put pomenuta oko 200. p. n. e. u tekstovima pesnika Kvinta Enija), dok u grčkim tekstovima se uvek koristi termin Iberija.
Pouzdano se zna da su Feničani i Kartaginjani zvali poluostrvo Span ili Spanija (Span ili Spania), u značenju "skriveno, tajno", što bi značilo "sakrivena daleka zemlja". Postoji druga verzija porekla ovog imena, a to je da dolazi od feničanskog termina I-shphanim, što bukvalno znači od mrmota (shphanim je množina od shaphán mrmoti - lat: Hyrax syriacus), kako su Feničani nazvali zeca, životinju koja je njima bila nepoznata, i koju su našli na poluostrvu u izobilju. Druga verzija ove iste etimologije bi bila Hi-shphanim, Ostrvo zečeva (to jest, mrmota).
Maj[uredi izvor]
Almogaveri, Almogavari ili Almugaveri (kat. almogàvers), bili su plaćenici u službi aragonsko-katalonskih kraljeva Đaumea Osvajača i Perea Velikog koji su se borili u pograničnim predelima protiv muslimana u XIII veku u doba Rekonkiste. Bili su poznati kao izuzetno vešti i nadasve hrabri ali i veoma agresivni i surovi ratnici. Na neprijateljskoj teritoriji su živeli od pljačke, a u doba mira su obično prouzrokovali probleme pljačkanjem seljaka i čestim tučama.
Nakon završetka Rekonkiste i borbi na jugu Italije, borili su se na Istoku, uglavnom u Vizantiji u 14. veku gde dobijaju ime Katalonska družina sa Istoka (kat. Companyia Catalana d'Orient). Odlazak almogavera u Vizantiju je plod tri bitna momenta:
- Federiko II od Sicilije je hteo da se reši almogavera koji su samo izazivali nerede na ostrvu, nakon mira u Kaltabeloti (1302.) sklopljenog između Aragona i Anžujaca prilikom kojeg se odlučilo da se Napulj dodeli Karlu II Anžujskom a Sicilija Federiku.
- Bivši templar, Ruđer de Flor, vođa almogavera, imajući u vidu da je Federiko imao veoma dobre odnose sa Svetom stolicom, nije želeo da bude predat pravdi jer je prethodno bio optužen za krađu dragocenosti iz templarskih riznica i hrišćana koje su templari spasili u San Huan de Akreu.
- Vizantijskom caru, Androniku II Paleologu su hitno bili potrebni ratnici kao almogaveri kako bi se suprotstavio Turcima koji su nadirali iz Male Azije.
Juni[uredi izvor]
Kneževina Asturija (šp. Principado de Asturias; ast. Principáu d'Asturies ili Asturies) je autonomna zajednica u Španiji. Naziv kneževina je dobila iz istorijskih razloga, jer španski prestolonaslednik nosi titulu princa od Asturije (šp. Príncipe de Asturias). Glavni grad je Ovijedo (šp. Oviedo; ast. Uviéu).
Asturija zauzima površinu od 10.000 km2, i ima nešto više od milion stanovnika. Nalazi se na severnoj obali Španije, na zapadu se graniči sa Galicijom, na istoku sa Kantabrijom, na jugu sa Leonom i na severu izlazi na Kantabrijsko more. Veći gradovi su Hihon (šp. Gijón; ast. Xixón), Ovijedo, Aviles, Sijero, Langreo (ast. Llangréu) i Mijeres.
Termin Asturija nastaje od imena prastanovnika Asturije, Astura, prvih stanovnika na obali reke Astura do dolaska Rimljana. Astura (koja se ranije zvala Estura ili Estula) vodi koren od keltskog -stour, što znači reka. Isti koren i dan danas postoji u galskom i bretonskom u rečima ster i stour. Obe reči znače reka.
Juli[uredi izvor]
Španski rat za nezavisnostje pojam koji se odnosi na oružani konflikt koji je uzdrmao Iberijsko poluostrvo između 1808. i 1814. godine u kom su se sukobile snage Španije zajedno sa Portugalom i Ujedinjenim Kraljevstvom protiv Napoleona I Bonaparte i njegove ekspanzionističke politike koja se u opštijem evropskom kontekstu može nazvati Napoleonovim ratovima.
Konflikt je izbio nakon munjevite okupacije glavnih španskih gradova od strane Napoleonovih trupa koje su navodno stigle kao pojačanje zajedničkoj invaziji Portugala, dogovorenoj Sporazumom iz Fontenbloa, kao i tajnim zbacivanjem kralja, što je prouzrokovalo spontane narodne pobune širom zemlje poznate pod imenom Ustanak 2. maja 1808. Rat koji je tom ustanku sledio karakteriše se po zajedničkim akcijama gerile i regularne vojske saveznika predvođene vojvodom od Velingtona koje su uspele zajedničkim snagama da potuku francuske trupe i da ih nateraju na povlačenje preko Pirineja. Kasnija invazija na francusku teritoriju je prouzrokovala Napoleonovu abdikaciju i definitivni poraz u Bici kod Tuluza, 10. aprila 1814. godine.
Konflikt je prouzrokovao nastanak nacionalnog osećanja, mada je špansko društvo podelio na "patriote" i "afransesados" ("pofrancuženi"). Rat je naneo ozbiljne štete industriji i poljoprivredi zemlje, i izazvao veliko zaostajanje u modernizaciji poluostrvske ekonomije. Na političkom planu, ubrzao je proces emancipacije kolonija u Americi, koje će steći nezavisnost nakon Rata za nezavisnost, dok će restauracija Burbonske dinastije i jačanje Katoličke crkve otvoriti period civilnih ratova između apsolutista i liberala koji će trajati sve do druge polovine 19. veka.
Avgust[uredi izvor]
Skvoterski pokret u Španiji, a pogotovo u Barseloni, je danas jedan od najrazvijenijih u Evropi. Pokret je naročito jak u industrijski više razvijenim regionima Španije, kao što su Katalonija, Madrid, Baskija, itd.
Zajednički naziv sa sve skvotove je okupa, ali se na španskom upotrebljava “Centros Sociales Okupados Autogestionados” (zauzeti samoupravni društveni centri, skraćeno CSOA), na katalonskom “Kasals Populars” (narodne kuće), a na baskijskom “Gaztextes” (domovi omladine).
Društveni centri su baza društvenih pokreta u Španiji. U njima, osim što se organizuju društvene aktivnosti, najčešće žive grupe mladih ljudi. Skvoterski pokret u je deo šireg antikapitalističkog pokreta, obično autonomnog ili anarhističkog. Skvoteri su najčešće uključeni u aktivnosti organizovanja komšiluka putem susedskih skupština. Dok se skvoterski pokret stišava u Severnoj Evropi (skvotovi u Nemačkoj i Holandiji se legalizuju i prinuđeni su da plaćaju rentu ili da isele) u Španiji je u punom jeku.
Češće marginalizovani od strane masovnih medija, skvoteri su razvili svoje medije: pamflete, fanzine, grafite, tribine, besplatne časopise, slobodne radio stanice, distributersku mrežu, pa čak i neformalne novinske agencije poput UPA i MOLOTOV.
Veliki broj skvotera je organizovan u zadruge ili poljoprivredne zadruge, koje skvoterima omogućuju pristup visoko kvalitetnoj, organski proizvedenoj hrani, po priuštivim cenama.
U Španiji je takođe prisutno zauzimanje zemlje (ili ruralno skvotiranje), posebno u poljoprivrednim oblastima poput Andaluzije.
Septembar[uredi izvor]
Malaga (šp. Málaga) je posle Sevilje drugi po veličini grad autonomne zajednice Andaluzije i glavni grad pokrajine Malaga. Malaga je sa 565.000 stanovnika oko peti grad u Španiji po broju stanovnika.
Nalazi se na krajnjem zapadu Mediterana, na nešto više od 100 kilometara od Gibraltara. Demografski, Malaga je najgušće naseljen grad Koste del Sol. Okružena je planinskim vencima, a dve reke, Gvadalmendina i Gvadalorse, prolaze kroz grad i ulivaju se u Mediteransko more.
Grad Malagu su osnovali feničanski moreplovci u 8. veku pre nove ere, mada postoje indicije o postojanju iberskog naselja. Feničani osnivaju koloniju Malaka na ušću reke Gvadalorse u more. Feničanski period je trajao od 770. do 550. godine p.n.e. Nabukodonosor osvaja feničanske teritorije oko 570. godine, te Malaga prelazi u ruke Kartaginjana.
U 3. veku p.n.e, sa Punskim ratovima, cela teritorija Iberijskog poluostrva, pa i Malaga, prelaze u ruke Rimljana. Pod rimskom vlašću, Malaga će napredovati ekonomski i kulturno. Flavijevska dinastija započinje izgradnju luke Malage, sa Avgustom na vlasti se gradi Rimski teatar, a car Tit Vespazijan, koji je pripadao Flavijevskoj dinastiji, će dodeliti Malagi privilegije rimske opštine.
Oko 411. godine, germanska plemena pustoše obale Malage. Justinijan pokušava da obnovi Rimsko carstvo, te u tom naporu, osvaja između ostalih, i teritoriju Malage, ali će je napustiti 623. godine zbog nadiranja Vizigota.
Oktobar[uredi izvor]
Rat za špansko nasleđe (1701—1714) je bio sukob velikih razmera koji je izbio u Evropi nakon smrti poslednjeg španskog kralja iz dinastije Habsburg, Karlosa II. Karlos II je za svog naslednika odredio Filipa, vojvodu od Anžua — unuka francuskog kralja Luja XIV — koji je na kraju i postao Filip V od Španije. Ratni sukob se sporo razvijao a glavni uzrok je bila želja Leopolda I Habzburškog da zaštiti prava svoje dinastije na španski presto. Kako je Lujeva ekspanzionistička politika postajala sve agresivnija i druge evropske države (pre svega Engleska i Ujedinjene provincije) stale su na austrijsku stranu da bi sprečile preterano jačanje Francuske. Druge države priključivale su se koaliciji protiv Francuske i Španije da bi dobile nove teritorije ili zaštitile postojeće posede. Tokom ovog rata oko 400.000 ljudi je izgubilo život. Rat nije vođen samo u Evropi već i u Severnoj Americi gde je bio poznat kao Rat kraljice Ane. U ratu su učestvovali i španski gusari i korsari sa obala oko Kariba (Florida, Meksiko, Centralna Amerika i severna obala Južne Amerike).
Rat je trajao preko deset godina, i obeležile su ga vojskovođe kao što su vojvoda od Vilara i vojvoda od Bervika na francuskoj strani, vojvoda od Marlboroa na engleskoj strani i princ Eugen Savojski na austrijskoj strani. Rat je završen sporazumima u Utrehtu (1713) i Raštatu (1714). Rezultat ovog rata je bio dolazak dinastije Burbona na španski presto u liku Filipa V, koji se međutim, odrekao prava nasledstva francuske krune kako bi se izbegla mogućnost ujedinjenja Francuske i Španije. Austrija je dobila najveći deo španskih teritorija u Italiji i Nizozemskoj. Posledica je bila kraj francuske hegemonije na evropskom kopnu a ideja o ravnoteži sila je postala osnova međunarodnog poretka sporazumom u Utrehtu.
Novembar[uredi izvor]
Don Kihot (takođe pravilno: Don Kihote) Migela Servantesa, jedno je od remek dela španske i svetske književnosti, najviše objavljivana i najprevođenija knjiga na svetu posle Biblije. Smatra se kamenom temeljcem zapadnoevropske književnosti i jednim od najboljih dela fikcije ikad objavljenih, kao i najvažnijim delom španskog Zlatnog veka (šp. Siglo de Oro).
Decembar[uredi izvor]
Španija je jugozapadna evropska država, graniči se sa Portugalom na zapadu i Francuskom i Andorom na severoistoku. Izlazi na Sredozemno more na jugu i istoku i Atlantski okean na severu i severozapadu, evropski deo Gibraltara graniči s Španijom. Glavni grad je Madrid. U sastavu Španije se takođe nalaze i dva arhipelaga: Balearska ostrva u Sredozemnom moru i Kanarska ostrva u Atlantskom okeanu. Seuta i Melilja (dve enklave na severu afričkog kontinenta sa statusom autonomnih gradova), kao i Livija (enklava u francuskim Pirinejima), takođe pripadaju španskoj državi.
Španija je članica Ujedinjenih nacija, Evropske Unije i NATO saveza.