Radničko samoupravljanje
| Deo serije o |
| libertarijanizmu |
|---|
Radničko samoupravljanje (engleski: Workers' self-management ili francuski: Autogestion) je oblik radničkog odlučivanja u poduzećima, u kojem radnici sami biraju i odlučuju (oko pitanja kao što su briga o korisnicima, opšte metode proizvodnje, planiranje, podela rada i slično), umesto vlasnika ili tradicionalnih nadzornika koji su radnicima naređivali šta učiniti, kako to učiniti i gde to učiniti.
Primeri takvog oblika samoupravljanja pojavili su se za vreme Španske revolucije (tokom Španskog građanskog rata), zatim u SFRJ, potom u Argentini, kao „ozdravljene tvornice” (španski: Fabrica recuperada), zatim su to bile LIP tvornice u Francuskoj 1970-ih, Mondragon zadruga, koja je najveća korporacija u Baskiji i AK Pres u Sjedinjenim Američkim Državama, uz još neke manje primere.
U Argentini se Pokret za ozdravljenje tvornica, javio kao spontani pokušaj radnika da preuzmu kontrolu nad tvornicama u kojima su dotada radili, obično bi to bilo nakon proglašenja stečaja, ili nakon nasilne okupacije tvornica da se izbegne gašenje i likvidacija tvornice. Španski glagol recuperar ne znači samo vratiti, uzeti nazad ili povratiti, već i vratiti nazad u dobrom stanju – ozdraviti. Iz početka se ovaj argentinski oblik radničkog samoupravljanja odnosio isključivo na industrijska postrojenja, potom se počeo širiti i na ostala poduzeća npr. Hotel Bauen u Buenos Airesu.
Radničko samoupravljanje je vrlo čest model odlučivanja koji se koristi u onim delovima ekonomskog sistema gde postoji zajednička imovina kao što su radničke zadruge, radnička veća, participativna ekonomija (radničko deoničarstvo), i slični aranžmani u poduzeću, gde se radi bez vlasnika (gazde). Donošenje odluka se ne odnosi na konsultiranje svih zaposlenih za bilo koji mali problem, jer bi to bilo dugotrajno i neefikasno. Primeri iz dosadašnje prakse, pokazuju da se samo velike odluke donose od strane svih zaposlenih tokom sastanaka Radničkog veća, dok male odluke donose oni koje su radnici ovlastili da ih provode i vrše koordinaciju s ostalima i slede generalne crte dogovorenog.
Etimologija[uredi | uredi izvor]
Francuska sociološkinja Mari-Ženevjer Deze piše da je već 1951. godine, neposredno nakon uspostavljanja samoupravljanja u Jugoslaviji, ovaj pojam autogestion ušao u politički diskurs u Francuskoj kao „prevod reči koja je korišćena u Jugoslaviji da opiše socijalističku praksu nove vrste”, koja je zasnovana na „kolektivnom odlučivanju odozdo na gore, društvenom vlasništvu nad sredstvima za proizvodnju, demokratskom planiranju, federalnoj decentralizaciji i de-koncentraciji na političkom, ekonomskom i kulturnom nivou”.[1] Pojam autogestion je iz francuskog ušao u španski sa malom razlikom u naglasku, kao autogestión.[2]
Teorija radničkog samoupravljanja[uredi | uredi izvor]
Radničko samoupravljanje je prvi teoretski obradio i izneo na svetlo dana kao mogućnost francuski filozof i anarhista Pjer Žozef Prudon u prvoj polovini 19. veka. Zatim je to postao glavni cilj nekih sindikalnih organizacija, posebno revolucionarnih sindikalnih organizacija krajem 19. veka u Francuskoj i Cehovskog socijalizma u Velikoj Britaniji početkom 20. veka. Oba pokreta urušila su se ranih 1920-ih godina. Francuski sindikat CFDT (Confédération Française Démocratique du Travail) uključio je Radničko samoupravljanje u svoj program 1970. godine, ali ga je kasnije napustio. Filozofiju i prednosti radničkog samoupravljanja je propagirao američki sindikat Industrial Workers of the World (IWW), od svog osnivanja 1905. godine.
Istorija radničkog samoupravljanja[uredi | uredi izvor]
Jedan važan eksperiment sa radničkim samoupravljanjem dogodio se tokom Španskog građanskog rata od 1936. do 1939. godine.
Na vrhuncu Hladnog rata 1950-ih, Titova Jugoslavija zagovarala je socijalističku verziju radničkog samoupravljanja (samoupravni socijalizam), što je dovelo do raskida sa Sovjetskim Savezom, koja je nasuprot tome praktikovala centralno planiranje i državno vlasništvo nad industrijom i privredom. Privreda Jugoslavije bila je organizovana u skladu sa idejnim smernicama Tita, i teoretskim i praktičkim razradama Edvarda Kardelja. Veliki doprinos teoriji i praksi radničkog samoupravljanja dao je i hrvatski ekonomista Branko Horvat. Uz izuzetak krize koja je izbila sredinom 1960-ih, privreda zemlje je bila u stalnoj uzlaznoj liniji za vreme Titovog radničkog samoupravljanja (1952–1980). Nezaposlenost je bila relativno niska, obrazovna struktura radništva i stanovništva stalno se poboljšavala. Očekivana životna dob (tad je bila oko 72 godine) i životni standard građanina Jugoslavije bio je gotovo jednak životnom veku i životnom standardu građanina „zapadnih” kapitalističkih zemalja poput Italije, Francuske i Sjedinjenih Američkih Država.
Zbog tadašnje deklarisane jugoslovenske neutralnosti i vodeće uloge u Pokretu nesvrstanih, jugoslovenska poduzeća trgovala su otvoreno i sa zapadnim i istočnim zemljama. U Africi, Aziji i nešto manje u Evropi tadašnja jugoslovenska samoupravna poduzeća gradila su velike infrastrukturne i industrijske objekte.
Vrhunac samoupravnog koncepta društva bile su ustavne promene iz 1974. godine. Od tada je samoupravljanje postalo model upravljanja celim društvom, a samoupravni socijalizam ideal kojem društvo teži. Sve organizacije morale su postati samoupravne. Sistem je počeo da se širi, osnivane su vrlo komplikovane i neefikasne Udružene samoupravne interesne zajednice - USIZI, koje su trebale ponovo po načelima samoupravljanja donositi ključne odluke za svoja interesna područja. Kako se takav model upravljanja društvom širio, istom brzinom se počeo i urušavati do konačnog sloma 1990. godine.
Nakon velikih studentskih nemira i društvenih previranja maja 1968. u Francuskoj, Tvornica satova Lip, sa sedištem u Bezansonu, postala je samoupravna 1973. godine, nakon što je uprava poduzeća donela odluku o likvidaciji. Iskustvo Lip-ove tvornice postalo je simbolički društveni sukob u post-šezdesetosmaškoj Francuskoj. Rukovodilac sindikata Confédération Française Démocratique du Travail - CFDT Charles Piaget vodio je štrajk u kojem su radnici preuzeli sredstva za proizvodnju. Ujedinjena Socijalistička stranka (PSU), u koju su tad bili uključeni i bivši članovi Radikalne i socijalističke stranke Pjera Mendesa-Fransa bili su na strani radnika i samoupravljanja.
Južna Amerika[uredi | uredi izvor]
U oktobru 2005. održan je u Karakasu, glavnom gradu Venecuele Susret Latinoameričkih preuzetih/ozdravljenih poduzeća (Encuentro Latinoamericano de Empresas Recuperadas) na kojem su se okupili predstavnici 263 takvih poduzeća iz različitih zemalja Latinske Amerike koje su prolazile kroz slične ekonomske i socijalne situacije. Sastanak je kao svoj glavni rezultat doneo Dogovor iz Karakasa (Compromiso de Caracas); glavne smernice pokreta.
Tokom 1990-ih u argentinskoj južnoj pokrajini Neuken, dogodio se niz vrlo kriznih i dramatičnih ekonomskih i političkih događaja, koji su na kraju doveli do pobune građana. Iako se prvo radničko preuzimanje dogodilo u jednoj jedinoj tvornici, postupno su iz većine poduzeća u pokrajini isterani njihovi vlasnici, tako da su do 2005. godine radnici kontrolisali većinu tvornica.
Na vrhuncu ekonomske krize 2001. godine, oko 200 argentinskih poduzeća su preuzeli/ozdravili njihovi radnici i pretvorili u zadruge. Najupečatljivi primeri su; Tvornica Brukman, Hotel Bauen i FaSinPat (ranije poznat kao Zanon) tako da je 2005 godine, oko 15.000 argentinskih radnika upravljalo i radilo u ozdravljenim tvornicama.[3]
Fenomen fabricas recuperadas (ozdravljenih/preuzetih tvornica) nije nov u Argentini. Samo je to potpuno zatrto i ugušeno kao i bilo koji oblik socijalnog pokreta za vreme Horhe Rafaela Videle 1970. godine (vladavina hunte). Kao revolt na to dugo zatiranje, već za nekoliko prvih meseci (maj-juli 1973) vladavine umerenog levičara peroniste Hektora Kampore, zbilo oko 600 socijalnih sukoba, štrajkova i zauzimanja tvornica.[4]
Mnoge preuzete/ozdravljene tvornice deluju kao zadruge i svi radnici primaju istu platu. Važne odluke koje se odnose na upravljanje poduzećem, donose se na zborovima svih radnika glasanjem, a ne donese ih profesionalni menadžeri.
Profilacija tih preuzetih/ozdravljenih poduzeća i tvornica, dovela je do formiranja pokreta ozdravljenih tvornica, koji je stupio u bliske veze s različitim političkim mrežama, u kojima su socijalisti, peronisti, anarhisti i komunisti. Organizacijski su se izdvojile dve velike federacije ozdravljenih poduzeća, veća levičarska Movimiento Nacional de Empresas Recuperadas - MNER (Nacionalni pokret ozdravljenih poduzeća) i manja Movimiento Nacional de Fabricas Recuperadas - MNFR (Nacionalni pokret ozdravljenih tvornica) koja je sklonija desnici.[5] Još poneki radnički sindikat, kao i nezaposleni (piqueteros), stare radničke zadruge i niz političkih skupina, takođe je pružilo podršku za takav oblik preuzimanje vlasti u poduzećima. U martu 2003. godine, uz pomoć MNER-a, bivši radnici luksuznog hotela Bauen okupirali su zgradu i preuzeli kontrolu nad njom.
Jedna od najvećih teškoća s kojim se pokret dotiče je odnos i način na koji se klasično (kapitalistički vođena) upravljane poduzeća odnose prema preuzetim/ozdravljenim poduzećima. Ona u većini slučaja iz kojekakvih razloga (a najčešće je to ideološko neprijateljstvo prema samom principu samoupravljanja) ne žele raditi niti trgovati s takvim društvima, te ih dovode u izolaciju, a tako ne mogu opstati u tržnoj privredi. Takvim poduzećima je zasad najlakše raditi s drugim sličnim poduzećima u jednoj vrsti alternativnog ekonomskog sistema i na taj način upravljati do kritične veličine i snage koja će im omogućiti pregovore i tržišno nadmetanje sa uobičajenim kapitalističkim poduzećima.
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Marie-Genevière Dezès 2003:29
- ^ Ko je rekao samoupravljanje: Srbija do Rozarija
- ^ Avi Lewis and Naomi Klein, Zanon Arhivirano na sajtu Wayback Machine (29. septembar 2007) na Znet, 4. decembra 2004. (jezik: engleski)
- ^ Hugo Moreno, Le désastre argentin. Péronisme, politique et violence sociale (1930-2001), Editions Syllepses, Paris, 2005, str.109 (jezik: francuski)
- ^ Marie Trigona, Recuperated Enterprises in Argentina - Reversing the Logic of Capitalism Arhivirano na sajtu Wayback Machine (26. mart 2007), Znet, 27. mart 2006. (jezik: engleski)
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Supek, Rudi: Longitudinalno istraživanje strukture uticaja u radničkom samoupravljanju. Institut za društvena istraživanja Sveučilišta, Zagreb 1969.