Ana Notaras

Ana Notaras
Puno ime	Ana Notaras
Datum rođenja	15. vek
Mesto rođenja	Carigrad, Vizantijsko carstvo
Datum smrti	8. jul 1507.
Mesto smrti	Venecija, Mletačka republika

Ana Notaras (Paleolog) (grč. Άννα Νοταρά; rođena je u Carigradu, umrla je 8. jula 1507. godine u Veneciji) je bila vizantijska plemkinja, ćerka velikog duksa Luke Notarasa i jedna od središnjih ličnosti grčke emigracije na Apeninskom poluostrvu nakon pada Carigrada 1453. godine i konačnog sloma Vizantije 1460. godine. Ona je pokušala da organizuje stvaranje grčke zajednice prvo u Sijeni, a zatim i u Veneciji i nastojala je da se svojim uticajem izbori za pravo grčke zajednice da na Apeninskom poluostrvu podigne svoju pravoslavnu bogomolju za njihove potrebe, što je ostvareno tek nakon njene smrti 1539. godine kada je u Veneciji podignuta pravoslavna crkva svetog Đorđa. Bila je jedna od učenijih (govorila je grčki i italijanski jezik) i poštovanijih žena na Apeninskom poluostrvu u vreme kada je u tamošnjim gradovima-državama započinjala renesansa. U nekim sijenskim ispravama pominje kao verenica, pa čak i kao supruga poslednjeg vizantijskog cara Konstantina Dragaš (carski regent 1423 — 1424. i 1437 — 1440, udeoni despot 1428 — 1443, despot 1423 — 1449, car 1449 — 1453).

Porodica i poreklo

Ana je bila ćerka velikog duksa Luke Notarasa i njegove supruge koja je bila iz carske porodice Paleologa, tako da je često očevom prezimenu dodavala i majčino. Njen otac je bio iz imućne peloponeske vlastelinske porodice koji je bio prvi ministar poslednja dva vizantijska cara (Jovana VIII (savladar od 1421, car 1425 — 1448) i Konstantina Dragaša) i jedan od aktivnih komandanata tokom osmanske opsade Carigrada tokom proleća 1453. godine. Pored nje, koja je bila najstarija, njih dvoje su imali još šestoro dece.

• Teodora
• Jefrosima
• Isak

i još tri sina.

Njen otac je pre potpunog zatvaranja osmanlijskog obruča oko vizantijske prestonice nju sa dvema sestrama poslao u Rim i dao im punomoćje da raspolažu njegovim sredstvima koja je položio u bankama smeštenim u italijanskim gradovima. On je sa suprugom i sinovima ostao u Carigradu u kome je zarobljen nakon osmanlijskog zauzeća grada 29. maja 1453. godine. Priče o njegovoj smrti i smrti njegove porodice variraju, ali je izsvesno da nisu ubijeni odmah, već im je sultan omogućio da nastave svoj život pod Osmanlijama. Izvesno je da je sultan Mehmed II (1451 — 1481) želeo da njegovog najmlađeg sina Isaka priključi svom haremu, ali je Luka odbio da ga preda nakon čega je sultan naredio da ih pobiju. Tom prilikom je Mehmed uslišio Lukinu želju da prvo pred njim pobije njegove sinove, da bi bio siguran da se sultan nakon toga neće naslađivati njima, nakon čega je i on sam ubijen, dok je Isak odveden u Hadrijanopolj kao sultanov zarobljenik. On je nakon nekog vremena uspeo da pobegne iz osmanske tamnice i pridružio se sestrama koje su živele na Apeninskom poluostrvu. Njen otac je kasnije kanonizovan i smatra se jednim od najvećih grčkih mučenika.

Život

Ne zna se sa sigurnošću kada je Ana rođena, ali je izsvesno da je kada je umrla bila vrlo stara, a neki joj čak pripisuju i da je živela sto godine, ali Nikol to odbacuje kao preterivanje, iako se slaže sa procenom da je bila vrlo stara. Detinjstvo i ranu mladost je najverovatnije provela u Carigradu da bi je otac tokom četvrte decenije 15. veka sa dvema mlađim sestrama poslalao u Rim i poverio ih na čuvanje kardinalu Visarionu (koji je između 1440. i 1449. godine boravio u Rimu), nekadašnjem nikejskom episkopu koga je zbog njegovog zagovaranja Firentinske unije papa nagradio titulom kardinala, a kasnije ga je imenovao za latinskog carigradskog patrijarha 1463. godine. Tokom svog boravka u Rimu, Ana je verovatno prisustvovala 1462. godine svečanom predavanju glave svetog apostola Andreja Prvozvanog papi Piju II (1458 — 1464), koju je 1460. godine bežeći iz Morejske despotovine sa sobom iz Patrasa poneo despot Toma Paleolog (1428 — 1460).

Njeno delovanje u Sijeni

Tokom 1461. godine, Ana je u saradnji sa kardinalom Visarionom otpočela sa planiranjem stvaranja vizantijske tj. Grčke kolonije na Apeninskom poluostrvu koja bi okupila na jednom mestu izbeglice iz nekadašnjeg Vizantijskog carstva. Njihov cilj bio je da od vlasti grada Sijene, dobiju nekadašnji vlastelinski posed u Maremi u čijem se središtu nalazio u to doba porušeni zamak Montauto i da na tom prostoru formiraju koloniju čije bi se središte nalazilo u samom zamku koji bi Grci samostalno obnovili.

Njen jedini preživeli brat je u maju 1462. godine zatražio od gradske vlade da postane građanin Sijene, a već u julu je pred nju izašlo i Anino poslanstvo sa predlogom. Carigradski plemić Frankulis Servopulos i kritski sveštenik Jovan Plusiaden koji su ga činili, uspeli su da se dogovore sa Sijenskim vlastima o samom predlogu koji je 21. jula te godine i načelno prihvaćen. U aprilu 1474. godine je formiran prednacrt ugovora, koji je potvrđen 15. jula iste godine, nakon pisma koje je Ana uputila čelnicima grada u junu. Međutim, pregovori su nakon toga stali iz nepoznatih razloga, a Ana se sa porodicom preselila u Veneciju.

Sam predlog je obavezivao sijensku stranu da Grcima preda propali, močvarni i zapušteni posed u Maremi sa zarušenim zamkom, dok su Ana i njeni naslednici bili u obavezi da ga ne predaju nijednom vladaru sa Apenina. Pored toga, Grci su bili u obavezi da priskaču Sijeni u pomoć. Sa druge strane, Grcima je garantovano da će u sklopu svoje male zajednice, koja je trebalo da broji oko stotinak porodica, moći da žive i da se ponašaju u skladu sa zakonima nekadašnjeg Vizantijskog carstva.

Tokom njene prepiske, u sijenskim pismima se uz njeno ime navodilo i to da je bile žena ili verena za poslednjeg vizantijskog cara Konstantina Dragaša. Međutim, na osnovu obimnih memoara Konstantinovog kancelara i prijatelja Georgija Sfrancesa su nam poznate kako careve dve supruge, tako i sve ostale koje su razmatrane kao potencijalne buduće carice, a među njima se nigde ne spominje Anino ime. Nikol pretpostavlja da su Sijenci pominjanjem poslednjeg vizantijskog cara želeli da sebi podignu ugled činjenicom da pregovaraju sa njegovom udovicom.

Njen rad u Veneciji

Ana se tokom 1475. godine preselila u Veneciju u kojoj je živela sa svojom bratanicom Evdokijom Kantakuzin koja se pre 1460. godine udala za Matiju Spanduna, mletačkog stradiota sa kojim je imala nekoliko dece, među kojima je bio i istoričar Teodor Spandun. Ona je 18. juna iste godine dobila dozolu da u sklopu njihove kuće podigne malu pravoslavnu kapelu za njihove potrebe. Četiri godine kasnije je zatražila da se i ostalim Grcima u Veneciji omogući da je koriste, što joj je Senat u načelu dozvolio, ali se to nikada nije dogodilo, pošto joj je 1480. i 1489. godine samo potvrđeno da ona i njeni ukućani imaju pravo da koriste kapelu prema pravoslavnim obredima.

Međutim, ona nije odustajala od pokušaja da venecijanskim Grcima omogući podizanje crkve. Takvih pokušaja je bilo još od početka 15. veka, ali bez nekog većeg uspeha. Grcima je prvobitno dozvoljeno da svoje obrede vrše u bočnoj kapeli crkve svetog Blaža, ali je i tu bilo dosta problema, kako sa lokalnim sveštenstvom, tako i sa gradskim vlastima. Pritisak lokalnih Grka (kojih je 1479. godine bilo između 4.000 i 5.000), koje je podržao nekadašnji kijevski episkop i tadašnji kardinal i latinski carigradski patrijarh Isidor (koji je aktivno učestvovao u odbrani Carigrada 1453. godine), urodio je delimičnim plodom u junu 1456. godine, kada im je mletački senat dozvolio da kupe zemlju na kojoj bi podigli pravoslavnu bogomolju. Bez obzira na tu odluku, zemlja nikada nije ni kupljena, a svi planovi su pali u vodu 1463. godine sa Isidorovom smrću. Grcima je 1494. godine dozvoljeno da osnuju sopstveno udruženje, u čemu se veliku ulogu zasigurno igrali sama Ana i Matija Spandun koji je bio predvodnik grčke lake konjice u okviru mletačkih snaga, ali su crkvu uspeli da podignu tek 1539. godine.

Pored pokušaja da ostvari versku slobodu za sebe i svoje sunarodnike, Ana se aktivno bavila i širenjem znanja kroz svoju pomoć u nabavljanju rukopisa i štampanju knjiga koje je otpočelo u njeno doba. O tome svedoči i zabeleška od 1. marta 1470. godine na kojoj stoji da je Ana kupila grčki rukopis iz 12. veka „Muke Jovove“ koji je pisao izvesni Jovan Tarsit za velikog duksa Kipra Lava Nikerita. Štampanje prvog teksta na grčkom jeziku koji je objavljen 8. jula 1499. godine pod nazivom „Etymologicum Magnum“ u izdanju Zaharija Kaliergisa (tvorca prve štamparije na grčkom jeziku), potpomagla je i sama Ana, o čemu svedoči zabeleška na kraju knjige u kojoj stoji da je Nikola Vlastos (koji je bio upravitelj Aninog imanja) po njenoj preporuci snosio troškove štampanja. Pored te zabeleške nalaze se grbovi Kaliergisa i Vlastosa, ali i vizantijski dvoglavi orao. Sama knjiga se i dan danas smatra jednim od najlepših primera grčke tipografije, a ima pretpostavki da su ukrasna zaglavlja i velika slova rađeni po vezovima koje su radile Ana i Evdokija. Iste godine je Vlastos stao i iza Simplicijevih (Kilikijki neoplatonski filozof iz 6. veka) „Komentara“ Aristotelovih „Kategorije“ o čemu svedoči napomena na kraju dela u kojoj se Anino ime ne pominje, ali se može pretpostaviti da ona namerno nije želela da se istakne njen doprinos tom delu jer je procenila da to nije u skladu sa njenim položajem, pošto delo nije imalo hrišćanski karakter.

Ana je 24. marta 1493. godine zvanično sastavila svoj testament koji je zapisao i overio njen duhovnik Jovan Kapnisis, a pretpostavlja se da ga je ona sama na grčkom zapisala još u maju 1487. godine. Njime je predviđeno da se od njene imovine na stranu ostavi 500 dukata za podizanje grčke crkve u Veneciji. Deo je trebalo da bude utrošen na otkupljivanje hrišćanskih zatvorenika od Osmanlija u skladu za željom njene sestre Jefrosine. Svom ujaku Dimitriju Asenu, koji je tada već bio u godinama, je ostavila godišnju rentu od 6 dukata, dok je ostak imovine trebalo da bude utrošen na podizanje spomenika njoj i njenoj porodici. Pored toga, ona je zatržila da se za nju mole po romejskim tj. pravoslavnim obredima, a sudskim izvršiteljima je jasno zabranila da imaju bilo kakav kontakt sa udovicom njenog brata Elizabetom (ili Zambetom) koja je potrošila celokupnu njegovu imovinu. Ona je 1494. godine poklonila prilikom osnivanja grčkom bratstvu tri vizantijske ikone koje je donela sa sobom iz Carigrada i koje se danas nalaze u crkvi svetog Đorđa i Helenskom institu u Veneciji. Reč je o ikonama rađenim u carigradskom stilu iz 14. veka i to:

• Velika ikona Hrista okružena simbolima jevanđelista i likovima dvanaestorice apostola
• Crkveni ikonostas sa Hristom Pantokratorom okruženim likovima dvanaest apostola i četiri proroka
• Ikona Bogorodice Odigitrije koja se ponekad poistovećivala sa čudenom ikonom poznatom kao Kripti ili Tajna

Umrla je u Veneciji 8. jula 1507. godine.

Literatura

• Nikol, Donald M. (2002). Vizantijske plemkinje, deset portreta 1250—1500. Beograd. ISBN 86-84175-05-0. 

Vidi još

• Luka Notaras
• Vizantijski doprinos renesansi