Istorija Dalmacije

Istorija Dalmacije obuhvata istoriju svih oblasti koje su u prošlosti bile obuhvaćene pojmom Dalmacije, počevši od najranijih vremena, do savremenog doba. Prostorni opseg pojma Dalmacije često se menjao tokom istorije. Najširi opseg Dalmacija je imala tokom ranog razdoblja rimske vlasti, kada se rimska provincija Dalmacija pružala duboko prema unutrašnjosti. Nasuprot tome, tokom srednjeg veka, pojam Dalmacije je bio sužen na primorske gradove i ostrva, da bi se tokom 17. i 18. veka ponovo proširio prema neposrednom zaleđu, ustalivši se od 1718. godine na grebenu planine Dinare.^[1] Time je postavljena osnova za uobličavanje savremenog pojma Dalmacije. Ova oblast se danas nalazi u sastavu Hrvatske.

Antička Dalmacija[uredi | uredi izvor]

Ime Dalmacija spominje se prvi put na epigrafskim spomenicima i u delima rimskih pisaca u vreme rimskih osvajanja istočne obale Jadranskog mora na prelazu iz 1. vijeka p. n. e. u 1. vijek ne.. Rimljani su Dalmacijom nazvali provinciju, deo Ilirika. Dalmacija (provincija) imala je mnogo šire granice nego današnja Dalmacija. Ona je obuhvatala ne samo današnju Dalmaciju, nego i najveći dio Bosne, Hercegovinu, Crnu Goru, zapadnu Srbiju i dio Hrvatske.

Stotinjak kilometara južnije od Save protezala se granica s provincijom Panonijom. Na tom su području živjeli narodi ilirskog kulturnog kruga: Liburni, Japodi, Dalmati, Daorsi, Ardijejci, Plereji, Mezeji, Desitijati, a dijelom Autarijati i Enheleji. Nije neobično da je cijeli prostor nazvan po Dalmatima, jer su oni Rimljanima pružali najodlučniji otpor do konačne „pacifikacije“ 9. godine. Na njihovom tlu je podignuta i Salona, jedan od najvažnijih rimskih gradova na istočnom Jadranu. Ovako definisan geografski pojam Dalmacije u starom vijeku postojao je do 7. vijeka, kada je 395. godine car Teodosije podijelio Rimsko carstvo na zapadni i istočni dio. Dalmacija je ostala u okvirima zapadne polovine Carstva. Liburnija sa središtem u Zadru, a to se ime spominje čak i u pisanim spomenicima u 9. vijeku, posjedovala je određen stepen samostalnosti unutar Dalmacije.

Srednji vijek[uredi | uredi izvor]

Dolaskom germanskih i slovenskih etničkih talasa na tlo Dalmacije započinje njeno teritorijalno pulsiranje. Rimska vlast se povlači u jače utvrđene gradove uz jadransku obalu i na većim ostrvima. U vrijeme dolaska Slovena Dalmaciju u stvari čine neki veći gradovi (sa uskim prstenom poljoprivrednih površina neposredno uz gradske zidine) na istočnojadranskoj obali i ostrvima koji priznaju vlast vizantijskog cara: Krk, Osor, Rab, Zadar, Trogir i Kotor. Uskoro se navedenim gradovima pridružuju Split i Dubrovnik (njegujući urbanu tradiciju Salone i Epidaurusa). Vizantija je navedene gradove organizovao u temu, vojno-upravnu jedinicu sa sjedištem u Zadru. Od tada je Zadar glavni grad Dalmacije, a to će ostati sve do 1918. (kada ga je na temelju tajnog londonskog ugovora okupirala Italija). Vizantijski gradovi su postali žarišta romanske kulture, latinskog jezika i hrišćanske vjere u slovenskom okruženju. Uskoro je sa pozadinom oživjela diplomatska, ekonomska i kulturna saradnja. Dobrim dijelom se hrišćanstvo širilo u kopnenu dubinu upravo iz dalmatinskih gradova, bez obzira na namjere crkvene vlasti (Rima i Carigrada). U državnim kancelarijama Vizantije, drugih evropskih država, ali i rimske kurije de iure zadržano je starovjekovno shvatanje veličine Dalmacije, sa kojom se podudara i crkveno-teritorijalna organizacija splitske mitropolije potvrđena (ili utvrđena) splitskim crkvenim saborima 925. i 928. godine nastalima poslije ujedinjenja Dalmacije sa Kraljevinom Hrvatskom pod skiptrom kralja Tomislava.

Koristeći slabljenje slovenskih zemalja u zaleđu krajem 11. vijeka Venecija je nastojala preuzeti političku kontrolu nad istočnom obalom Jadrana. God. 1000. Venecija bez većeg otpora osvaja dalmatinske gradove i ostrva i od tada, uz kraće prekide, postaje vodeća vlast u Dalmaciji (i na Jadranu) do 1797. godine. Dubrovnik se uspješno istrgnuo iz čvrstog zagrljaja Venecije, zahvaljujući vještim diplomatskim manevrima. Najduže razdoblje nesmetane vladavine ugarskih kraljeva nad Dalmacijom, odnosno nad dalmatinskim gradovima s pripadajućim teritorijima na ostrvima i u kopnenom zaleđu bilo je od 1358. (nakon Zadarskog mira) do 1409. To je doba procvata dalmatinskih komuna, posebno Zadra, Šibenika, Trogira, Splita i Dubrovnika, kada ti gradovi postaju jezgra dinamične strukture cijele regije. Osvajanja bosanskih vladara krajem 14. vijeka nisu bitnije uticala na komunikaciju između dalmatinskih gradova i njihovog zaleđa niti na međusobnu komunikaciju pojedinih gradova (jer se ona najvećim dijelom odvijala putem mora).

Rani novi vijek[uredi | uredi izvor]

Dinastički sukobi u Ugarskom kraljevstvu značajno su slabili središnju kraljevsku vlast što se odražavalo snažnim centripetalnim težnjama rubnih pokrajina. Takvo stanjeje iskoristila Venecija, koja je pomoću diplomatskih (Ladislavljeva prodaja prava na Dalmaciju za 100.000 dukata) i vojnih poduhvata postepeno ovladala najvećim dijelom Dubrovačke republike. Mletačko imanje u Dalmaciji je bitno smanjeno osvajanjima osmanlijskih Turaka krajem 15. i tokom 16. v. Kartografski izvori 17. v., slijedeći državno-pravna shvatanja toga doba, prostor Dalmatinske Zagore i zapadni dio Hercegovine nazivaju Turskom Dalmacijom.

Mletačka osvajanja krajem 17. v. su doprinijela povećanju veličine Dalmacije. U ratu od 1688. do 1699. osvojeni su Knin, Sinj, Vrlika, Vrgorac, Metković i Herceg Novi, pa se granica mletačkih i turskih posjeda pomiče na Liniju Grimani (aquisto nuovo). U ratu od 1715. do 1718. Venecija se proširila u Dalmaciji osvajanjem Imotske krajine i manjih područja u Boki kotorskoj (aquisto nuovissimo). U nastalim prilikama Dubrovačka republika je, da ne bi direktno graničila s Mletačkom republikom, ustupila Osmanskom carstvu izlaz na more kraj poluostrva Kleka (Neum) i u području rječice Sutorine u Boki.

Granice Dalmacije utvrđene Linijom Mocenigo 1718. (s područjem Dubrovačke republike) do 1918. su ostale nepromijenjene. U vrijeme osmanlijske uprave izmijenjena je etnička struktura stanovništva, koja je potencirala postojeće razlike. To se dobro može pratiti i na temelju povlačenja čakavskog narječja unutar gradskih zidina primorskih gradova i na otoke, dok se u prostoru Ravnih kotara, Bukovice i Dalmatinske Zagore širi štokavsko narječje. U zaleđini Dalmacije naseljava se pravoslavno srpsko stanovništvo. Osim jezičnih i vjerskih razlika, do izražaja dolaze i socio-kulturološke razlike. Jasno se razlikuju dva kulturna sloja: ostrvski i primorski prostor sredozemne kulture te dalmatinsko zaleđe s naglašenim elementima dinarske patrijarhalne kulture. Dioba na bodule i vlaje samo je šaljiv i primitivni odraz navedenih razlika. Međutim, između te dvije kulturne jedinice nije moguće utvrditi oštru granicu jer društvene i ekonomske veze postepeno rezultuju interakcijom i međusobnim prožimanjem.

Francuska i austrijska vlast[uredi | uredi izvor]

Mletačka Dalmacija je 1797. godine po slovu mirovnih ugovora u Leobenu i Kampoformiju pripala Habzburškoj monarhiji. Nakon sklapanja Požunskog mira krajem 1805. godine, Dalmacija je 1806. godine uključena u sastav napoleonske Kraljevine Italije. Francuska vojska je tokom iste 1806. godine zaposela i Dubrovnik, a potom je 1808. godine zvanično ukinuta Dubrovačka republika, koja je priključena Dalmaciji. Celokupno područje Dalmacije se od 1809. do 1813. godine nalazilao u sastavu francuskih Ilirskih pokrajina. Oblast je 1813. godine ponovo potpala pod habzburšku vlast i od tada je kao Kraljevina Dalmacija bila u sastavu Austrijskog carstva (1813-1867) i Austrougarske monarhije (1867-1918).^[2]

Kako bi što više integrisao prostor od severne Dalmacije, preko Dubrovačkog primorja, do Boke kotorske, bečki dvor je sve te oblasti tretirao kao jedinstvenu administrativnu i teritorijalnu jedinicu, sa posebnim pokrajinskim saborom i upravom, te je stvorio i objedinjenu rimokatoličku zadarsku crkvenu pokrajinu (metropoliju), kojoj su bile podređene sve dalmatinske biskupije, uključujući Split i Dubrovnik, dotadašnja nadbiskupska središta.

Dalmacija u Jugoslaviji[uredi | uredi izvor]

Godine 1918, nakon pada Austrougarske monarhije, nastupaju krupne promjene. Od 1918. Dalmacija kao političko-geografski pojam više ne postoji. Italija je okupirala Zadar i Lastovo, a italijanska okupacija potvrđena je Rapalskim ugovorom 1920. Uredbom o podjeli zemlje Kraljevine SHS 1922. Dalmacija je podijeljena na Splitsku i Dubrovačku oblast. God. 1929. najveći dio Dubrovačke oblasti pripojen je Zetskoj banovini, a ostatak Dalmacije je činio Primorsku banovinu sa središtem u Splitu. Korčula je 1931. izuzeta iz Zetske i pripojena Primorskoj banovini, a 1939. Primorska banovina i dubrovački kraj ulaze u sastav Banovine Hrvatske. Nakon previranja u Drugom svjetskom ratu cijeli taj prostor Dalmacije, definisane nakon mletačko-turskih sukoba i ukidanja Dubrovačke republike, ušao je u sastav SFRJ.

Dalmacija u Narodnooslobodilačkoj borbi[uredi | uredi izvor]

Savremeno doba[uredi | uredi izvor]

Savremena županijska podjela Republike Hrvatske dezintegrisala je prostor južne Hrvatske na četiri županije, od kojih samo jedna nosi dalmatinsko ime: Splitsko-dalmatinska županija. Savremeni regionalni razvoj Južne Hrvatske ukazuje na zaključak kako Dalmacije zapravo više nema. Izvan funkcionalnog uticaja Splita, najvećeg gradskog središta u prostoru Dalmacije, je posebno grad Zadar, koji gravitacionim silama integriše geografski profil: ostrva – Ravni kotari i Bukovica – Velebit – južna Lika. Centripetalni faktori u odnosu na Split su izraženi i u prostoru Dubrovnika (osim Donjoneretvanskog kraja).