Albanski nacionalizam u Severnoj Makedoniji
| Ovaj članak je deo serije o istoriji Severne Makedonije |
| Istorija Severne Makedonije |
|---|
 |
Albanski nacionalizam u Severnoj Makedoniji vuče korene iz šireg albanskog nacionalističkog pokreta koji je nastao kao odgovor na istočnu krizu (1878) i predložio podelu naseljenih zemalja osmanskih Albanaca na Balkanu između susednih zemalja.[1] Tokom ostatka kasnog osmanskog perioda kulminirala su razna neslaganja između albanskih nacionalista i Osmanskog carstva oko socio-kulturnih prava. Balkanski ratovi (1912–1913) koji su se završili osmanskim porazom, srpski, a kasnije i jugoslovenski suverenitet nad tim područjem, generisali su albanski nacionalizam koji je postao različit od Severne Makedonije, naglašavajući albanski jezik, kulturu i identitet u kontekstu državnih i društveno-političkih prava. Panalbanska osećanja su takođe prisutna i istorijski su postignuta samo jednom kada su zapadnu Makedoniju ujedinile snage italijanske osovine sa svojim protektoratom Albanije tokom Drugog svetskog rata.
Nakon ponovnog uključenja Jugoslaviji, albanski nacionalizam u Severnoj Makedoniji se oslanjao na društveno-političke uticaje koji potiču od albanskog nacionalizma na Kosovu. Budući da je manjinsko stanovništvo, dodavanje islama je takođe oblikovalo i uklopilo definicije lokalnog nacionalnog albanskog identiteta u suprotnosti sa pravoslavnom slovenskom makedonskom većinom. Tradicije oružanog otpora lokalnih Albanaca dešavale su se tokom vremena, a najnovija borba (2001) bila je između gerilskih boraca Oslobodilačke nacionalne armije (ONA) i makedonskih oružanih snaga. Sukob je okončan usvajanjem Ohridskog sporazuma (2001) kojim se garantuju široka sociopolitička i jezička prava Albanaca u zemlji, zadovoljavajući glavni princip albanskog nacionalizma u Severnoj Makedoniji.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Kasni osmanski period[uredi | uredi izvor]
Albanski nacionalni pokret se prvi put pojavio na Kosovu kroz Prizrensku ligu uz prisustvo albanskih delegata iz Makedonije koji su pokušali da spreče da teritorije naseljene Albancima budu dodeljene susednim državama.[2][3] Muslimanski Albanci u Makedoniji tokom osmanskog perioda bili su ili uglavnom pristalice Osmanskog carstva ili neki poput albanskih parlamentaraca koji su kritikovali osmanske mere usmerene na suzbijanje društveno-kulturnog izražavanja Albanaca.[4][5] Bitoljski vilajet je bila važan centar za bugarski VMRO i počeci albanskog nacionalističkog pokreta u nastajanju među većinski muslimanskim stanovništvom pojavili su se zbog frustracije osmanskim vlastima i njihove neefikasnosti da ih zaštite.[6] Istaknuti pojedinci u okviru albanskog pokreta iz pokrajine Manastir verovali su da će zajedničko delovanje sa Mladoturskim pokretom poboljšati njihov položaj, a većinsko članstvo albanskog odbora takođe je bilo članovi Mladoturskog pokreta.[6] Godine 1908, osmanski oficir albanskog porekla Ahmed Nijazi-beg zajedno sa Albancima iz regiona podstakao je Mladotursku revoluciju.[7]
Neki ljudi koji su dolazili iz balkanskog albanskog govornog ili kulturnog prostora i koji su često pripadali urbanoj eliti u Makedoniji koja je migrirala u Anadoliju nisu se uvek identifikovali sa konceptom albanizma.[8] Umesto toga, usvojili su osmansko tursko gledište i počeli da se nazivaju Turcima ili građanima koji govore turski jezik.[8] Zbog efekata socio-jezičke asimilacije, promoteri albanskog nacionalizma su se zabrinuli zbog migracije u Anadoliju i degradirali Albance iz nižih slojeva koji su krenuli na put.[9] 1908. godine, Manastirski kongres u Bitolju sa prisutnim muslimanskim, katoličkim i pravoslavnim delegatima složio se da se usvoji albansko pismo zasnovano na latinici i taj potez se smatrao važnim korakom za ujedinjenje Albanije.[10][11][12][13] Neki konzervativni albanski muslimani i sveštenstvo, zajedno sa osmanskom vladom, protivili su se latiničnom pismu i preferirali albansko pismo zasnovano na arapskom, zbog zabrinutosti da latinično pismo podriva veze sa islamskim svetom.[10][11][12] Osmanska država je organizovala kongres u Debru (1909) sa namerom da se tamošnji Albanci izjasne kao Osmanlije, obećavajući da će braniti svoj teritorijalni suverenitet i usvojiti albansko arapsko pismo.[14] Zbog pitanja pisma i drugih mladoturskih politika, odnosa između albanskih elita i nacionalista, mnoge muslimanske i osmanske vlasti su se pokvarile.[13][15] Osmanska mladoturska vlada je bila zabrinuta da bi albanski nacionalizam mogao inspirisati druge muslimanske nacionalnosti u pravcu nacionalizma i separatizma i ugroziti jedinstvo carstva zasnovano na islamu.[14]
Balkanski ratovi, Prvi svetski rat, međuratni period i Drugi svetski rat[uredi | uredi izvor]
Osmanska vlast je okončana 1912. godine tokom Balkanskih ratova i Makedonija sa albanskim stanovništvom ulazi u sastav Srbije.[16] Kraj Prvog svetskog rata doveo je do toga da Albanci u Makedoniji postanu deo Kraljevine SHS.[17] Kačak pokret sastavljen od naoružanih albanskih gerilaca koji su se odupirali srpskim snagama bio je aktivan u zapadnoj Makedoniji tokom 1920-ih pre nego što je ugušen krajem decenije.[17][18] Pokret je doprineo razvoju albanske nacionalne svesti u Makedoniji.[17] Jugoslovenske vlasti su zabranile albanski jezik, a neki Albanci su naterani na emigraciju.[17] Zabranjeno je svetovno obrazovanje na albanskom jeziku u Makedoniji i drugim sredinama u Jugoslaviji sa albanskim stanovništvom.[19] Početkom Drugog svetskog rata, zapadna Makedonija je pripojena Italiji i svom protektoratu Albaniji stvarajući Veliku Albaniju pod italijanskom kontrolom.[20][21] Italijanske vlasti u zapadnoj Makedoniji dozvolile su upotrebu albanskog jezika u školama, univerzitetskom obrazovanju i administraciji.[22] U zapadnoj Makedoniji i drugim novim teritorijama pripojenim Albaniji, nealbanci su morali da pohađaju albanske škole u kojima se učio nastavni plan i program koji je sadržao nacionalizam uz fašizam, a naterani su da usvoje albanske oblike za svoja imena i prezimena.[23] Neki Albanci u zapadnoj Makedoniji pridružili su se Bali Kombetaru, a najznačajniji je Džem Hasa koji je zajedno sa svojim snagama sarađivao sa silama Osovine u raznim operacijama usmerenim na komunističke albanske i makedonske partizane.[24][25]
Komunistička Jugoslavija[uredi | uredi izvor]
Završetkom Drugog svetskog rata, područja naseljena Albancima su ušla u sastav Socijalističke Republike Makedonije u okviru Jugoslavije.[26] Jugoslovenski popis iz 1948. godine zabeležio je 179.389 Albanaca u Makedoniji i taj broj je pao na 165.524 Albanca 1953. [27] Pad broja pripisuje se rakolu Tito-Staljin od 203.938 proglašenih Turaka (1953.), 27.086 su dali albanski kao maternji jezik, a tokom 1950-ih-1960-ih neki Albanci su se izjašnjavali kao Turci da bi migrirali u Tursku i pobegli od jugoslovenske komunizma.[27] Većina Albanaca u regionu, svesni razlika sa kosovskim Srbima i makedonske nacionalnosti u nastajanju, prihvatila je albanski nacionalni identitet.[28] Sve manji broj Albanaca tvrdio je da ima turski identitet jer su stare osmanske miletske klasifikacije zasnovane na verskoj identifikaciji nestajale.[29] Ove promene su izvršile pritisak na druge muslimanske manjine koje žive u albanskim oblastima da se asimiluju kao Albanci.[30] Neki albanski nacionalisti su takođe bili represirani zbog izražavanja podrške lokalnom slovenskom stanovništvu sa bugarskom samosvesnošću i stavom Bugarske po makedonskom pitanju.[31] Krajem šezdesetih godina 20. veka nezadovoljstvo Albanaca u Makedoniji rezultiralo je protestima koji su pozivali da se etno-jezička prava, pored većinskih albanskih područja u Makedoniji, pripoje kosovskoj republici i postanu sedmi takav entitet u okviru jugoslovenske federacije.[32][33] Ovaj rastući albanski nacionalizam komunističke vlasti su posmatrale kao pretnju teritorijalnom integritetu i postojanju Makedonije.[34][35] Jugoslovenski ustav iz 1974. davao je široka prava Albancima na Kosovu, dok su u Makedoniji Albanci imali ograničena etnička prava.[36]
Albanski nacionalizam tokom 1980-ih[uredi | uredi izvor]
Do kasnih 1970-ih i ranih 1980-ih organizovani albanski separatizam proširio se na Makedoniju, a jugoslovenske snage bezbednosti su tvrdile da su otkrile dve albanske separatističke organizacije.[37] Makedonske komunističke vlasti zabrinute zbog poziva Albanaca da se Kosovo uspostavi kao sedma jugoslovenska republika podržale su tvrdolinijaški pristup Srbije i potisnule izraze albanskog nacionalizma.[38] Mnogi albanski aktivisti u Makedoniji tokom 1980-ih bili su u zatvoru na duge periode pod optužbama za separatizam i iredentizam.[36] Godine 1982. komunistički zvaničnici su optužili albanske nacionaliste (uključujući i neke muslimanske albanske sveštenike) da su izvršili pritisak na makedonske Rome, Turke i muslimane koji govore makedonski (Torbeši) da se izjasne kao Albanci tokom popisa.[39][40] Izrazi albanskog nacionalizma kroz literaturu, slogane i vandalizam desili su se tokom 1982. godine u regionu Tetova i Ohrida, dok su makedonske vlasti bile u stanju pripravnosti.[39] Pripadnici mlade albanske elite u Makedoniji otišli su na Kosovo i albanska intelektualna scena je prestala, dok je islam postao jedini izlaz za mlade Albance.[36]
U Makedoniji od kasnih 1980-ih pa nadalje nedostatak većinske ateističke albanske elite pojačao je veze između političkih partija i verskog establišmenta koji je ukorijenio islam u etnonacionalne samodefinicije među Albancima.[41] Jugoslovenske vlasti zabrinute da bi se albanski nacionalizam sa Kosova mogao proširiti na Makedoniju nastojale su da oslabe etnonacionalnu svest Albanaca i pokušale su da ih asimiluju u Makedoniji.[41][42] To je učinjeno fragmentacijom muslimanske zajednice po etničkim linijama podsticanjem i širenjem makedonske nacionalne svesti među muslimanima koji govore makedonski (Torbeši).[41] Islamska zajednica Jugoslavije u kojoj su dominirali slovenski muslimani suprotstavljala se tokom 1980-ih albanskim kandidatima da se popnu na čelnu poziciju Reis ul-ulema zbog tvrdnji da albansko muslimansko sveštenstvo pokušava da albanizira muslimanske Slovene u Makedoniji.[43] Makedonski komunisti podržavali su muslimanske verske institucije koje su delovale kao bedem za suzbijanje albanskog nacionalizma.[41] Kao takve škole na albanskom jeziku su zatvorene sredinom 1980-ih, a Isa-begova medresa je ponovo otvorena koja je postala centralna tačka za obrazovanje jugoslovenskih muslimanskih Albanaca.[41]
Makedonski komunisti su smatrali da su škole na albanskom jeziku i njihovi školski programi infiltrirani albanskim nacionalizmom i iredentizmom sa akcijama koje su vlasti preduzele da smanje ta osećanja.[44] Neke od tih mera protiv albanskog obrazovanja uključivale su zahtev za korišćenje samo makedonskog jezika (1981) i otpuštanje nastavnika koji ne poštuju pravila.[45][42] Prepolovio se broj albanskih učenika u školama.[38] Ti događaji su izazvali zabrinutost u albanskoj zajednici što je rezultiralo protestima, bojkotima i drugim tenzijama sa komunističkim vlastima i državom.[45] Za neke albanske narodne pesme takođe se smatralo da imaju nacionalistički sadržaj, a njihovo korišćenje na radiju je osuđivano, a uz upotrebu albanskih toponima obe su zabranjene.[46][38] Uvedena su ograničenja i zabrane albanskim roditeljima da svoju novorođenu decu daju imenima koja su smatrana nacionalističkim, kao što su Shqipë, Liriduam (što znači želeti slobodu), Alban, Albana, Flamur (albanska zastava), Kushtrim i druga koja su značila lojalnost komunističkih vlasti komunističkim Albanija.[47][38] Natalitet kod Albanaca izazvao je zabrinutost kod komunističkih vlasti koje su smatrale da to doprinosi rastućem albanskom nacionalizmu, a mere planiranja porodice donete su u opštinama zapadne Makedonije kako bi se roditelji ograničili na dvoje dece.[47][42][38][48]
Neki albanski zvaničnici su otpušteni zbog prisustva svadbama na kojima su se pevale nacionalističke pesme, dok su mnogi kulturni klubovi zatvoreni.[49] Kampanja protiv albanskog nacionalizma nazivana je diferencijacijom.[47] Makedonske komunističke vlasti zabrinute zbog rastućeg albanskog nacionalizma tvrdile su da su Turci i muslimani koji govore makedonski (Torbeš) bili albanizovani kroz albanske političke i kulturne pritiske.[50] Džamije u Makedoniji bile su pod kontrolom komunista i one su se pretvorile u mesta koja su štitila i negovala albanski nacionalni identitet.[41] Komunističke vlasti su počele da vide islam kao oruđe albanskog nacionalizma.[51] U pokušaju da se ukine verski identitet, makedonske komunističke vlasti su preduzele mere koje su prisvojile muslimanske objekte za državnu upotrebu, uništile islamske biblioteke i izgradile dva puta kroz muslimanska groblja u Tetovu i Gostivaru.[42] Albanski aktivisti u Tetovu su 1990. organizovali demonstracije koje su pozivale na stvaranje Velike Albanije.[52] Albanski nacionalisti su na svoje uključivanje u Jugoslaviju gledali kao na okupaciju.[53]
Post Jugoslavija: Nezavisnost Makedonije i pobuna 2001[uredi | uredi izvor]
Albanci u Makedoniji, zajedno sa svojim kolegama kosovskim Albancima, nakon pada komunizma postali su glavna sila koja je upravljala albanskim nacionalizmom.[54] Iako islam nije postao glavna žarišna tačka u artikulisanju albanskog političkog nacionalizma, on je uticao na kolektivni pogled na Albance u Makedoniji.[54][55] Sa osamostaljenjem Makedonije (1991) status Albanaca je degradiran na "nacionalnu manjinu" iz prethodne jugoslovenske kategorije "nacionalnosti".[41] Dok se u ustavu Makedonija navodi kao nacionalna država Makedonaca.[41]
U Zapadnoj Makedoniji sa većinskom albanskom većinom održan je referendum (1992) sa 72% birača sa pravom glasa za autonomiju i federalizaciju Makedonije.[52][56][57] Ishod tog poteza imao je političke posledice jer su neki albanski političari iz regiona Tetova i Struge proglasili Republiku Iliridu tokom 1991-1992. godine sa ciljem ujedinjenja svih Albanaca Jugoslavije u jedan entitet.[52][57] Ime Ilirida je portmanto nastao od reči Iliri(a) i Da(rdania), drevnih regiona koji su se nalazili u savremenoj makedonskoj republici.[58] Kao privremenu meru ka ujedinjenju, ovi albanski političari su se takođe zalagali za stvaranje albanskog entiteta koji bi pokrivao otprilike polovinu republike i federalizovao Makedoniju.[57] Albanske političke stranke su tvrdile da je referendum bio demonstrativan i umesto toga želele da makedonska država prizna Albance kao osnivačku etničku zajednicu Makedonije.[59]
Albanci u nezavisnoj Makedoniji imali su samo 4% državnih poslova, srednje škole na albanskom jeziku su opali sa deset na jedan, a albanski jezik na univerzitetu se učio kao strani jezik.[42][59] Tokom 1990-ih, protesti Albanaca i tenzije sa makedonskom državom razvili su se u incidentima kao što je vlada naredila prestanak isticanja albanske zastave na opštinskim kancelarijama u Tetovu i Gostivaru, uporedo sa sporovima sa albanskim obrazovnim sektorom.[41][42][59] Povratak sa Kosova nekoliko lokalnih Albanaca iz profesionalne elite u Makedoniju doprineo je uticajem na albansko stanovništvo jačanjem albanske nacionalne svesti i mobilizacijom društveno-političke organizacije.[60]
Završetak rata na Kosovu (1999) rezultirao je pojavom izdanaka gerilskih grupa iz OVK poput Oslobodilačke nacionalne armije (ONA).[61][62][63] Do 2001. godine sukob u severnim delovima Republike Makedonije izbio je u pobunu koju su vodile snage makedonske vlade protiv ONA koja je izbegavala islamske identifikacije dok je insistirala na tome da se islamu ustavno da jednak status pravoslavlju.[41][61][64][62] ONA je takođe insistirala na proširenju obrazovanja na albanskom jeziku i vladinom finansiranju univerziteta na albanskom jeziku.[65] Borba za građansku jednakost i ravnopravnost islama postala je povezana sa ovim zahtevima koji su postignuti Ohridskim sporazumom (2001) koji je okončao sukob garantovanjem albanskih prava, (univerzitetskog) obrazovanja, predstavljanja vlade i služenja u policiji.[66][61][64] Visokopozicionirani članovi ONA i albanskog političkog establišmenta u Makedoniji zalagali su se za proširenje prava Albanaca u okviru jedinstvene Makedonije.[67] Oni su na svaki oblik teritorijalne podele gledali kao na gubitak za Albance zbog njihovog nepovoljnog demografskog i političkog položaja.[67] Albanski nacionalisti imali su slične stavove jer nisu želeli da ostave istorijske gradove Skoplje i Bitolj za sobom nakon otcepljenja od Makedonije.[67] Religija nije igrala mobilizujući faktor tokom sukoba između Albanaca i Makedonaca, iako postaje novi element u odnosima dva naroda.[66][68]
Posle sukoba, Albanci u Makedoniji su postavili nove statue albanskih istorijskih ličnosti poput Skenderbega u Skoplju i dali školama imena po takvim pojedincima, dok su podignuta spomen obeležja palim borcima OVK i ONA.[69] Ovakvi događaji su povećali tenzije između Albanaca i Makedonaca.[69] Figura Svete Majke Tereze (1910-1997), katoličke albanske časne sestre rođene u Skoplju, korišćena je u nacionalističke svrhe u Makedoniji jer se njeno poreklo osporava, a na njeno nasleđe polažu neke makedonske i albanske elite iz lokalnog političkog i akademskog spektra .[70]
U kontekstu društvene slike i stereotipa, albanski nacionalistički konstrukti druge, poput Makedonaca, doživljavaju kao neznalice, a slični stavovi postoje i na makedonskoj strani Albanaca.[71] Albanski nacionalisti vide makedonsku etničku pripadnost kao koju su izmislili Jugosloveni da bi oslabili Srbiju, sprečili formiranje drugih identiteta i legitimisali postojanje makedonske republike u komunističkoj Jugoslaviji.[72] Makedonce Albanci nazivaju etničkim kolektivitetom sa terminom Shkie (Sloveni) koji takođe nosi pežorativne konotacije.[53][73] Neki makedonski komentatori su zabrinuti da albanski nacionalisti vide Makedonce kao osobe bez istorijskih teritorijalnih prava na oblasti u Makedoniji koje bi postale deo Velike Albanije i polagale pravo na skoro polovinu teritorije republike kao što je nekada promovisala Prizrenska liga.[53]
U političkoj sferi albanske stranke održavaju sekularne i nacionalističke platforme, podržavajući sekularni okvir države uz insistiranje na zaštiti islama i kulture muslimanskih konstituenata, uz kontrolu i mešanje muslimanskih institucija.[66][74][75] Za razliku od Albanije i Kosova, nacionalni identitet i islam su tradicionalno povezani i jači među Albancima iz Makedonije.[76] Status Albanaca koji su manjina u Makedoniji i da su većina muslimani mešao je nacionalni i verski identitet u suprotnosti sa pravoslavnom slovenskom makedonskom većinom.[76] Neki muslimanski albanski establišmenti u Makedoniji smatraju da je biti dobar musliman sinonim za biti Albanac.[66] Jezik ostaje važan marker identiteta etničkih Albanaca u Makedoniji.[65] Gornja Reka, region zapadne Makedonije, dom je hrišćanske pravoslavne populacije koja govori albanski jezik i koja se sama identifikuje kao Makedonci.[77][78] Kontroverze među pravoslavnim hrišćanima iz Gornje Reke su se pojavile oko identiteta i crkve sa nekoliko istaknutih pojedinaca koji su javno izjašnjavali albanski identitet ili poreklo i drugi koji su pozivali da Albanska pravoslavna crkva bude prisutna u regionu.[79][80][81][82][83][84][85][86]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Babuna 2004, str. 310.
- ^ Merdjanova 2013, str. 42.
- ^ Babuna 2004, str. 293.
- ^ Nezir-Akmese 2005, str. 96, 98.
- ^ Babuna 2004, str. 294.
- ^ a b Nezir-Akmese 2005, str. 52.
- ^ Nezir-Akmese 2005, str. 52, 96.
- ^ a b Gingeras 2009, str. 31–32, 34.
- ^ Gingeras 2009, str. 34.
- ^ a b Skendi 1967a, str. 370–378.
- ^ a b Duijzings 2000, str. 163.
- ^ a b Gawrych 2006, str. 182.
- ^ a b Nezir-Akmese 2005, str. 96.
- ^ a b Nezir-Akmese 2005, str. 97.
- ^ Saunders 2011, str. 97.
- ^ Babuna 2004, str. 297.
- ^ a b v g Babuna 2004, str. 298.
- ^ Fontana 2017, str. 91–92.
- ^ Babuna 2004, str. 300.
- ^ Hall 2010, str. 183.
- ^ Judah 2008, str. 47.
- ^ Fontana 2017, str. 92.
- ^ Rossos 2013, str. 185–186.
- ^ Bailey 2011, str. 100.
- ^ Reginald 1999, str. 197–188.
- ^ Judah 2008, str. 52.
- ^ a b Poulton 1995, str. 138.
- ^ Takeyh & Gvosdev 2004, str. 80.
- ^ Takeyh & Gvosdev 2004, str. 80–81.
- ^ Takeyh & Gvosdev 2004, str. 81.
- ^ Makedonskite Bugari i Albancite zaedno vo borbata so jugoslovenskiot komunizam
- ^ Poulton 1995, str. 126.
- ^ Fontana 2017, str. 96.
- ^ Poulton 1995, str. 126–127.
- ^ Koinova 2013, str. 37.
- ^ a b v Peshkopia 2015, str. 61.
- ^ Ramet 2006, str. 300.
- ^ a b v g d Fontana 2017, str. 97.
- ^ a b Ramet 2006, str. 302.
- ^ Babuna 2004, str. 307.
- ^ a b v g d đ e ž z i Merdjanova 2013, str. 46.
- ^ a b v g d đ Ahmed 2013, str. 244.
- ^ Babuna 2004, str. 303.
- ^ Poulton 1995, str. 127.
- ^ a b Poulton 1995, str. 129–130.
- ^ Poulton 1995, str. 127–128.
- ^ a b v Poulton 1995, str. 128.
- ^ Brunnbauer 2004, str. 575. "Albanian “demographic expansion” was identified by the leadership of the Socialist Macedonian Republic as part of the increasing Albanian nationalism in Macedonia in the 1980s"
- ^ Poulton 1995, str. 128–129.
- ^ Poulton 1995, str. 138–139.
- ^ Poulton 1995, str. 130.
- ^ a b v Roudometof 2002, str. 172.
- ^ a b v Batkovski & Rajkocevski 2014, str. 95.
- ^ a b Merdjanova 2013, str. 49.
- ^ Gallagher 2005, str. 83.
- ^ Ramet 1997, str. 80.
- ^ a b v Bugajski 1994, str. 116.
- ^ Neofotistos 2008, str. 28. "“Republic of Illirida”, a name formed by the conjunction of Illyria and Dardania"
- ^ a b v Fontana 2017, str. 100.
- ^ Peshkopia 2015, str. 63, 75.
- ^ a b v Gregorian 2015, str. 93–94.
- ^ a b Liotta & Jebb 2004, str. 63–64.
- ^ Koktsidis & Dam 2008, str. 161.
- ^ a b Koktsidis & Dam 2008, str. 174–179.
- ^ a b Fontana 2017, str. 103.
- ^ a b v g Merdjanova 2013, str. 47.
- ^ a b v Peshkopia 2015, str. 76.
- ^ Roudometof 2002, str. 188
- ^ a b Koktsidis & Dam 2008, str. 179.
- ^ Alpion 2004, str. 230–232, 235.
- ^ Lambevski 2002, str. 311, 315.
- ^ Peshkopia 2015, str. 57.
- ^ Neofotistos 2004, str. 51.
- ^ Stojarova 2010, str. 50.
- ^ Peshkopia 2015, str. 79.
- ^ a b Merdjanova 2013, str. 45.
- ^ Bechev 2009, str. 188. "Several villages in the Upper Reka subregion were, in the past, populated by Orthodox Albanian speakers who have been largely assimilated by the Slavic Macedonians."
- ^ Mirčevska 2007, str. 132."Gornorekancite so muslimanska religija denes sebe si se identifikuvaat kako Albanci, dodeka pravoslavite hristijani kako Makedonci. [Upper Reka people of the Muslim religion today identify themselves as Albanians, while Orthodox Christians as Macedonians.]"
- ^ Arsovska, Elizabeta. „Eksluzivno: Večer vo poseta na Mavrovsko-gornorekanskiot kraj. Zboruvame albanski, no nie sme makedonci i majčin jazik ni e makedonskiot! [Exclusive: Večer visits Mavrovo-Gorna Reka region. We speak Albanian, but we are Macedonians and our native language is Macedonian!]”. Večer. Arhivirano iz originala 8. 12. 2015. g. Pristupljeno 4. 12. 2015.
- ^ Giorgievski, Branko. „Branslav Sinadinovski specijalen sovetik na liderot Ali Ahmeti: Liturgiite ne se dovolni, sakame posebna Albanska Pravoslavna Crkva [Branslav Sinadinovski special consultant to leader Ali Ahmeti: Liturgies are not enough, we want a separate Albanian Orthodox Church]”. Dnevnik. Arhivirano iz originala 2015-12-08. g. Pristupljeno 4. 12. 2015.
- ^ „Škretite imaat makedonski koreni i ne možat da se poistovetuvaat so Albancite [Shkreti have Macedonian roots and can not be identified with Albanians]”. Makedoncka Nacija. Pristupljeno 4. 12. 2015.
- ^ „Kujt i pengon përkatësia etnike shqiptare e z. Sinadinovski?! [Who prevents the Albanian ethnicity of Mr. Sinadinovski?!]”. Klan Macedonia. Arhivirano iz originala 2015-12-22. g. Pristupljeno 13. 12. 2015.
- ^ „Më thonë Branko Manojlovski, por unë jam shqiptar [The call me Branko Manojlovski, but I am Albanian]”. Zeri. Arhivirano iz originala 22. 12. 2015. g. Pristupljeno 13. 12. 2015.
- ^ „Branislav Sinadinovski- Pravoslaven Albanec ili običen Izmamnik? [Branislav Sinadinovski - Albanian Orthodox or lovable rogue?]”. Fokus. Pristupljeno 13. 12. 2015.
- ^ „Manojlovski thotë se Sinadinovski është kushëriri im, edhe ai shqiptar [Manojlovski says Sinadinovski is his cousin, and an Albanian]”. Koha. Arhivirano iz originala 22. 12. 2015. g. Pristupljeno 13. 12. 2015.
- ^ „Shqiptarët ortodoks të Maqedonisë kërkojnë liturgji në gjuhën shqipe [Macedonian Orthodox Albanians seeking liturgy in Albanian]”. The Albanian. 2014-09-11. Arhivirano iz originala 22. 12. 2015. g. Pristupljeno 19. 12. 2015.
