Velika geografska otkrića

Velika geografska otkrića označavaju razdoblje u istoriji koje je trajalo od polovine 15. do polovine 16. veka. Tokom tih sto godina evropski istraživači su posetili većinu nastanjenih krajeva sveta i otkrili da je svet mnogo prostraniji i raznolikiji no što je iko mogao i da zamisli. Vesti o njihovim otkrićima su se širile zahvaljujući novoj tehnici štampe i privlačila su pažnju široke publike. Proširivanje geografskih, ali i drugih saznanja, po svojoj širini i brzini bilo je veliko, pa se u tom pogledu ni jedan drugi vek do tada ne može meriti s tim razdobljem. Stoga se doba velikih geografskih otkrića smatra granicom kojom se završava razdoblje srednjeg veka, a započinje novo veliko razdoblje ljudske prošlosti nazvano novi vek.

Velika geografska otkrića pokrenula su lavinu ekspedicija u kojima su evropski brodovi putovali oko sveta u potrazi za novim trgovačkim putevima i partnerima radi održavanja rastućeg kapitalizma u Evropi. U tom su procesu Evropljani naišli na nove ljude i ucrtali zemlje dotada njima nepoznate zemlje. Među najslavnijim istraživačima tog razdoblja bili su Kristifor Kolumbo, Vasko da Gama, Pedro Alvares Kabral, Džon Kabot, Huan Ponse de Leon i Fernando Magelan.

Velika geografska otkrića imala su korene u novim tehnologijama i idejama koje su nastale u doba renesanse, a uključivale su napredak u kartografiji, navigaciji i brodogradnji. Novo mišljenje da je Zemlja okrugla, navelo je odvažnije na pomisao o plovidbi na zapad kako bi stigli na istok. Najvažniji je bio izum prve karake, a potom i karavele u Iberiji. One su bile spoj tradicionalnih evropskog i arapskog dizajna i prvi brodovi koji su mogli napustiti relativno pasivan Mediteran i zaploviti sigurno na otvoreni Atlantik.

Istraživanja kopnom

Karta arapskog geografa al-Idrisija bila je jedna od najpouzdanijih karata sveta pre razdoblja evropskih istraživanja

Velikim geografskim otkrićima prethodila je serija evropskih ekspedicija koje su kopnom prešle Evroaziju u kasnom srednjem veku. Dok su pretili Evropi pljačkanjem i razaranjem, Mongoli su ujedinili veliki deo Evroazije stvorivši trgovačke puteve i komunikacijske linije koje su se protezale od Srednjeg istoka do Kine. Neki Evropljani iskoristili su tu prednost, pa su krenuli da istražuju dalje na istok. Gotovo su svi bili Italijani pošto je trgovina između Evrope i Srednjeg istoka skoro u potpunosti bila pod kontrolom trgovaca iz Italijanskih gradova država. Njihove bliske veze s Levantom stvorile su veliku znatiželju i komercijalni interes za područja koja su se nalazila istočno.

Prvi od tih putnika bio je Đovano de Plano Karpini koji je putovao do Mongolije i natrag od 1244. do 1247. godine. Najslavniji putnik bio je Marko Polo koji je putovao po Orijentu od 1271. do 1295. Svoje putovanje je iscrpno prikazao u delu Putovanja koje se čitalo širom Evrope.

Ta putovanja ipak nisu ostvarila veliki trenutni učinak. Budući da se Mongolsko carstvo raspalo gotovo jednako brzo kao što je nastalo, put prema istoku ubrzo je postao daleko teži i opasniji. Crna smrt je tokom četrnaestog veka takođe sprečila putovanja i trgovinu. Kopneni put do Istoka ostao je predugačak i težak za profitabilnu trgovinu, a bio je i pod kontrolom islamskih carstava koja su se dugo borila s Evropljanima. Uspon agresivnog i ekspanzionističkog Osmanskog carstva posebno nakon osvajanja Carigrada 1453. još je više ograničio mogućnosti Evropljana.

Portugalska istraživanja

Karta fra Maura (1459) u Veneciji, omogućavala je jedan od prvih praktičnih opisa Evrope, Afrike i Azije.

Sve dok se nisu razvile prve karake i karavele u Iberiji, evropske su se misli vraćale ka legendarnom Istoku. Ta su istraživanja imala brojne uzroke. Ekonomisti veruju da je glavni uzrok, zbog čega su velika geografska otkrića započela, bila jaka nestašica plemenitih metala u polugama. Evropska ekonomija zavisila je od vrednosti zlata i srebra, pa je njihova niska domaća ponuda gurnula veliki deo Evrope u recesiju. Drugi faktor bio je viševekovni sukob između Iberijaca i muslimana na jugu. Iberijci su uvideli da je sposobnost zaobilaska severnoafričkih muslimanskih država presudna za njihov opstanak. Istovremeno su naučili mnogo toga od svojih arapskih suseda. Preko Arapa ponovo je otkrivena antičkogrčka geografija koja je po prvi put evropskim mornarima pružila ideju o obliku Afrike i Azije.

Prvi veliki talas istraživanja pokrenuo je Portugal pod princom Henrikom Moreplovcem. Isplovivši na otvoreni Atlantik Portugalci su otkrili ostrva Madeira (1419) i Azore (1427), koji su odmah postali portugalske kolonije. Glavni plan Henrika Pomorca bilo je istraživanje zapadne obale Afrike. Vekovima su jedini trgovački putevi koji su povezivali zapadnu Afriku i sredozemni svet išli preko pustinje Sahare. Ti putevi bili su pod kontrolom severnoafričkih muslimanskih država, dugogodišnjih portugalskih suparnika. Portugalci su se nadali da će zaobilaskom islamskih naroda preko mora moći direktno trgovati sa Zapadnom Afrikom. Takođe su se nadali da se južno od Sahare nalaze hrišćanske države i mogući saveznici u borbi protiv muslimana u Magrebu. Portugalski moreplovci su pravili lagan ali stalan napredak, svake godine uspevajući prodreti nekoliko kilometara dalje na jug, pa su 1434. godine uspeli da savladaju sljedeću prepreku - rt Bojador. U dve decenije savladali su saharsku barijeru i započeli su trgovinu zlatom i robljem u Senegalu. Napredak se nastavio izgradnjom trgovačkih utvrda u Elmini, dok je Sao Tome i Principe postao prva kolonija koja je počela da proizvodi šećer. 1482. ekspedicija pod vođstvom Dioga Kaa uspostavila je kontakt s Kraljevstvom Konga. Kada je 1487. godine Bartolomeo Dijaz doplovio do krajnjeg juga Afrike i otkrio prolaz u Indijski okean, Portugalci su shvatili da su na pravom putu, pa je kralj naredio da se rt nazove Rt dobre nade. Godine 1497. krenuo je Vasko da Gama na putovanje koje je iduće godine bilo okrunjeno uplovljavanjem u Kalkutu na indijskoj obali. U rukama Portugalaca uskoro su se našli otoci bogati začinima, a duž obala Afrike i Indije osnivali su svoje utvrde uz koje su se nalazila naselja portugalskih trgovaca, kolonije. Lisabon je postao glavna evropska luka, ali kada su se u trgovinu s Indijom uključili i engleski, španski i holandski trgovci, Portugal je bio izguran kao trgovački konkurent, pa je uspeh postignut stvaranjem kolonija bio kratkotrajan i za Portugal vrlo štetan.

Otkriće Amerike

Glavni članak: Otkriće Amerike

Portugalski suparnik Kastilja bila je sporija od svojih suseda u istraživanju Atlantika sve do kasnog petnaestog veka kada su kastiljski mornari započeli takmičenje sa svojim iberskim susedima. U prvom takmičenju za kontrolu nad Kanarskim ostrvima pobedila je Kastilja. Stvaranjem unije između Aragona i Kastilje i završetkom rekonkiste osvajanjem poslednjeg uporišta Maura, Granade, stvoreni su uslovi da se Španija u potpunosti preda traženju novih trgovačkih puteva i prekomorskih kolonija.

Nakon što je prihvatio mišljenje da je Zemlja okrugla, Kristifor Kolumbo je bio uveren da se u Indiju može doći i ploveći na zapad. Od portugalskog kralja Kolumbo je zatražio potporu za istraživačko putovanje na zapad, ali je njegova molba bila odbijena. Bez uspeha se obratio i francuskom i engleskom kralju. Novčanu je potporu zatražio i od španskog kralja, no tek je uz podršku kraljice Izabele dobio tri broda i potrebna sredstva. U avgustu 1492. godine ekspedicija je isplovila, a iste godine Kolumbo je stigao do ostrva kome je dao ime San Salvador („Sveti Spasitelj“) uveren da je stigao do Indije. Kolumbo je još tri puta plovio u Ameriku i osim Kube i Haitija, otkrio Antilska ostrva, ušće reke Orinoko i obalu Srednje Amerike. Umro je bolestan i odbačen, uveren da je otkrio novi put za Indiju. Italijan Amerigo Vespuči istražujući ušće Amazone utvrdio je da ta zemlja nije Indija, već novi kontinent koji je po njemu prozvan Amerika.

Godine 1501. portugalski moreplovac Pedro Alvares Kabral otkrio je novi svet, zemlju koja se danas naziva Brazil. Time su otkrića na zapadu dovela do spora s Portugalom jer su Portugalci pre Španaca doplovili do Brazila. U sporu je zatražena intervencija pape koji je 1494. godine sporazumom iz Tordesiljasa uspostavio liniju razgraničenja, koja je išla 270 liga zapadno od Zelenortskih ostrva, po kojoj je Brazil pripao Portugalu, ali sporovi su nastavljeni do novog sporazuma 1529. godine kojim je uspostavljena još jedna linija razgraničenja preko Tihog okeana.

Kolumbo i drugi španski istraživači u početku su bili razočarani svojim otkrićima. Za razliku od Afrike ili Azije karipski ostrvljani nisu imali mnogo stvari za trgovanje sa španskim brodovima. Ostrva su stoga postala žarište kolonizacijskih napora. Sve dok nije istražila sam kontinent Španija nije pronašla bogatstvo koje je tražila u obliku obilnog zlata. U Americi su Španci pronašli brojna carstva koja su bila jednako velika i napučena kao ona u Evropi. Španski konkistadori su ih uz pomoć brojnih pandemija bolesti, koje su se njihovim dolaskom proširile, uspeli osvojiti sa samo šačicom ljudi. Čim je uspostavljena španska vrhovna vlast glavni fokus postali su vađenje i izvoz zlata i srebra.

Godine 1519. kada se Kortezova vojska iskrcala u Meksiku španska kruna je dala sredstva Portugalcu Fernandu Magelanu da pokrene ekspediciju. Cilj ove misije bio je pronalazak Začinskih ostrva putujući na zapad te ih tako smestiti u špansku sferu. Ekspedicija je doživela uspeh i postala je prva koja je oplovila svet na svom povratku tri godine kasnije.

Opadanje portugalske prevlasti

Portugalska istraživanja i kolonizacija nastavili su se uprkos novom rivalstvu sa Španijom. Portugalci su postali prvi zapadnjaci koji su došli do Japana i trgovali s njime. Portugalska kruna je pod kraljem Manuelom I pokrenula smeo plan da očuva kontrolu zemalja i trgovačkih puteva koje su bili proglašeni njihovima. Strategija je bila građenje serija utvrđenja koje će im omogućiti kontrolu svih glavnih trgovačkih puteva istoka. Stoga su utvrđenja i kolonije bile uspostavljene na Zlatnoj Obali, Luandi, Mozambiku, Zanzibaru, Mombasi, Sokotri, Hormuzu, Kalkuti, Goi, Bombaju, Makau i Timoru. Portugalci su takođe kontrolisali Brazil, koji je otkrio Pedro Alvares Kabral 1500. godine, a ležao je delom na portugalskoj strani globalne „podele“ iz Tordesiljasa.

Portugal je imao nevolje u širenju svoga carstva u unutrašnjost, pa se usredsredio većinom na obalna područja. Nakon nekog vremena Portugalci su potvrdili da su jednostavno premali da omoguće novac i ljudstvo dovoljno da uspe takva masivna pustolovina. Utvrđenjima raširenim širom sveta nedostajali su ljudi i oružje. Stoga se oni nisu mogli takmičiti s većim silama koje su polagano prodirale na njihovo carstvo. Dani skorog monopola istočnom trgovinom bili su odbrojeni. Portugalsku hegemoniju na istoku slomili su holandski, francuski i britanski istraživači, koji su ignorisali papsku podelu sveta. Godine 1580. španski kralj Filip II postao je takođe kralj Portugalije kao zakonit naslednik krune nakon što je njegov bratanac Sebastijan umro bez sinova (Filip II Španski bio je unuk Manuela I Portugalskog). Združena carstva bila su jednostavno prevelika da se održe neizazovnima, te da se odupru tim izazovima.

Neki su portugalski posedi izgubljeni ili suženi posebno u Zapadnoj Africi, Srednjem istoku i Dalekom istoku koji su većinom bili okruženi britanskim i holandskim kolonijama. Bombaj je predan Britancima kao venčani dar. Kolonije gde je portugalska prisutnost bila snažna poput Istočnog Timora, Goe, Angole, Mozambika i Brazila ostale su i dalje portugalskim posedima. Holanđani su pokušali osvojiti Brazil, te su u jedno vreme kontrolisali skoro polovinu područja, ali su ipak naposletku odbačeni.

Severnoevropsko uplitanje

Nacije izvan Iberije odbile su da priznaju sporazum u Tordesiljasu. Francuska, Holandija i Velika Britanija, koje su imale dugu pomorsku tradiciju, uprkos iberijskim protekcijama napravile su svoj put prema severu zahvaljujući novim tehnologijama i kartama.

Prvu od tih misija proveo je Britanac Džon Kabot. To je bila prva u nizu francuskih i britanskih misija koje su istraživale Severnu Ameriku. Španija je uveliko ignorisala severniji deo Amerike jer je tamo bilo malo ljudi i daleko manje bogatstava nego u Srednjoj Americi. Ekspedicije Kabota i drugih istraživača bile su uveliko u nadi pronalaska Severozapadnog prolaza čime bi se povezalo s bogatstvima Azije. Taj prolaz nikad nije bio otkriven, ali u njihovim putovanjima pronađene su druge mogućnosti, pa su u ranom sedamnaestom veku kolonisti iz brojnih severnoevropskih zemalja započeli naseljavanje istočne obale Severne Amerike.

Severnjaci su takođe postali veliki rivali Portugalcima u Africi i Indijskom okeanu. Holandski, francuski i britanski brodovi počeli su da se privikavaju na portugalski monopol i osnovali su vlastite kolonije. Postepeno su portugalsko i špansko tržište i doprinosi opadali zbog novih suparnika koji su okruživali njihove vredne posede (poput Hongkonga koji se nalazio pored Makaua). Severnjaci su takođe preuzeli vođstvo u istraživanju poslednjih nepoznatih regija Tihog okeana i severnoameričke zapadne obale, koja je bila u španskom delu podele iz Tordesiljasa. Holandski istraživači poput Viljema Janša i Abela Tasmana istraživali su obale Australije dok je u osamnaestom veku britanski istraživač Džejms Kuk kartirao veliki deo Polinezije.

Osvajanje Sibira

Godine 1552. ruski car Ivan Grozni osvojio je Kazanski kanat što je otvorilo nove mogućnosti u osvajanju Istoka. Jermak je ušao u Sibir sa grupom od 1636 ljudi 1580. godine sledivši reke Tagil i Turu. Sljedeće godine bili su na Tobolu, te je 500 ljudi opsedalo Isker, boravište kana Kučuma, u susedstvu današnjeg Toboljska. Kučum je pobegao u stepe, prepustivši svoje područje Jermaku, koji je prema tradiciji prodao caru Ivanu IV pored današnjeg Sibira svoju vlastitu restauraciju na uživanje.

Jermak se utopio u Irtiš 1584. pa su njegovi kozaci napustili Sibir. Nove grupe lovaca i pustolova su uz pomoć Moskve navirale svake godine u zemlju. Kako bi se izbegli sukobi s napučenijim jugom, one su radije napredovale prema istoku duž viših geografskih širina. U međuvremenu je Moskva podigla utvrđenja i naselila radnike oko njih radi snabdevanja garnizona hranom. U roku od osam godina Rusi su dosegli Amur i Tihi okean. To brzo osvajanje obrazlažemo je okolnostima da ni Tatari ni Turci nisu mogli da pruže bilo kakav ozbiljan otpor.

Kraj i posledice geografskih otkrića

Velika su geografska otkrića prouzrokovala velike promene u tadašnjem svetu i Evropi. Središte svetske trgovine premestilo se sa Sredozemlja na obale Atlantika, gde su premešteni i glavni trgovački putevi. Umesto dotadašnjih trgovačkih velesila, poput Venecije i Đenove, uzdižu se nove trgovačke sile poput Španije, koju će uskoro istisnuti Engleska i Francuska. Velike količine zlata koje su pristizale iz Amerike dovele su do inflacije i pada cene plemenitih metala, dok će do kraja 16. veka za više od tri puta porasti cena poljoprivrednih i obrtničkih proizvoda. Ta će revolucija cena podsticajno delovati na razvoj proizvodnje. Portugal i Španija, zemlje koje su se prvobitno najviše obogatile geografskim otkrićima, bile su prisiljene da gotovo sve uvoze jer su zbog lake zarade u kolonijama i novootkrivenim zemljama mnoga proizvodna područja ostala bez stanovništva. Potreba za većom količinom obrtničkih proizvoda krajem 15. i u prvoj polovini 16. veka dovele su do pojave novog oblika proizvodnje, manufakture, i do pojave preduzetništva jer srednjovekovni obrti nisu mogli uskladiti proizvodnju s potrebama svetskog tržišta. Preduzetnici su organizovali proizvodnju izvan gradskih središta zapošljavajući veći broj radnika od kojih je svaki radio samo jednu radnju proizvodnog procesa. Tako je sprovođena podela rada i specijalizacija, porasla je proizvodnost i kvalitet proizvoda, a smanjila se njegova cena. Manufaktura (lat. manus, ruka; facere, raditi) naziv je i za novi način proizvodnje s provedenom podelom rada i za radionice u kojima se na takav način proizvodilo.

Osvojena su vanevropska područja evropske države pretvarale u svoje kolonije koje su ekonomski iskorišćavale. Kolonije su služile kao izvor sirovina i kao izvozno tržište. Stanovništvo osvojenih zemalja kolonijalne su sile iskorišćavale do maksimuma.

Između Amerike i Evrope izmenjene su mnoge biljne i životinjske vrste, pa su iz Evrope u Ameriku preneseni konj, krava, ovca, koza i svinja, a od biljaka vinova loza i pšenica, i alkohol. Iz Amerike u Evropu preneseni su krompir, kukuruz i duvan. Iako je trebalo dugo vremena da stanovništvo Evrope prihvati nove kulture, one su tokom vremena zauzele svoje mesto među najvažnijim prehrambenim proizvodima Evropljana.

Velikim geografskim otkrićima uspostavljen je dodir među kontinentima, a evropska istorija je postala istorija sveta. Svojom važnošću ona predstavljaju jedan od prelomnih događaja u istoriji, pa se s pravom smatra da s velikim geografskim otkrićima prestaje razdoblje srednjeg veka, a započinje novo doba u istoriji čovečanstva, novi vek.

Spoljašnje veze

• Kratka istorija kartografije: Kako su naši preci mapirali svet (TV Istorija - Zvanični jutjub kanal)
• Velike avanture: Kolumbo i Novi svet (Otrkrića Dokumentarni film na jutjubu)
• Vasko de Gama - Putovanje do Indije: Nova ruta do zemlje začina - Prema izlazećeg Suncu (Putovanja Dokumentarni fil na jutjubu)

• (jezik: engleski) Ricardo Duchesne: The Faustian impulse and European exploration, The Fortnightly Review 2012