Gornja Reka (oblast)

Koordinate: 41° 45′ N 20° 39′ E / 41.750° S; 20.650° I / 41.750; 20.650
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
(preusmereno sa Горња Река)
41° 45′ N 20° 39′ E / 41.750° S; 20.650° I / 41.750; 20.650
Mapa podregiona Gornje Reke, zapadna Severna Makedonija

Gornja Reka (mkd. Горна Река; alb. Reka e Epërme) geografski je i etnografski podregion šireg regiona Reke, na zapadu Severne Makedonije, uključujući i naselja u severozapadnom delu opštine Mavrovo i Rostuša i opštine Gostivar. Ovaj region je dom kako muslimanskog, tako i pravoslavnog stanovništva albanskog govornog područja koji sebe smatraju Makedoncima,[1][2] sa nekoliko značajnih izuzetaka u prošlosti, a i u skorije vreme.[3][4][5][6][7]

Gornja Reka je alpski planinski i robustan region sa planinskim pašnjacima i govedima. U savremeno doba, najveće naseljeno mesto je selo Vrbjani.[8] Ovaj region predstavlja izolovanu i nerazvijenu oblast sa ograničenim komunikacionim vezama, pri čemu pristup i putovanja postaju teški tokom snežnih zimskih meseci.[9]

Tokom istorije, stanovnici ovog regiona bavili su se uglavnom poljoprivredom, a jedan deo stanovništva se i danas bavi poljoprivredom.[10] Gornja Reka je u prošlosti prolazila kroz procese depopulacije zbog sezonskih i/ili stalnih migracija u obližnjim područjima, ali i u inostranstvu u potrazi za poslom i boljim životnim standardom.[11] Tokom 14. veka Gornja Reka je bila u sastavu Dušanovog carstva, a njegovim raspadom 1371. godine pripala je državi srpskog kralja Marka, kojim je vladala porodica Mrnjavčević, do 1395. godine, kada je ovu teritoriju osvojio Bajazit I, sultan Osmanskog carstva, pod čijom vlašću je ostala do Balkanskih ratova 1912—1913. godine. Posle toga je postala deo Kraljevine Srbije, Kraljevine Jugoslavije, Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, i na kraju deo Severne Makedonije.

Geografija[uredi | uredi izvor]

Položaj i prostranstvo[uredi | uredi izvor]

Duboka reka sa svojim vodopadom u pozadini

Širi region Reka podeljen je na Malu, Donju i Gornju Reku (ili Veliku Reku).[12] Gornja Reka se, pored regiona Reka, takođe smatrala (a sa albanske tačke gledišta se i dalje smatra) delom većeg regiona Dibre, koji obuhvata više podregiona oko grada Debra sa obe strane albansko-Severnomakedonske granice.[13][a]

Region Gornje Reke ograničen je Kosovom na severu i Albanijom na zapadu.[14] To je planinsko područje sa alpskim planinskim pašnjacima koje je smešteno u severnom delu sliva reke Radike, koji se nastavlja dalje u Donjoj Reci južno do Boškovog mosta, blizu Male Reke.[14] Severna i severoistočna granica Gornje Reke je planina Velika Vraca, koja je deo venca Šar-planine, a one se protežu blizu planine Ničpur, čiji se najviši vrh Lera nalazi na nadmorskoj visini od 2.194 metara.[14] Severozapadna i zapadna granica regiona ide duž planine Korab sa najvišim vrhom - Velikim Korabom, na visini od 2.753 metara.[14] Uski prolaz na nadmorskoj visini od 1.920 metara, koji se prostire između planina Korab i Šare, omogućava komunikaciju i interakciju sa etnografsko/geografskim regionom Gora.[14] Kroz ovaj prolaz, smešten između Šepure, vrha koji predstavlja tromeđu između Srbije, Albanije i Severne Makedonije, i planina Vraca, prolazi najpogodnija komunikacijska veza (automobilski put, pešačke i kozačke staze) između nekadašnjeg sela Štirovice u najsevernijem delu Gornje Reke i sela Restelice na južnom obodu regiona Gora na Kosovu.[14]

Put za Beličicu

Južnu granicu Gornje Reke predstavlja desna obala reke Radike.[14] Ova reka nalazi se između sela Vrbjani u Gornjoj Reci i Žirovnice u Donjoj Reci i odslikavaju je komunikaciona i geografska ograničenja koja nameće planina Korab.[14] Put koji povezuje ova dva sela predstavlja glavni vid komunikacije između ovih regiona koji se prostiru sve do Debra.[14] Istočni deo južne granice prostire se levo od doline Radike i u tom delu je smeštena planina Bistra, sa najvišim vrhom Medenicom na 2.163 metara.[14] Istočni put, koji se ukršta sa ostalim putevima kod sela Volkovije, počinje od sela Vrben na istočnoj granici Gornje Reke.[14] Put se dalje nastavlja do grada Mavrovski Hanovi i Mavrovskog jezera, pa sve dalje do Gostivara. Pored glavne reke Radike, niz pritoka koje napajaju vodom ovu reku mogu se naći u Gornjoj Reci, poput Duboke, Brodečke i Ribničke reke.[14][15] Planinski pašnjaci, koje lokalno stanovništvo koristi za ispašu stoke, smešteni su širom ovog planinskog regiona, a najviše na Rečkoj planini, Nistrovskom Korabu i na planini Ćafa Kadis.[14][15] Ukupno, pašnjaci u ovom regionu pokrivaju površinu od 358,8 km².[14]

Klima[uredi | uredi izvor]

Region Gornja Reka je jedina oblast u Makedoniji koja ima hladnu alpsku klimu. Zbog velikih visina, ova oblast je izložena vetrovima koji duvaju iz različitih pravaca.[16] Sa istoka duva takozvani beli vetar koji donosi jake udare, a sa jugoistoka i jugozapada tople vazdušne mase donose kišu u ovu oblast.[16] Gornja Reka je izložena olujama uglavnom tokom leta, dok se kiša, mraz i grad javljaju u skladu sa sezonskim vremenskim uslovima.[16] Zima je često duga i sa dosta snega, pa samim tim leto, proleće i jesen traju veoma kratko.[9] Sneg uglavnom počinje da pada sredinom jeseni, a zadržava se do sredine proleća.[9] Često se dešava da sneg pada gotovo do kraja proleća, a ponekad čak i početkom leta.[9] Zbog snežnih padavina, Gornja Reka je često komunikacijski izolovani region tokom većeg dela godine, tako da su odnosi sa susednim područjima jako ograničeni, a nekad čak nije moguće stići do ovog regiona iz drugih oblast, recimo iz Albanije preko Koraba.[9] U prošlosti je stanovništvo bilo primorano da za vreme kratkog leta obezbedi zalihe žitarica, soli, pasulja i drugih namirnica, jer bi zimi sneg onemogućio komunikaciju sa okolnim selima, a i sa spoljnim svetom.[9]

Planinski pašnjaci u Gornjoj reci sa stokom na ispaši

Flora i fauna[uredi | uredi izvor]

Većina Gornje Reke, zajedno sa Donjom Rekom, nalazi se u okviru nacionalnog parka Mavrovo.[17] Pojedini delovi ovog regiona još uvek sadrže prašume starih i autohtonih vrsta bukovog drveća, posebno oko Duboke reke i severnog dela doline reke Radike.[18] Neki delovi pod šumom su do 1950-ih godina posečeni da bi se stvorili pašnjaci za ispašu stoke.[18] Gornja Reka je takođe dom kritično ugrožene podvrste evroazijskog risa - balkanskog risa,[18][19][20] podvrste koja živi samo na ovom području i koja broji manje od sto jedinki.[21]

Demografija[uredi | uredi izvor]

Naselja[uredi | uredi izvor]

Naselja Gornje Reke u opštini Mavrovo i Rostuša uključuju sela Tanuše, Nivište, Ribnica, Žužnje, Nistrovo, Ničpur, Volkovija, Kičinica, Krakornica, Beličica, Vrben, Bogdevo, Sence, Vrbjani, Bibaj i Grekaj. Sela u okviru opštine Gostivar su Brodec,[22][23] kao i sela Duf i Orćuše, a i selo Gornje Jelovce, od kojih prva dva zapravo pripadaju opštinama Mavrovo i Rostuša, a poslednje susednom regionu Gornjem Pologu, mada se smatra da pripadaju Gornjoj Reci zbog jezičkog opredeljenja i kulturnih veza.[24][25][26][27][b][v][g][d] Takođe, u ovom regionu su postojala i sela Trnica, Reč, Dubovo, Štirovica, Strezimir i Zavojsko, koja su, zbog ustanka u ovom regionu, spalile srpske i bugarske sile između 1912. i 1916. godine.[28][26][đ]

Stara kuća u Krakornici (levo) i u Volkoviji (desno).

Populacija[uredi | uredi izvor]

Gornja Reka je naseljena muslimanskim i hrišćanskim stanovništvom albanskog govornog područja. Entički gledano, stanovništvo ovog regiona sastavljeno je od Gornjorekanaca[12] i Rekala.[29][30][31][e][ž][z] Oni se još nazivaju i Škreti (alb. shkretë/i),[32][i] izraz koji na albanskom jeziku označava siromašne ljude, a to ime su dobili zbog svoje izolovane domovine i teških životnih okolnosti.[33][34][j][k] Stanovnici albanskog govornog područja koji ispovedaju pravoslavnu veru asimilovani su i označeni kao Makedonci,[1][2][l] dok oni koji su prihvatili Islam sebe smatraju Albancima.[2][lj] Zbog migracija pravoslavaca ka urbanim centrima pre nekoliko decenija, današnje stanovništvo je mahom predstavljeno muslimanskim Albancima, sa malim delom pravoslavaca albanskog govornog područja koji sebe smatraju Makedoncima.[35][m] Najveće muslimansko albansko naselje u Gornjoj Reci danas je selo Vrbjani sa 625 stanovnika,[8] dok je glavno naselje pravoslavaca selo Vrben sa 142 stanovnika.[8] U Gornjoj Reci domaćinstva su se nazivala špi (alb. shtëpi) i tradicionalno su bila sastavljena od proširenih patrijarhalnih porodica.[36][37] Ove familije, od kojih su neke bile bogate, živele su u velikim kamenim kućama i kulama, dok su ostali stanovnici živeli u manjim kućama.[38] Susedna Donja Reka naseljena je Severnomakedonskim muslimanima (zvanim Torbeši), dok manjinu čine pravoslavni Makedonci. Za razliku od Gornje Reke, region Mala Reka naseljen je isključivo pravoslavnim Makedoncima, a populacija Male i Donje Reke pripada slovenskoj etnografskoj grupi Mijaka, koji se služe makedonskim rekanskim dijalektom.

Ekonomija i sezonske/trajne migracije[uredi | uredi izvor]

Pastir sa ogrtačem od ovčje kože sa nekim ljudima iz Štirovice, 1907

Zbog teških životnih okolnosti i društveno političkih nemira, naročito u 19. veku, Gornja Reka je bio istorijski gegion brojnih sezonskih i trajnih migracija.[11] Tradicionalno, stanovništvo se bavilo stočarstvom i poljoprivrednim aktivnostima, a mali broj se i danas bavi ovim delatnostima.[10][n] Tokom kasnog turskog doba, muško stanovništvo Gornje Reke (uglavnom odraslo) išlo je tokom sezone u kurbet, odnosno vršilo ekonomske migracije.[39] Oni su često nalazili posao kao spravljači peciva ili halve, trgovci i prodavci boze i halepa u tadašnjoj osmanskoj prestonici Istanbulu ili regionalnim gradovima, poput Skoplja i Jedrena.[40] U Rumuniji i Bugarskoj su neki stanovnici ovog regiona radili u građevinarstvu kao zidari ili neimari, a kada se za to ukazala potreba, i u Skadru i drugim gradovima u regionu.[41][42][nj]

Trajne migracije su tokom kasnog osmanskog perioda uglavnom bile usmerene ka obližnjim selima i regionima gde danas ove populacije često formiraju nekoliko domaćinstava u naselju među širom albanskom populacijom.[11] Iz Gornje Reke u region Gornji Polog, ljudi su se preselili u sledeća sela: Čergane, Forino, Korito, Balin Dol, Malo Turčane, Donja Banjica, Sretkovo, Novo Selo, Rečane, Vrutok, Pečkovo, Zdunje, Vrapčište, Kalište i Gradec.[11] U Donji Polog su naseljavali sela Gornje Sedlarce, Rakovec, Žerovjane, Radiovce, Tenovo, Lukovica, Sedlarevo i Grgurnica.[11] Sela u okolini Skoplja, kao što su Crni Vrh, Krušopek, Sveta Petka i Patiška Reka, kao i ona u okolini Velesa - Gornje Jabučište, Sogle, Klukovec i Buzalkovo - takođe su bila mesta u koje je odlazilo stanovništvo Gornje Reke.[11][42] Stanovnici su migrirali u neka sela kao hrišćani, a tek kasnije prelazili u islam.[43] U Patiškoj Reci su pak doseljenici ostali pravoslavci sve do početka Drugog svetskog rata,[42][o] odnosno dok se nisu preselili u Skoplje.[44][p] Neki stanovnici sela Vrbjani su poslednjih nekoliko decenija migrirali u susedno muslimansko makedonsko selo Žirovnicu, koje pripada opštinskoj službi Donje Reke i broji oko 258 stanovnika.[45][r] Pravoslavni hrišćani iz ovog regiona migrirali su počev od 1950-ih pa nadalje u tadašnju jugoslovensku prestonicu - Beograd, ali i u druge gradove, poput Skoplja ili obližnjeg Gostivara.[30][34][35] Zbog pobune iz 2001. u severnom delu Severne Makedonije, selo Tanuše je bilo pogođeno sukobom, pa su neki stanovnici migrirali u neka druga mesta.[46][47][s] U poslednje vreme, mladi ljudi iz ovog regiona često odlaze u zapadne zemlje,[10] dok se neki stariji stanovnici koji su napustili svoju domovinu, preko leta vraćaju u Gornju Reku.[30]

Jezik[uredi | uredi izvor]

Gornjorečki albanski dijalekat[uredi | uredi izvor]

Albanski jezik kojim govore stanovnici Gornje Reke predstavlja poddijalekat koji pripada gegijskom dijalektu kojim se govori na severu Albanije.[48] Dijalekat Gornje Reke sadrži pojedine jezičke osobenosti koje ga razlikuju od ostalih albanskih dijalekata. Na primer, albansko slovo 'ć (q) koje se često može čuti kao tvrdo č (ç) kod Albanaca na severu, u gornjorečkom dijalektu se izgovara kao meko č.[49] Za razliku od severnoalbanskih dijalekata, koji albanske karaktere gj uglavnom izgovaraju kao tvrdo dž (xh), Gornjorečani ga izgovaraju kao meko gj, što više podseća na neki južni albanski dijalekat.[49] Slova dj, na primer, u reči djath (sir), zamenjuju karaktere gj u nekim slučajevima.[49] Albanska grupa pl sadržana u rečima plak, pleh i plis u dijalektu Gornje Reke zamenjena je u nekim slučajevima sa pt, tako da ove reči postaju ptak pteh i ptis,[49] dok je grupa ps zamenjena grupom mts, pa se tako, umesto oblika tepsi javlja oblik temtsi.[49]

Za razliku od drugih albanskih dijalekata, gde je klaster nd uprošćen u d, kod Gornjorečana je zadržan u nekim rečima, poput katund, nder i vend.[50] Gornjorečki dijalekat je takođe zadržao i nazalnu vokalizaciju vokala ā i ō, tako da se reči dhëmb, dhëndër i këmb javljaju u obliku dhāmb, dhōndr, odnosno kōmb.[50] Glas a u rečima poput baballak takođe se menja u o (na primer baballoku) kada je u određenom obliku.[48][50] Klaster mj u rečima mjeker i mjalt prešao je u mn, pa se tako javljaju oblici mnjekrr mnjalt.[50]

Obrazovanje i književnost[uredi | uredi izvor]

Najraniji poznati primer pisane forme gornjorečkog dijalekta albanskog jezika predstavlja natpis na nadgrobnom spomeniku na hrišćanskom groblju pisan ćirilicom i datira iz 1889. godine.[51][t] Delo Albanisches Bauerleben im oberen Rekatal bei Dibra (Makedonien) Bajazida Elmaza Dode napisano je 1914. godine.[52] Ono sadrži informacije o kulturi, običajima, jeziku i drugim aspektima života Gornje Reke tokom kasnog otomanskog perioda.[52] Našavši delo na nemačkom jeziku u austrijskoj arhivi 2007. godine, Robert Elsi je pretpostavio da knjiga verovatno predstavlja prevod sa albanskog na nemački jezik, s obzirom na veliki broj albanskih reči u nemačkoj verziji.[52] Elsi tvrdi da je rad imao zadatak da stvori delo na gornjorečkom albanskom dijalektu i napisan je u vreme kada je stvarano malo dela na albanskom jeziku.[52][ć] Delo je pridobilo pohvale od strane Elsija i drugih autora poput Andree Peronija zbog toga što sadrži detaljne i važne informacije o Gornjoj Reci.[52][47][u]

Prvi primer albanske književnosti na području Gornje Reke bio je albanski test jevanđelja (Novi zavet) iz 19. veka, pisan grčkim alfabetom, a nađen u crkvi u selu Duf.[53][f] Tokom monarhističkog jugoslovenskog doba, školovanje je vršeno na srpskom jeziku, dok albanski nije postojao.[54] Danas u ovom regionu postoji deo stanovništva koji još uvek poseduje neko znanje srpskog jezika, dok makedonski ne govori uopšte.[54] Tokom posleratnog perioda u Jugoslaviji, školovanje se u Gornjoj Reci vršilo na makedonskom jeziku, a jezičke poteškoće počele su da se javljaju 1950-ih godina kod pravoslavne dece albanskog govornog područja.[55][h] Kao takvi, danas neki stanovnici ne vladaju u potpunosti najbolje albanskim jezikom.[54] Umesto toga, makedonske reči, naročito one koje opisuju savremene stvari u domaćinstvu ili označavaju moderne koncepte, koriste se od strane albanskog stanovništva, a njihovi ekvivalenti u standardnom albanskom jeziku nisu poznati ovim ljudima.[54][c]

Upotreba jezika[uredi | uredi izvor]

U današnje vreme, muslimanski Albanci koji žive u Gornjoj Reci su u različitom stepenu biligualni, odnosno pored albanskog, neki se služe i makedonskim jezikom.[35] Među pravoslavnim stanovništvom, koje i dalje živi u ovom regionu, u smislu svakodnevnog govora, većina njih je upoznata sa albanskim jezikom, a naročito mladi.[56] Čitanje i pisanje na makedonskom jeziku je poznato stanovništvu, a mladi se uglavnom služe njime, dok pismenost na albanskom jeziku među pravoslavnim stanovnicima svih starosnih grupa ne postoji u velikoj meri.[56] Većina pravoslavnog stanovništva Gornje Reke koje žiivi izvan regiona poznaje albanski jezik, poput onih koji žive na području bivše Jugoslavije.[56] Ipak, vrlo malo njih otkriva ovakve informacije, uglavnom zbog negativne percepcije albanskog jezika među domaćim društvom u kome trenutno žive.[56] Među širim makedonskim stanovništvom u Makedoniji postoji veoma malo svesti o pravoslavnom stanovništvu u njihovoj zemlji koje se služi albanskim jezikom u svakodnevnoj komunikaciji.[56][č] Zbog nasleđa sezonske migrativnosti za rad, trgovinu i emigraciju, stanovništvo Gornje Reke je vremenom u velikoj meri postalo multiligualno, služeći se tako turskim, srpskim, grčkim, bugarskim, rumunskim, francuskim i engleskim jezikom.[40][54][dž]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Poreklo[uredi | uredi izvor]

Postoje razne teorije o poreklu stanovništva Gornje Reke i njegovoj povezanosti sa balkanskim stanovništvom. Jedan od prvih autora koji je pisao na tu temu bio je srpski novinar Spiridon Gopčević. U njegovom sada diskreditovanom radu o Balkanu,[57][š] on kaže da su stanovnici ovog regiona albanizovani Sloveni.[47] Krajem 1890-ih Štilijan Čaparoski i folklorist Panajot Ginoski, oba iz Galičnika, Donja Reka, tvrdili su da Gornjorečani govore iskvarenim albanskim jezikom koga razume samo lokalno stanovništvo, a sadrži mešavinu slovenskih i albanskih reči.[58][59][aa][ab] Ruski lingvista Afanasij Seliščev je 1930-ih napisao da su stanovnici Gornje Reke bili Sloveni koji su podvrgnuti albanizaciji, delom zbog nekih toponima koji predstavljaju albanski prevod slovenskih oblika.[60][av] Srpski etnograf Toma Smiljanić iz Tresonča, Donja Reka, izjavio je da je Gornja Reka uoči Prvog svetskog rata imala 274 autohtonih domaćinstava, od toga 109 domaćinstava koja vode poreklo iz oblasti koje su postale deo Albanije u nekom trenutku, a 9 domaćinstava iz drugih regiona.[61] Smiljanić je potvrdio da stanovništvo Gornje Reke vodi poreklo od slovenskih Mijaka, koje je on smatrao Srbima koji su usvojili albanski jezik pomešan sa slovenskim vokabularom.[61][ag][ad][ađ] Zbog nekih patronimskih imena porodica, srpski filolog Dušan Nedeljković tvrdio je da neke porodice iz Gornje Reke imaju vlaško poreklo, zajedno sa slovenskim korenima koji su albanizovani.[62][ae] Istoričar Nik Atanasovski, koji je radio u Donjoj Reci, tvrdio je da su podregioni Mala, Donja i Gornja Reka bili podvrgnuti islamizaciji, ali ne i kolonizaciji.[63][až] Za razliku od toga, antropolog Mirjana Mirčevska, koja je radila u Gornjoj Reci 2000-ih, tvrdi da i muslimani i hrišćani iz ovog regiona vode poreklo od makedonskih Slovena, sa mogućim albanskim elementima u njihovoj etnogenezi.[64] Stanovništvo je u 18. veku bilo islamizovano i albanizovano, dolaskom katoličkih i muslimanskih Albanaca iz oblasti koja je danas Albanija.[64] Mirčevska takođe navodi da neslovenski karakter i poreklo nekih pojedinaca Gornje Reke, zabeležen u otomanskom katastaru a uočen i kod savremenih porodica, zapravo ima vlaško poreklo.[64] Ove tvrdnje se temelje na imenima iz prošlosti, ali i izrazima iz savremenog jezika koji se mogu dovesti u vezu sa cincarskim, a ne albanskim jezikom.[64][az][ai][aj]

Vasil Kančov, bugarski etnograf koji je sastavio detaljne etnolingvističke podatke tadašnjeg stanovništva Makedonije, napisao je 1900. godine da je region Gornja Reka bila naseljena muslimanskim i hrišćanskim Albancima.[65] On je takođe zabeležio da je njihovo prisustvo staro i da možda takođe sadrži i tragove albanizovanog slovenskog stanovništva.[65] Galaba Palikruševa, izučavajući srednjovekovne osmanske poreske i katastarske evidencije 1970-ih godina u pogledu ličnih imena, zaključila je da je u Gornjoj Reci bio istaknut element neslovenskog albanskog i/ili vlaškog porekla.[66] Na osnovu toga ona tvrdi da su pojedine teorije, po kojima je slovensko stanovništvo Gornje Reke prihvatilo albanski jezik kako bi očuvalo hrišćansku veru, neistinite i neodržive.[66] Istoričar Dimitar Bečev tvrdi da su hrišćanski stanovnici Gornje Reke u stvari pravoslavci albanskog govornog područja,[1] dok ih istoričar Noel Malkom smatra pravoslavnim Albancima.[67][ak] Albanski filolog Edibe Selimi-Osmani, koji je radio u Gornjoj Reci tokom 1990-ih i 2000-ih, pak tvrdi da stanovništvo ovog regiona ima albansko poreklo.[29][al] Lingvista Ćemal Murati, smatrajući i muslimansko i hrišćansko stanovništvo Albancima, tvrdi da naučnici koji tvrde da stanovništvo Gornje Reke predstavlja albanizovane Slovene su to uradili zbog nacionalističkih razloga, kako bi porekli istorijski albanski element u ovom regionu.[68] Murati takođe navodi da pripisivanje Gornjorečkog albanskog vokabulara vlaškom poreklu nije dovoljno.[68] To je zbog toga što te albanske reči, kao direkte pozajmice iz latinskog, nisu prošle tu fazu u cincarskom jeziku pre uvođenja u albanski jezik.[68][alj] Ranih 2010-ih, naučnik Andrea Pjeroni i tim istraživača raznih nacionalnih pripadnosti izvršili su terenski rad i komparativnu studiju Gornjorečke botaničke terminologije u prošlosti i sadašnjosti. U svojim otkrićima zaključili su da je stanovništvo Gornje Reke ono koje je bilo pod jakim uticajem slovenske kulture, a ne obrnuto, kako je Spiridon Gopčević tvrdio.[69] Istraživački tim ovaj proces akulturacije pripisuje uticaju do izricanja granica iz 1912. godine, ograničavajući tako kontakt sa Albanijom i obimne interakcije sa multietničkim regionima u kojima je izvršena razmena.[69][am]

Srednjovekovni osmanski period[uredi | uredi izvor]

Tokom 14. veka Gornja Reka je bila u sastavu Dušanovog carstva, a njegovim raspadom 1371. godine pripala je državi srpskog kralja Marka, u čijem je sastavu ostala sve do 1395. godine, kada je ovu teritoriju osvojio Bajazit I, sultan Osmanskog carstva. Godine 1467, osmanski katastarski tefter navodi Reku kao jedan od vilajeta i navodi da je u Gornjoj Reci bilo 15 naseljenih i 3 nenaseljena sela.[70] Sela koja su tada zabeležena su: Štirovica, Ribnica, Vrben, Ničpur, Nistrovo, Volkovija, Žužnje, Brodec, Krakornica, Strezimir i Ribničica, od kojih je Vrbjani bilo najnaseljenije.[70] Beličica, Kičinica i Leskovo bili su navedeni kao nenaseljena sela.[70] Današnja sela Nivišta, Bibaj, Grekaj, Reč i Tanuše tada nisu navedena kao postojeća.[70] Imena ovih sela pokazuju slovenski i Vlaški i/ili albanski karakter.[66][71][an][anj] Godine 1519. nekoliko muslimanskih domaćinstava pobrojano je u selima Vrbjani, Sence, Ribničica i Kučuk.[72] Neka imena albanskog ili vlaškog porekla zabeležena u ovim registrima su: Vlaše Tanuš, Gon Vlaš, Duka ili Doka Mihail, Miho Šalis, Gin Šerk, Gego Šerk i druga.[66] Do 1853. godine broj muslimanskih domaćinstava je porastao, čineći tako znatan deo stanovništva u selima Vrbjani, Sence i Vrben, dok su muslimanska domaćinstva počela da se pojavljuju u selima Krakornica, Strezimir, Štirovica i Žužnje.[72]

Srednji i kasni osmanski period[uredi | uredi izvor]

Selo Štirovica 1907. godine

Intenzivno preobraćanje u islam u Gornjoj Reci zabeleženo je krajem 18. veka, a nastavilo se do sredine 19. veka.[65] Selo Štirovica bilo je poslednje naselje u kome je 30 preostalih hrišćanskih porodica preobraćeno u islam 1855. godine.[65][ao] Brojni muslimanski i hrišćanski stanovnici Gornje Reke se još uvek sećaju porodičnih veza i dalekih zajedničkih predaka.[73] Mala katolička populacija je takođe postojala, a ona je poticala od nekih katoličkih Albanaca koji su migrirali u Gornju Reku iz obližnjih oblasti koje se danas nalaze u sastavu Albanije i kasnije su bili asimilovani.[73][ap][ar]

Zbog izolovanosti i teških životnih uslova u Gornjoj Reci, neki stanovnici su se okrenuli razbojništvu tokom 18. i 19. veka, dok su drugi migrirali u gradove i regione da bi radili.[11][40] U kasnom osmanskom periodu širi region Reke je formirao nahiju, odnosno region sa svojim centrom u selu Žirovnica, a nahija je imala administrativne funkcionere i mali vojni garnizon.[74] Tokom kasnog osmanskog perioda, pravoslavna hrišćanska sela dobila su srpskog ili bugarskog seoskog sveštenika.[75] Usled borbe za Makedoniju, ovi sveštenici su se često menjali, zavisno od vernosti pravoslavnih stanovnika crkvi.[75].[as] Pojedini pravoslavni pojedinci poput Josifa Bagerija, dali su značajan doprinos albanskom nacionalnom buđenju.[3][at]

Jugoslovenski period[uredi | uredi izvor]

Otomanska vladavina trajala je sve do Prvog balkanskog rata (1912—13), kada je dolaskom srpske vojske ovaj region pripojen Srbiji. Godine 1913, muslimanski Albanci iz Gornje Reke, predvođeni imamom Malikom Memom, ustali su protiv srpskih snaga i uspeli da oslobode region i neka sela iz opštine Gostivar.[76] Tokom Prvog svetskog rata, lokalni otpor je nastavljen, s obzirom da je tada region prešao u ruke Bugara. Zbog svega toga, srpske i bugarske snage su u periodu 1912—1916 spalile sela Trnica, Reč, Dubovo, Štirovica i Strezimir.[26] Region je kasnije postao deo Kraljevine Jugoslavije, a 1941. godine je, nakon okupacije Jugoslavije od strane sila Osovine, pripojen Albaniji zahvaljujući fašističkoj Italiji.[77] Komunistički partizanski otpor nastao u selima kao što je Beličica, borio se protiv albanskih fašista predvođenih Balijem Kombetarom, koji je podržavao priključivanje Gornje Reke Albaniji.[77] Dana 19. septembra 1944, nakon što je 19 Partizana bilo zarobljeno, oni su zajedno sa još 17 meštana sela Beličica bili pogubljeni od strane snaga Aćifa Rečanija u blizini nekadašnjeg sela Trnica.[77] Nakon Drugog svetskog rata, Gornja Reka je postala deo komunističke Jugoslavije. Region je ostao izolovan i nerazvijen, što je rezultiralo migracijama ka udaljenim urbanim centrima, kao što su Beograd, Skoplje i Gostivar, ali i zapadne zemlje.[10][30][30][35]

U sastavu Makedonije[uredi | uredi izvor]

Gornja Reka je postala deo Makedonije kada je ona stekla nezavisnost na referendumu iz 1991. godine. Tokom albanske pobune 2001. godine, neki pripadnici makedonske vojne policije, stacionirani u selu Tanuše, oštetili su seosku džamiju kako bi sprečili njenu moguću upotrebu od strane oslobodilačke nacionalne armije.[46][ać] U skorije vreme, bilo je različitih oblika kulturne obnove u Gornjoj Reci, kao što je festival Takimet e Rekës së Epërme koji je prvi put održan avgusta 2014. godine u Ribnici.[78][79] Kulturna asocijacija pod imenom Josif Bageri osnovana je od strane istaknutih stanovnika Gornje Reke i muslimanskog i hrišćanskog porekla u cilju očuvanja društveno-kulturnog, istorijskog i lingvističkog nasleđa.[80] U međuvremenu su se kod pravoslavnih stanovnika Gornje Reke pojavile kontroverze oko identiteta i crkve.[4][5][6][7][81][82][83][84][85] Na primer, pojedine ugledne ličnosti poput Branka Manojlovskog iz Gornjorečke pravoslavne zajednice se javno deklarisao kao Albanac po poreklu, dok su drugi, poput Branislava Sinadinovskog, tražili od albanske pravoslavne crkve da bude prisutna u regionu.[4][5][6][7][82][83][84][85] Ovaj poslednji poziv bio je dočekan hladnim i neoduševljavajućim odgovorom od strane šire pravoslavne zajednice Gornje Reke.[81]

Ivan Jastrebov o ovom kraju[uredi | uredi izvor]

Ivan Jastrebov je zapisao da u svim selima Velike i Male Reke, žitelji i muslimani i hrišćani govore slovensko-makedonskim narečjem. Samo žitelji sela Žužnje, Bibanje i Grekaj (Grekane) govore arnautski. Jastrebov piše: Na moju veliku žalost, pre mojega putovanja ovamo, poverovao sam na reč ljudima koji vole da otkrivaju tuđe mane, koji me uveravaše da hrišćani navodno ne znaju drugi jezik sem arnautski. Tako je i štampano u mojim Podatcima (Podatci za istoriju srpske crkve, str. 130.). Bio sam zaprepašćen kada sam na licu mesta čuo gde ni hrišćani ni "Turci" drugog jezika sem slovensko-makedonskoga ne znaju. Muškarci su zbog opštenja sa Arnautima na jedvite jade naučili arnautski jezik pa i poneke žene, ali u kui svih Rečana nema drugog jezika do slovensko-makedonskog. Muškarci su živeći zbog posla i u Bugarskoj, veći deo godine, naučili i bugarski i kod kuće su, malo po malo unosili bugarski žargon. Muslimani Reke se od hrišćana ne razlikuju i ne zadaju im probleme, za razliku od Arnauta Debarske nahije i Malesije. [86]

Galerija[uredi | uredi izvor]

  • Dva muškarca iz Gornje Reke: levo iz Reča, a desno iz Strezimira
    Dva muškarca iz Gornje Reke: levo iz Reča, a desno iz Strezimira
  • Dolazak na svadbu, Štirovica
    Dolazak na svadbu, Štirovica
  • Dva mladića iz Štirovice
    Dva mladića iz Štirovice
  • Albanac puši, Gornja Reka, u blizini Debra
    Albanac puši, Gornja Reka, u blizini Debra
  • Mladi Albanac iz Gornje Reke, u blizini Debra
    Mladi Albanac iz Gornje Reke, u blizini Debra
  • Albanci iz Gornje Reke, u blizini Debra
    Albanci iz Gornje Reke, u blizini Debra
  • Nova kula u Brodecu, 1907
    Nova kula u Brodecu, 1907
  • Selo Brodec, 1907
    Selo Brodec, 1907
  • Albanac iz Gornje Reke, u blizini Debra, 1907
    Albanac iz Gornje Reke, u blizini Debra, 1907
  • Venčanje u planinama Gornje Reke, 1907
    Venčanje u planinama Gornje Reke, 1907
  • Crkva Svetog Arhangela Mihajla, Krakornica
    Crkva Svetog Arhangela Mihajla, Krakornica
  • Pogled iz donje mahale na gornje kuće, selo Volkovija
    Pogled iz donje mahale na gornje kuće, selo Volkovija
  • Pogled na crkvu Svetog Dimitrija, selo Volkovija
    Pogled na crkvu Svetog Dimitrija, selo Volkovija
  • Motel Korab smešten u blizini nekadašnjeg sela Trnice
    Motel Korab smešten u blizini nekadašnjeg sela Trnice
  • Selo Vrben
    Selo Vrben
  • Gornja mahala, Vrben
    Gornja mahala, Vrben
  • Manastir Vrben
    Manastir Vrben
  • Selo Vrbjani
    Selo Vrbjani
  • Jesen u selu Vrbjani
    Jesen u selu Vrbjani
  • Kasna jesen, selo Vrbjani
    Kasna jesen, selo Vrbjani
  • Zima u selu Vrbjani
    Zima u selu Vrbjani
  • Džamija u selu Vrbjani
    Džamija u selu Vrbjani
  • Crkva Svetog Nikole, Beličica
    Crkva Svetog Nikole, Beličica
  • Stare kuće, Beličica
    Stare kuće, Beličica
  • Pogled na Beličicu iz obližnje crkve
    Pogled na Beličicu iz obližnje crkve
  • Pogled na Ribnicu
    Pogled na Ribnicu
  • Pogled na sela Ribnicu i Tanuše sa vrhovima planinskog prolaza Korapska vrata u pozadini
    Pogled na sela Ribnicu i Tanuše sa vrhovima planinskog prolaza Korapska vrata u pozadini

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Ndonëse Reka si toponim krahinë është unikal në tërë Shqiperinë dhe s’ishte e nevojshme që në emërtim të shtohej edhe një përcaktor vendor që bënte të ditur fqinjësinë me Rekën se psh. fjala e Dibrës, apo si gjejmë në kohët e ndryshme të jetë bërë zakon të thuhet: Reka e Dibrës, Reka e Tetovës apo Reka e Gostivarit, qytete këto fqinje me Rekën, ashtu sikurse është edhe Dibra. [Although Reka as a region toponym is unique in the whole of Albanian inhabited areas, it was not necessary to add the name Dibra, yet it became a custom to say: Reka of Dibra, Reka of Tetovo, or Reka of Gostivar, these neighbouring towns of Reka, as in Dibra itself.]"; pp. 8. "M. Tirta, shënon se Reka e Epërme, si veçori traditash shkon me krahinën e Dibrës, me qendër qytetin e Dibrës; shtrihet në viset malore në rrjedhën e sipërm të lumit Radika qe derdhet në Drinin e Zi. Si krahinë kemi Rekën, e ndarë në: Reka e Epërme, në rrjedhën e sipërme të Radikës, Reka e Poshtme në rrjedhën e poshtme të të njëtit lumë dhe Reka e Vogël. [M. Tirta notes that Upper Reka, with its particular traditions belongs to the region of Dibra, with its main town Debar. Its lies in mountainous areas upstream of Radika River, which flows into the Black Drin (Drini i Zi). As a region we have Reka, divided into Upper Reka, upstream of Radika river and Lower Reka in the lower course of the same river and also Small Reka.“
  2. ^ Selo koje po svim etničkim karakteristikama pripada grupi ovih sela (jezik, nošnja, bračne veze) jeste selo Duf, koje prema trenutnoj etnografskoj podeli pripada Gornjem Pologu.
  3. ^ Svi stanovnici današnjeg sela Gornjo Jelovce danas su bilingulani - pored makedonskog, govore i albanski jezik.
  4. ^ Takođe, postoje sela koja se ne nalaze blizu ušća reke Radike, poput Dufa sa svojih 5 rasutih zaseoka: Čejani, Balaboni, Argeviši, Brezoveci, Tojlani. Ovo selo, zajedno sa rasutim zaseocima, ima istu tradiciju, nošnju, folklor i dijalekat kao i Gornja Reka. Selo Gornjo Jelovce takođe ima sličnu tradiciju, odeću, jezik i dijalekat kao i Gornja Reka, iako je ono udaljenije od pomenutog podregiona.
  5. ^ Gornjo Jelovce je nekada bilo veliko selo, a stanovnici istog su, bez obzira na veroispovest, govorili albanski jezik.
  6. ^ Trnica, Reč, Boletini, Dubovo, Strezimir, Zavojsko i Štirovica su do 1916. godine spaljeni od strane Srba i bugara
  7. ^ Istraživač M. Mitrović navodi da su u regionu Debra Albanci jači element. U Gornjoj Debri, oni koji sebe nazivaju Rekalima predstavljaju zapravo hrišćanske i muslimanske albance.
  8. ^ Neki od njih imaju kuće u koje dolaze samo tokom letnjih meseci, dok ostatak godine provode u Gostivaru ili Skoplju zajedno sa porodicom i decom.
  9. ^ Na primer, u Beogradu, gde danas živi relativno veliki broj Severnomakedonskih Gornjorečana, koji su poznati kao Rekali.
  10. ^ Region Gornja Reka, od sela Brodec do sela Volkovije je uglavnom napuštena danas, ali je u prošlosti bila naseljena Makedoncima albanskog govornog područja zvanim Škreti
  11. ^ Celokupno stanovništvo Gornje Reke, bez obzira na nacionalnu i versku pripadnost susednih regiona, poznato je po eksonimu Škreti, a dešava se to da se taj eksonim zadržao do danas. Škreti na albanskom znači siromašno, pusto. Prema etnološkim i etno-fizičkim karakteristikama, koje pružaju neki autori (Cvijić, Nedeljković, u izvesnoj meri Smiljanić), u opštoj populaciji Gornje Reke bilo je teško i bolno za život u stalnom strahu od napada, pljački i ubistava, živeći u divljini kako je danas u Gornjoj Reci. To područje bilo je pustoš, u smislu da su ljudi živeli u najtežim uslovima u pogledu pljački, poznatih po stanovništvu iz susednih oblasti, posebno Mavrovog Polja, Gornjeg Poloka i Donje Reke. Tako da je upotreba albanskog izraza shkreto za pustoš upravo razlog zašto ovaj termin najviše upotrebljavaju stanovnici Mavrovog Polja. Etnonim/eksonim se koristi i danas, ali samo od strane Mavrovaca i Donjorekanaca, dok stanovnici Gornje Reke nikada sebe ne nazivaju Škretima. Kada se vodi razgovor sa stanovnicima Gornje Reke, oni obično koriste reč shkreto kako bi opisali kakav im je život bio u prošlosti. Čak i kada se vodi razgovor koji nema nikakve veze sa teškim životom u prošlosti, oni je upotrebljavaju. Za njih ova reč nema status etnonima, ali za sve susedne oblasti ona jeste etnonim koji identifikuje ljude iz Gornje Reke.
  12. ^ Namik Durmiši, profesor na Univerzitetu u Tetovu, koji je poreklom iz Žužnja, Gornja Reka, u susedstvu zvanom Durtlok u Gostivaru, naseljenom pretežno pravoslavnim Rekancima, navodi da Makedonci, kada im se sa prezirom obraćaju, postavljaju pitanje: „Odakle si ti, Škreti”, koje ima pogrdne konotacije „siromašnog Albanca koji je došao iz pustog regiona, napuštenog čoveka”.
  13. ^ Neka sela u Gornjoj Reci bila su u prošlosti naseljena pravoslavnim stanovništvom albanskog govornog područja koji su u velikoj meri asimilovani od strane slovenskih Makedonaca.
  14. ^ Gornjorekanci koji ispovedaju islam se danas identifikuju kao Albanci, dok oni koji ispovedaju pravoslavlje sebe smatraju Makedoncima.
  15. ^ Meštani su sada isključivo muslimani, ali su i pravoslavni Albanci takođe živeli u selima do pre par decenija. Na primer, u Nistrovi, jedna strana sela (sa džamijom) naseljena je muslimanima, dok je druga strana naseljena pravoslavnim življem. Čitava populacija pravoslavnih hrišćana migrirala je u gradove pre par decenija, ali se vraćaju u svoja sela ponekad tokom leta. Većina kuća u tom delu sela je svakako napuštena, iako je crkva nedavno obnovljena. Prema nekim informacijama, ovi pravoslavni hrišćani su se asimilovali sa makedonskom kulturom i danas preferiraju da budu označeni kao Makedonci, iako su i dalje sposobni da tečno govore albanski jezik. Kontakt između ove dve podgrupe seoske zajednice, koji je u prošlosti bio intenzivan i konstantan, danas više ne postoji. Celokupno albansko stanovništvo Gornje reke - u različitim stepenima, u zavisnosti od starosti - bilingualno, pošto govori i makedonski pored albanskog jezika.
  16. ^ Ljudi koji su živeli i i dalje žive u gore pomenutim selima su seljaci i bave se poljoprivredno-stočarskim aktivnostima, pa zbog toga industrija nije razvijena uopšte. Mnogi mladi ljudi iz ovog regiona migrirali su u zapadne zemlje.
  17. ^ Važno je pomenuti da iz albanskih pravoslavnih sela Reke potiče i deda nacionalnog pesnika Miđenija - Nikole Dibranija (u istoj oblasti rođen je i pesnik i patriota Jozef Jovan Bageri), koji se iselio odavde sredinom 19. veka kao neimar, i u nekim izvorima se navodi da je on učestvovao u izgradnji pravoslavne crkve u Skadru. Postoje brojne druge porodice koje su se preselile u ovaj grad u njegov severni deo: Đergaj, Trimčev, Silići, Banuši, Kadići, Dibra i druge (Miđeni 2002).
  18. ^ Ali prema Petru Skoku, tokom 1941. godine, „albanske žene iz oblasti oko doline Skoplja” (poreklom iz Gornje Reke) „govorile su samo albanski, uprkos sveukupnoj simbiozi sa slovenskom populacijom i pravoslavnom religijom... U Patiški nisu govorile srpsko-makedonski čak ni one Albanke koje su ispovedale pravoslavlje (Skok 1978)”
  19. ^ Patiška reka. Selo je bilo naseljeno hrišćanskim i muslimanskim Albancima. Danas samo žive muslimanski Albanci, dok su se oni Albanci koji ispovedaju pravoslavlje odselili odavde posle 1945. godine. ... Poznato je da je selo bilo naseljeno Albancima koji su ispovedali i pravoslavlje i islam. Jedan doušnik pod imenom Bajram rekao je: „U našoj krvi mi smo pomešani. Hrišćanski Albanci preselili su se u Skoplje posle 1945. godine, izgubili čitav deo onog albanskog nacionalnog identiteta i postali Makedonci. U ovom selu postojalo je pravoslavnih Albanaca sve do 1960-ih.”
  20. ^ Nalazi se na nadmorskoj visini od oko 900 metara, na obroncima planine Dešat. Nedavno je došlo do povećanih migracija stanovnika iz Vrbjana. Postoji osmogodišnja škola na makedonskom jeziku. Selo ima ambulantu, poštu i nekoliko ekonomskih zgrada, kao i tri džamije. Svi stanovnici ispovedaju islam.
  21. ^ Ista sela bila su naseljena stotinama meštanima pre par decenija, koji su mahom migrirali do obližnjih gradova - do Gostivara i Skoplja, ali i u inostranstvo, što je posledica odlaska u potrazi za poslom ili bežanje od jugoslovenskih ratova.
  22. ^ Pravoslavni Albanci iz Gornje Reke praktikovali su svoj maternji albanski jezik ne samo u svakodnevnom govoru, crkvenoj službi, već i u natpisima na spomenicima. Epitaf pisan na albanskom jeziku ćiriličnim pismom iz 1889. godine, pronađen od strane istoričara M. S. Filipovića (1969), koji se odnosi na trgovca Andčea, sina Duka iz Dufa, koji je živeo 75 godina i umro prirodnom smrću 1889. godine u Tetovu, a bio tamo sahranjen na pravoslavnom groblju. Urezani natpis na nadgrobnom spomeniku, pisan albanskim jezikom i ćirilicom, glasi: „Ovde ispod hladne ploče sahranjeno je telo Andčea, sina Dokoa, trgovca iz Dufa; on koji se raduje i želi da kaže da je postao /?/Gospod; živeo je 75 godina, umro 1889. godine, meseca aprila, u gradu Tetovu”. Ovaj natpis uklesan je narodnim jezikom Gornje Reke.
  23. ^ Čuvan u Nacionalnoj biblioteci Austrije, delo Albanski seljački život u Gornjoj Reci stvoreno je od strane 26ogodišnjeg pisca u Beču u aprilu 1914. godine. Tada je bilo završeno, ali nikada objavljeno. Iz predgovora autora vidi se da je tekst Nopcsa bio preveden na nemački jezik. Pošto nemačka verzija pokazuje brojne sličnosti sa drugim etnografskim delima ovog autora, može se pretpostaviti da je ovaj doveo do povoljnog uticaja u oblikovanju rukopisa. Ovo je posebno izraženo u brojnim dodacima i ispravkama slova. Ako je postojala originalna verzija dela na albanskom jeziku, danas se mora smatrati izgubljenom. Albanski seljački život u Gornjoj Reci napisan je u vreme kada nije bilo opšteprihvaćeno zapisivanje na albanskom jeziku, a još više za sada izgubljen dijalekat albanske Reke. U tekstu se javljaju brojne albanske reči i imena mesta transkribovana na nemački jezik - ne uvek na vrlo konzistentan način - a delo je, nakon nekoliko prilagođavanja originalu, štampano ovde. Većina albanskih čitalaca ne bi trebalo da ima poteškoća u čitanju i razumevanju teksta. Ova studija sadrži obilje podataka i informacija iz različitih sektora i stoga je izazvala interesovanje u mnogim oblastima i u istim mogla da bude korišćena. Štaviše, može se čak verovatno smatrati i prvom etnografijom na nemačkom jeziku pisanom od strane albanskog pisca. Samo zbog tog razloga ovo delo zaslužuje poseban tretman.
  24. ^ Dolina Gornje Reke u zapadnoj Severnoj Makedoniji predstavlja jednu od retkih oblasti albanskog govornog područja u Jugoistočnoj Evropi gde je veoma detaljna etnografska studija bila napisana u prvoj dekadi 20. veka, koja sadrži čak i važne napomene o korišćenju lokalne hrane i lekova. Bajazid Elmaz Doda (oko 1888—1933) bio je lični asistent i dugogodišnji partner jednog od najpoznatijih naučnika u oblasti albanskih studija: mađarski aristokrata i paleontolog Baron Franc Nopska fon Felso Calivas (1877—1933). Doda je završio rukopis 1914. godine, verovatno u saradnji sa svojim mentorom/partnerom, koji je uglavnom bio fokusiran na svakodnevni planinski život meštana svog sela Štirovice, smeštenog u dolini Gornje Reke (na oko 1.400 metara). Rukopis je ostao neobjavljen sve dok ga albanolog Robert Elsi nije pronašao u Nacionalnoj biblioteci Austrije i editovao ga 2007. godine. Doda je verovatno napisao ovu studiju kako bi osporio argument srpsko-austrijskog istoričara i astronoma Spiridona Gopčevića (1855—1928), koji je opisao Albance iz Gornje Reke kao „albanizovane Slovene”. Dodino selo Štirovica bilo je u potpunosti razoreno 1916. godine od strane bugarske vojske. Međutim, nekoliko malih susednih albanskih sela opstala su do danas, uprkos činjenici da je lokalna populacija dramatično ugrožena skorašnjim migracionim talasima, kako ka makedonskim centrima, tako i ka inostranstvu. Cilj ove studije bio je da zabeleži tradicionalno poznavanje biljaka od strane poslednjih Albanaca koji žive u tim selima u dolini Gornje Reke i da ih uporedi sa etnobotaničkim napomenama nađenim u Dodinom radu, a sve to s ciljem da se bolje razume put promene upotrebe biljaka.
  25. ^ Pravoslavni Albanci u Gornjoj Reci su se služili Novim zavetom na albanskom jeziku. Kako tvrdi istoričar iz Skoplja Mihajlo Georgievski, u crkvi u Brezovecu, u Dafu, i danas se čuva Novi zavet na albanskom jeziku pisan grčkim alfabetom (verovatno od strane Vangelija Meskija, 1827).
  26. ^ Od 50ih godina 20. veka pa nadalje, albanski studenti iz Gornje Reke pred administrativnim merama bili su prisiljeni da pohađaju školu na makedonskom jeziku i da se tako asimiluju sa ovom većom populacijom. „Često smo u autobusu sretali muškarce i žene iz regiona Reke koji su nam rekli da njihova deca odbijaju da pohađaju školu na makedonskom jeziku i plaču kada se vrate iz škole zato što ne razumeju ni reč tog jezika” - navodi profesor Mahmut Hisa iz Debra, neko ko je upoznat sa takvim okolnostima u to vreme.
  27. ^ Ali, u suštini, ljudi iz Gornje Reke nikada nisu naučili albanski jezik u potpunosti. Naime, albanski dijalekat Gornjorečana sadrži mnoge slovenske makedonske reči, posebno one koje se odnose na svakodnevne predmete iz domaćinstva ili se koriste za označavanje pojmova koji su u čestoj upotrebi, a i one koje imaju makedonsku sintaksu i nastavke, a koje su nepoznate u albanskom književnom jeziku... Na celom etničkom prostoru do Drugog svetskog rata su samo škole na srpskom jeziku bile u funkciji, a nije ih bilo uopšte na albanskom. Zato danas, među stanovnicima Gornje Reke, postoje stare žene koje govore srpski jezik koji su učile u školama, dok su lokalni makedonski zaboravile tokom godina.
  28. ^ Sadašnja situacija u makedonskoj Gornjoj Reci u pogledu upotrebe albanskog jezika u svakodnevnoj verbalnoj komunikaciji je nepromenjena. Svi koji žive u ovom regionu, čak i mala deca, koriste albanski jezik, iako takođe znaju i makedonski. Čak i kada ljudi koji govore više jezika idu tamo, oni komuniciraju sa lokalnim meštanima na albanskom jeziku. Ova situacija nedvosmisleno govori da je u prošlosti makedonski jezik korišćen u međusobnoj komunikacijij u Gornjoj Reci samo da bi se očuvao, inače bi bio izgubljen, što u Gornjoj Reci nije slučaj. U selima Gornje Reke, makedonska populacija zna da govori samo albanski jezik, ali ne zna da čita i piše isti. Suprotno tome, oni znaju da čitaju i pišu na makedonskom jeziku, iako isti retko upotrebljavaju u svakodnevnom životu i to rade samo mladi. Stanovnici Gornje Reke koji živeu Skoplju ili drugim gradovima ili u inostranstvu, u bivšim jugoslovenskim republikama, u većini slučajeva znaju gornjorečki albanski dijalekt, ali ga retko upotrebljavaju. To je zbog toga što imaju makedonska pravoslavna imena i prezimena koji ne izazivaju probleme, ali sa druge strane, kada se govori o ličnim stvarima, postoji manji ili rasprostranjeniji negativan stav prema albanskom jeziku, koji je posebno izražen poslednjih godina. Ostatak makedonske populacije u državi čak nije ni svestan da postoji deo makedonske nacije koji koristi albanski jezik u svakodnevnoj komunikaciji, a i saznanje o postojanju toga čini im se neverovatnim. Ova pojava nije jedinstvena u Gornjoj Reci, već se javlja i u Skopskom Dervenu, Debru, Golom Brdu itd.
  29. ^ Kao posledica ekonomskih migracija iz ruralne ekonomije, gotovo svi odrasli stanovnici Gornje Reke znaju najmanje tri jezika. Neki od njih znaju pet do sedam jezika, pa pored albanskog i makedonskog, govore još i grčki, rumunski, francuski i engleski (sa američkim naglaskom).
  30. ^ Godine 1889. novinar Spiridon Gopčević (1855—1936) objavio je navodno naučno, ali za sve namere i svrhe srpsku nacionalističku monografiju o Makedoniji i Staroj Srbiji. Gopčević se ipak nikada nije složio da je monografija rezultat autentičnih iskustava i naveo da on nikada nije bio na Kosovu. On u svojoj monografiji tvrdi „da albansko stanovništvo, kako u Gornjoj Reci, tako i na Kosovu, ima srpsko poreklo.”
  31. ^ Krajem 19. veka, u selima na teritoriji Gornje Reke, govorio se oštećeni oblik albanskog jezika, kako od strane muslimana, tako i od strane hrišćana. To nije bio ni jezik predaka, ni njihov maternji jezik, već mešavina albanskih i makedonskih reči, a ta mešavina učinila je jezik jedinstvenim i razumljivim samo među tim govornicima.
  32. ^ U Maloj Reci govorio se mijački jezik od strane malobrojnih Hrišćana koji takođe govore turski jezik, dok se u Velikoj Reci govorio albanski jezik, a uz albanski, u Gornjoj Reci se govorio i albanski jezik pomešan sa mijačkim. U jugoistočnim delovima Gornje Reke govorio se više mijački no albanski jezik. U Beličici i Kičinici govorila su se dva jezika - albanski i mijački.
  33. ^ Topografska imena glavnih tačaka ostala su ista. Slovenska imena korišćena su u mnogim drugim slučajevima. Ali izvori, šume, livade, polja i drugi seoski pojmovi imali su više albanskih imena. Mnoga od albanskih imena nastala su prevođenjem slovenskih. Ovo ukazuje na sudbinu bugarskog stanovništva Gornje Reke, što potvrđuje glavne efekte albanizacije Slovena.
  34. ^ „Jedna takva mešovita etnička grupa jesu i Rekanci, formirana među Mijacima, a koja takođe ima tragove negdašnje svoje plemenske organizacije. Rekanci su već umnogome proučeni. Ostaje još otvoreno pitanje, kako su se oni formirali i zašto govore jednu mešavinu arbanaškog i srpskohrvatskog jezika.”
  35. ^ „Poreklo stanovništva. Prema izvršenim ispitivanjima u pomenutom mom radu 1914-1920 godine, ovako stoji sa poreklom stanovništva u Gornjoj Reci: Starinaca je bilo 274 domova, pridošlih iz Arbanije 107, domova, pridošlih iz drugih predela 9 domova.”
  36. ^ „Zaključak. Rekanci su mešovita etnička grupa, postala od doseljenih Srba iz okoline Peći u kraj koji je bio naseljen Mijacima, pa napušten. U osnovi srpska, ova je etnička grupa dobila obeležje arbanaško po jeziku, a zatim i primesu turskog jezika. Srbi su se izmešali sa Arbanasima, možda i Turcima i Vlasima.”
  37. ^ Postoji par familija čija se prezimena završavaju sa „mon” ili „mun” (Pečamon-ci i Čirkamon-ci u Brodecu, Dimonom-ci u Reču) čiju pojavu Dušan Nedeljković vezuje sa udaljenim aromunskim vlaškim poreklom.
  38. ^ Podregioni regiona Reke - Donja, Mala i Velika Reka - bili su podvrgnuti islamizaciji, ali ne i kolonizaciji.
  39. ^ Međutim, neki od tih pojmova imaju slovenske nastavke, kao što je slučaj kod reči „dajdžević” (e) - ujna. Oni predstavljaju svojevrsne relikte slične vlaškoj terminologiji poput reči: "Krushk" - "Kruushk"
  40. ^ U ranom 19. veku, zbog velike autonomije albanskih feudalaca u oblasti Debra, koji su okupirali teritorije sve do Mavrovske doline, kolonizacija od strane albanske muslimanske populacije iz centralne i severne Albanije bila je izražena u velikoj meri. U isto vreme su Albanci zbog tih naselja okupirali i ulazne i izlazne tačke u dolinama i planinskim prolazima. Ovo raspoređivanje albanskih i otomanskih državnih organa tolerisano je do kraja njihove vlasti u Makedoniji - do 1912. godine.
  41. ^ Sa druge strane, rođaci i familije pravoslavne hrišćanske vere danas se izjašnjavaju kao etnički Makedonci, iako je bio prisutan bilingvizam koji upućuje na moguće prisustvo albanskih elemenata u etnogenezi, s obzirom na činjenicu da pripadnici dve različite religije u Gornjoj Reci funkcionišu kao jedna etnička grupa.
  42. ^ Naravno, mora biti istina da su preci muslimana bili prvobitni hrišćani, bilo pravoslavci, bilo katolici. Neki od njih su verovatno bili i albanski govornici pripadnici pravoslavne crkve: grupa sela u regionu Reka severno od Debra sastoji se od pravoslavnih Albanaca i dan danas.
  43. ^ Gornja Reka je sastavljena pretežno od pravoslavnog stanovništva, mada nije mala ni muslimanska populacija. Prema nekim izvorima, tokom 60ih godina 19. veka, broj stanovnika u Gornjoj Reci porastao je, a taj porast činili su mahom Albanci
  44. ^ Mnogi autori slovenskog nasleđa bavili su se pitanjem Gornje Reke iz različitih perspektiva: antropo-geografske, lingvističke, dijalektološke, etnografske, istorijske, folklorne i dr. Sve studije zastupale su panslavističku ideju i porekle autohtonost Albanaca u ovim krajevima.
  45. ^ To se posebno odnosi na ona područja gde je albansko stanovništvo tokom istorije bilo u stalnom kontaktu sa južnoslovenskom kulturom, kao što je Šar planina u zapadnoj Makedoniji. To mogu potvrditi i lingvističke analize folklornih naziva biljaka, kao i Nopskina etnolingvistička studija pojmova koji se odnose na materijalnu kulturu Gornje Reke, koja pokazuje značajne pozajmice iz rumunskog i posebno slovenskih jezika. Stoga se može zaključiti da su Albanci iz Gornje Reke bili pod velikim uticajem slovenske kulture, a ne obrnuto, kako navodi Spiridon Gopčević. Ispitanici su potvrdili da su njihovi tržišni centri i centri za razmenu bili multietnički (makedonski, albanski i turski) gradovi poput Gostivara u zapadnoj Makedoniji. Osim toga, potrebno je napomenuti da su Albanci iz Gornje Reke tokom prošlog veka živeli van granica albanske države (osnovane 1912. godine), i to veći deo ovog perioda u okviru bivše Socijalističke Republike Makedonije u okviru Jugoslavije, gde su dominantna kultura i jezik bili makedonski i srpsko-hrvatski. Drugim rečima, izvanredno „mešanje” slovenske i albanske kulture u Gornjoj Reci predstavlja jedinstveni fenomen, kome danas nije lako ući u trag. Ovo bi moglo biti zbog poteškoća sa kojima su se u prošlosti susretali stanovnici i u kojoj meri je jedna kultura uticala na drugu, s obzirom na moguću ulogu koju je odigrala drevna hibridizacija, što su i Gopčević i Nopska, mada na različite načine, značajno istakli u svojim delima.
  46. ^ Ovo je potvrdio i prepoznao istraživač Galaba Palikruševa pre 40ak godina u delu „Nekoi elementi na etničkata Istorija na Dolni Polog Mavrovsko sam Gorna Reka”. Istraživanje o ovom pitanju u Gornjoj Reci od druge polovine 15. veka, od kada potiču prvi turski defteri koji beleže broj stanovnika, naučnik je ukazao na značajno prisustvo ne-slovenskog elementa u ovom regionu: „Sasvim suprotno je sa Gornjom Rekom, gde etnički ne-slovenski element preovlađuje, mada ne mogu sa apsolutnom sigurnošću da tvrdim u kojoj meri je to albanski, a u kojoj vlaški element”. U selima Ribnica i Vrben većina prezimena završavala su se na ić, ali su se među imenima javljala ona koja upućuju na prisustvo stanovništva drugim pripadnostima, poput Đin Cicović, Ninče Lazarović, Miho Tanušević. U drugim selima javljali su se slični slučajevi, pa su se javljala imena poput Đon Ćirković, Doka Mihaić i druga. Uticaj iz inostranstva oko ličnih imena ovde je neosporan, pa autor zaključuje: „Dominantni ne-slovenski element u Gornjoj Reci u ovom periodu (polovina 15. veka) daje nam potpuno drugačiju sliku o statusu albanskog jezika među pravoslavnim stanovništvom” (TD 1976).
  47. ^ U popisu knjiga iz 15. veka u okviru savremenih naselja Gornje Reke sreću se imena i slovenskog i ne-slovenskog karaktera. Relativno je teško utvrditi poreklo imena ne-slovenskog karaktera, odnosno da li su aromunska ili albanska. Ali, s obzirom da danas ne postoji nijedno albansko naselje sa tim zabeleženim imenima, čini se da su vlaška imena vladala na ovom području u to doba. Neosporno je da su neke od porodica iz Gornje Reke imale vlaško poreklo koje su u periodu pre početka 15. veka počele da primaju slovenske uticaje. Ipak, postoji i vlaški uticaj na neka albanska imena i on je primetan ne samo u Gornjoj Reci, već i u okolnim regionima. Stoga je gotovo nemoguće sa sigurnošću tvrditi da li je u nekim slučajevima vlaški, albanski ili uzajamni uticaj ovih dveju kultura uzrokovao pojavu pojedinih imena koji se sreću u to doba.
  48. ^ Uglavnom na severoistoku, u severnoj oblasti regiona Reka poznatog pod imenom Velika Reka, žive samo Albanci. Od ukupno 23 albanskih sela, samo jedno selo Duf administrativno pripada kazi Tetovo. Većinsko stanovništvo ove oblasti su pravoslavci. Albanci su u Velikoj Reci naseljeni još u dalekoj prošlosti. Takođe, u regionu možda postoje Bugari koji su albanizovani. Stanovnici Reke čuvaju svoju raligiju već dug vremenski period, a neki su je krili u okviru regiona. Intenzivna islamizacija dogodila se krajem 18. veka i nastavljena je do druge polovine 19. veka. Do poslednje islamizacije došlo je oko 1885. godine u selu Štirovica kada je poslednjih 30 kuća u selu prihvatilo islam. Grupa stanovnika na severu i jugu Reke koja se graniči sa bugarskim selima je bilingualna. Stanovnici Beličice i Kičenice pričaju veoma dobro bugarski jezik, ali je njihov maternji jezik albanski. Takođe su i stanovnici sela Duf bilingualni.
  49. ^ Prema usmenim predanjima, Latinsko groblje u selu Bogdevo bilo je do 1945. godine ograđeno, ali je nakon Drugog svetskog rata ograda uništena i od tada nije popravljena. U istom selu, na mestu na kome se danas nalazi crkva Svetog Dimitrija izgrađena 1910. godine, nekada se nalazila rimska crkva. Takođe postoje ostaci latinskog groblja u selu Nistrovo.
  50. ^ Jedan od informatora upamtio je da su neki njegovi rođaci iz sela Žužnje (majka potiče iz tog sela) živeli veoma dobro sa jednom tadašnjom muslimanskom porodicom, rekavši da oni imaju zajedničkih krvnih veza, s obzirom da su nekada bili porodica.
  51. ^ Prema veličini, Ničpur je negde između Vau i Štirovice, a kao što je slučaj sa selom Strezimir, i ovde polovinu stanovništva čine pravoslavci, a drugu polovinu muslimani. Do oštre podele na dva dela ovde nije došlo, iako je zapadni deo sela pretežno naseljen muslimanima, a istočni mahom pravoslavcima. U Ničpuru se u džamiji može sresti sveštenik kao kapelan, koji je formalno pripadao egzarhatima, ali se, međutim, preobratio 1903. godine. Sveštenik iz Ničpura prihvatio je i brigu o Ničpuru, pa čak i o selima Reč i Strezimir, koja su imala crkve, ali ne i sveštenike.
  52. ^ Novine su imale nešto više od desetak stalno zaposlenih radnika. Uzrasta između 17 i 33 godine tokom 1902. godine, časopis je mahom bio namenjen pravoslavnim hrišćanima iz regiona Korče koji su živeli u inostranstvu. Musliman sa juga, po imenu Midhat Frašeri, koji je već radio u Kalendari Kombiar, takođe je slao članke za časopis Drita. То је заправо оличење старе везе између Албанаца из Истанбула и дијаспоре из Румуније и Бугарске. Хришћанин из региона Дебар, Јосиф Багери, био је део ове мреже пошто је емигрирао у Софију.
  53. ^ Сеоска џамија опстала је као зграда. Током 2001. године снаге македонске војне полиције намерно су уништиле један унутрашњи део џамије, који није служио ОНА

Референце[uredi | uredi izvor]

  1. ^ а б в Bechev, Dimitar (2009). Historical Dictionary of the Republic of Macedonia. Scarecrow Press. стр. 188. ISBN 978-0-8108-6295-1. 
  2. ^ а б в Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. pp. 132.
  3. ^ а б Clayer, Nathalie (јануар 2007). Aux origines du nationalisme albanais: La naissance d'une nation majoritairement musulmane en Europe. KARTHALA Editions. стр. 436. ISBN 978-2-84586-816-8. 
  4. ^ а б в Giorgievski, Branko. „Branslav Sinadinovski specijalen sovetik na liderot Ali Ahmeti: Liturgiite ne se dovolni, sakame posebna Albanska Pravoslavna Crkva [Branslav Sinadinovski special consultant to leader Ali Ahmeti: Liturgies are not enough, we want a separate Albanian Orthodox Church]”. Dnevnik. Архивирано из оригинала 8. 12. 2015. г. Приступљено 4. 12. 2015. 
  5. ^ а б в „Škretite imaat makedonski koreni i ne možat da se poistovetuvaat so Albancite [Shkreti have Macedonian roots and can not be identified with Albanians]”. Makedoncka Nacija. Приступљено 4. 12. 2015. 
  6. ^ а б в „Kujt i pengon përkatësia etnike shqiptare e z. Sinadinovski?! [Who prevents the Albanian ethnicity of Mr. Sinadinovski?!]”. Klan Macedonia. Архивирано из оригинала 22. 12. 2015. г. Приступљено 13. 12. 2015. 
  7. ^ а б в „Më thonë Branko Manojlovski, por unë jam shqiptar [The call me Branko Manojlovski, but I am Albanian]”. Zeri. Архивирано из оригинала 22. 12. 2015. г. Приступљено 13. 12. 2015. 
  8. ^ а б в Book 5 - Total population according to the Ethnic Affiliation, Mother Tongue and Religion, The State Statistical Office, Skopje, 2002, pp. 167, 272.
  9. ^ а б в г д ђ Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. pp. 24.
  10. ^ а б в г Osmani. Veshja autoktone. 2012. pp. 9. "Historikisht Reka njihet kyresisht si vend blegtoral. [Historically, Reka is known primarily for its stock farming]; pp. 10.
  11. ^ а б в г д ђ е Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007.
  12. ^ а б Bužarovski & Bužarovska 2004, стр. 46
  13. ^ Osmani. Veshja autoktone. (2012). pp. 7.
  14. ^ а б в г д ђ е ж з и ј к л љ Mirjana Mirčevska (2007). Verbalni i neverbalni etnički simboli vo Gorna Reka [Verbal and non-verbal ethnic symbols in Upper Reka]. Institut za Etnologija i Antropologija. Skopje. pp. 15, 22–26
  15. ^ а б Doda, Bajazid Elmaz (2007). Albanisches Bauerleben im oberen Rekatal bei Dibra (Makedonien), [Albanian Peasant Life in the Upper Reka Valley near Dibra (Macedonia)]. Lit-Verlag. Vienna. pp. 15–21
  16. ^ а б в Doda. Albanisches Bauerleben. 2007. pp. 21
  17. ^ "Tourist map of the National Park "Mavrovo"". National Park Mavrovo. Приступљено 11. децембар 2015.
  18. ^ а б в Knapp, Hans D., Christel Schroeder, & Gabriel Schwaderer (2013). Report of the Excursion to Ancient Beech Forests in Albania and Macedonia July 14-19, 2013 Архивирано на сајту Wayback Machine (22. децембар 2015) (Report). Euronatur. pp. 11-12.
  19. ^ Melovski, Ljupčo, et al (2013). "Regional division of the Republic of Macedonia for the needs of biological databases. Архивирано на сајту Wayback Machine (4. март 2016)" Macedonian Journal of Ecology and Environment. 15. (2): 88.
  20. ^ Melovski, D., Breitenmoser, U., von Arx, M. & Breitenmoser-Würsten, C. and Lanz, T. (2015). „Lynx lynx ssстр. balcanicus”. IUCN Red List of Threatened Species. Version 3.1. International Union for Conservation of Nature. 
  21. ^ Promocija na balkanskiot ris[мртва веза] in Macedonian
  22. ^ Osmani, Edibe Selimi (2012). Veshja autoktone e femrave të Rekës së Epërme [Authentic clothing of women from Reka e Epërme]. Arbëria design. Skopje. pp. 8-9.
  23. ^ Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. pp. 16–22
  24. ^ Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. pp. 22; pp. 283.
  25. ^ Islami, Abaz(2011), "Aspekte Demografike të Rekës nga shekulli XV - 2002 [Demographic Aspects of Reka from the 15th century -2002]". Studime Albanonlogjike. 3: 137-138.
  26. ^ а б в Osmani. Veshja autoktone. 2012. pp. 9.
  27. ^ Sherafedin Kaso (2005). The settlements with muslim population in Macedonia. Logos-A. pp. 134.
  28. ^ Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. pp. 22.
  29. ^ а б Osmani. Veshja autoktone. 2012. pp. 8.
  30. ^ а б в г д Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. pp. 138.
  31. ^ Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. pp. 162.
  32. ^ Evans 2012, стр. 48
  33. ^ Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. pp. 162-163.
  34. ^ а б Murati, Qemal (2011), "Gjuha e humbur: Vëzhgime historike, linguistike, onomastike dhe folklorike rreth shqiptarëve ortodoksë në etnoregjionin e Rekës së Epërme të Mavrovës [Lost Language: Historical, Linguistic, Onomastic and Folkloric observations about the Orthodox Albanians in ethno-region of Upper Reka in Mavrovo]". Studime Albanonlogjike. 3: 123.
  35. ^ а б в г Pieroni, Andrea, et al (2013). "One century later: the folk botanical knowledge of the last remaining Albanians of the upper Reka Valley, Mount Korab, Western Macedonia." Journal of ethnobiology and ethnomedicine, 9. (1): 2-3.
  36. ^ Doda. Albanisches Bauerleben. 2007. pp. 64.
  37. ^ Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. pp. 154.
  38. ^ Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. pp. 196-207.
  39. ^ Doda. Albanisches Bauerleben. 2007. pp. 88-94.
  40. ^ а б в Doda. Albanisches Bauerleben. 2007. pp. 88-92.
  41. ^ Doda. Albanisches Bauerleben. 2007. pp. 92.
  42. ^ а б в Murati. Gjuha e humbur. 2011. pp. 89.
  43. ^ Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. pp. 284-285.
  44. ^ Idrizi, Xhemaludin (2003). Mikrotoponimia e Karshiakës së Shkupit. Skopje: Interdiskont. стр. 53, 280—287, 55. ISBN 978-9989-815-37-9. 
  45. ^ Kaso. Muslim population in Macedonia. 2005. pp. 375.
  46. ^ а б Kaso. Muslim population in Macedonia. 2005. pp. 328.
  47. ^ а б в Pieroni. Folk botanical knowledge. 2013. pp. 2.
  48. ^ а б Friedman, Victor A (2005). "Albanian in the Balkan linguistic league: a reconsideration of theoretical implications". Acta Studia Albanica. 1: 35.
  49. ^ а б в г д Doda. Albanisches Bauerleben. 2007. pp. 191.
  50. ^ а б в г Doda. Albanisches Bauerleben. 2007. pp. 192.
  51. ^ Murati. Gjuha e humbur. 2011. pp. 113-114.
  52. ^ а б в г д Elsie, Robert. „Vorwort[Forward]”. RobertElsie. Архивирано из оригинала 4. 3. 2016. г. Приступљено 05. новембар 2015.  Проверите вредност парамет(а)ра за датум: |access-date= (помоћ)
  53. ^ Murati. Gjuha e humbur. 2011. pp. 113.
  54. ^ а б в г д Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. pp. 136.
  55. ^ Murati. Gjuha e humbur. 2011. pp. 98-99.
  56. ^ а б в г д Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. pp. 137.
  57. ^ Promitzer, Christian (2015). "Austria and the Balkans: Exploring the role of travelogues in the construction of an area." In Kaser, Karl (ed). Southeast European Studies in a Globalizing World. Lit Verlag. pp. 204-205.
  58. ^ Anastasovski, Nick (2008). The Contest for Macedonian Identity 1870-1912 Архивирано на сајту Wayback Machine (22. децембар 2015). Pollitecon Publications. pp. 86.
  59. ^ Murati. Gjuha e humbur. 2011. pp. 91.
  60. ^ Selishchev, Afanasij Matveevich (1931). Slavjanskoe naselenie v Albanii. Sofija. pp. 15.
  61. ^ а б Smiljanić, Toma (1937). Debarski Poljani I Rekanci. Narodna Starina. pp. 72-73-74; pp. 76
  62. ^ Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. pp. 152.
  63. ^ Anastasovski. Macedonian Identity. 2008. pp. 86.
  64. ^ а б в г Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. 48-53; 156; pp. 232; pp. 233.
  65. ^ а б в г Kanchov, Vasil (1900). Macedonia: Ethnography and Statistics. Sofia. pp. 91.
  66. ^ а б в г Murati. Gjuha e humbur. 2011. pp. 104-105.
  67. ^ Malcolm, Noel (1998). Kosovo: A short history. New York University Press. pp. 198.
  68. ^ а б в Murati. Gjuha e humbur. 2011. pp. 94
  69. ^ а б Pieroni. Folk botanical knowledge. 2013. pp. 16.
  70. ^ а б в г Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. pp. 118.
  71. ^ Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. pp. 148-149-150.
  72. ^ а б Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. pp. 119.
  73. ^ а б Mirčevska. Etnički simboli vo Gorna Reka. 2007. pp. 91; pp. 154.
  74. ^ Doda. Albanisches Bauerleben. 2007.
  75. ^ а б Doda. Albanisches Bauerleben. 2007. pp. 16
  76. ^ Kaso, Sherafedin (2005). The settlements with Muslim population in Macedonia. Logos-A. стр. 328. ISBN 978-9989-58-155-7. 
  77. ^ а б в Markovski, Nešo (1975). Belčicia na plamen [Belčicia in flames]. Tetovo. pp. 8, 27, 21-23, 27, 33, 37, 41-42, 80-86.
  78. ^ „Takimet e Rekës së Epërme – Manifestimi qendrorë 10 Gusht 2014 – Rimnic [Upper Reka gathering - Central event 10 August, 2014 - Ribnica”. Reka e Epërme. Архивирано из оригинала 4. 3. 2016. г. Приступљено 4. 12. 2015. 
  79. ^ „Takimet e Rekës së Epërme – Manifestimi qendrorë 08 Gusht 2015 – Rimnic [Upper Reka gathering - Central event 08 August, 2015 - Ribnica”. Reka e Epërme. Архивирано из оригинала 4. 3. 2016. г. Приступљено 4. 12. 2015. 
  80. ^ „Në 100 vjetorin e Josif Bagerit, shqiptarët ortodoksë në Maqedoni kërkojnë kujdes [On the 100th anniversary of Joseph Bageri, Orthodox Albanians in Macedonia seek attention]”. Koha net. Архивирано из оригинала 22. 12. 2015. г. Приступљено 19. 12. 2015. 
  81. ^ а б Arsovska, Elizabeta. „Eksluzivno: Večer vo poseta na Mavrovsko-gornorekanskiot kraj. Zboruvame albanski, no nie sme makedonci i majčin jazik ni e makedonskiot! [Exclusive: Večer visits Mavrovo-Gorna Reka region. We speak Albanian, but we are Macedonians and our native language is Macedonian!]”. Večer. Архивирано из оригинала 08. 12. 2015. г. Приступљено 4. 12. 2015. 
  82. ^ а б „Branislav Sinadinovski- Pravoslaven Albanec ili običen Izmamnik? [Branislav Sinadinovski - Albanian Orthodox or lovable rogue?]”. Fokus. 4. 12. 2014. Приступљено 13. 12. 2015. 
  83. ^ а б „Manojlovski thotë se Sinadinovski është kushëriri im, edhe ai shqiptar [Manojlovski says Sinadinovski is his cousin, and an Albanian]”. Koha. Архивирано из оригинала 22. 12. 2015. г. Приступљено 13. 12. 2015. 
  84. ^ а б „Shqiptarët ortodoks të Maqedonisë kërkojnë liturgji në gjuhën shqipe [Macedonian Orthodox Albanians seeking liturgy in Albanian]”. The Albanian. Архивирано из оригинала 22. 12. 2015. г. Приступљено 19. 12. 2015. 
  85. ^ а б „Shqiptarët që po trondisin Maqedoninë [Albanians are shaking Macedonia]”. Koha Jona. Архивирано из оригинала 29. 07. 2017. г. Приступљено 19. 12. 2015. 
  86. ^ Јастребов, Иван (2018). Стара Србија и Албанија, pp. 266., 267. Београд: Службени гласник. 

Литература[uredi | uredi izvor]

Спољашње везе[uredi | uredi izvor]

Македонија Део искључиво посвећен чланцима о Македонији.

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Горња_Река_(област)&oldid=27706878”