Nekropole stećaka u Trebinju

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Nekropole stećaka u Trebinju
Opšte informacije
MestoTrebinje
Entitet Republika Srpska
Država Bosna i Hercegovina
Koordinate42° 42′ 41″ S; 18° 20′ 48″ I / 42.711457° S; 18.346795° I / 42.711457; 18.346795
Nekropole stećaka u Trebinju na karti Bosne i Hercegovine
Nekropole stećaka u Trebinju
Nekropole stećaka u Trebinju
Nekropole stećaka u Trebinju na karti Bosne i Hercegovine
Vrsta spomenikaNacionalni spomenik
Tip kulturnog dobraZaštićeno istorijsko područje

Nekropole stećaka u Trebinju su nacionalni spomenici Republike Srpske i Bosne i Hercegovine iz kasnijeg srednjeg veka, koji danas predstavljaju značajne dokumente za proučavanje istorije i umetnosti iz perioda samostalnosti Bosne i Hercegovine u 14. i 15. veku.[1]

Istorija[uredi | uredi izvor]

U srednjem veku Trebinje sa okolinom nalazilo se u oblasti Travunije, Hum Huma, zatim u sastavu srpske države kada je 1168. godine Travuniju preuzeo Stefan Nemanja. Pod vlašću Nemanjića će i ostati sve do polovine 14. veka, kada je Tvrtko I pripojio Bosni. Kasnije je Trebinje do dolaska Osmanlija na ovaj prostor bilo i u sastavu bosanske države Tvrtka I, a nakon njega su se smenjivali mnogi oblasni gospodari.[1]

Trivunija pod vlašću Nemanjića (1168—1355)

Tokom 1280-ih u graničnim predelima između Dubrovačke republike i humskih župa Primorja i Popova javlja se župan Tvrtko, međutim iz samih tekstova teško je utvrditi da li je bio samo primorski ili popovski župan ili je gospodario obema župama u isto vreme. Godine 1312. popovski župan je Tvrtko, a 1319. godine njegov sin Bogdan, prema običaju da unuk dobija dedovo ime, proizilazi i zaključak da je i otac starijeg Tvrtka nosio ime Bogdan, što odgovara po vremenu da bi to mogao biti jedan od sinova kneza Andrije, spomenut u povelji od 1247 – 1249. godine.[2]

Nešto kasnije kao župan spominje se Nikola, potomak Bogdana, od kojeg potiču Nikolići, koji su dugo gospodarili župom Popovo.[3]

Krajem 14. i početkom 15. veka vlastelom Radića Sankovića i (kasnije) Nikolića, spominje se i župan Božićko Brlić. Posedi vlastele Brlića i zemlje Božićkove žene Vladne, nalazili su se u Raptima, Sitnici i Mravincu, područje distrikta Površi, kasnije prozvano Nahija ili Bobani.[4]

Tokom druge četvrtine 14. veka oblasti Huma počele su da ulaze u sastav srednjovekovne bosanske države. Popovska župa se spominje u velikom broju pisanih izvora iz 14 i 15. veka pod pojmom Popovo, a ne župa.[5]

Najstariji poznati kultni centar popovske župe je Zavala, smešten na prirodnom putu koji spaja unutrašnjost Huma sa Primorjem, čija je funkcija političkog centra do izražaja došla u prvoj polovini 15. veka. U to vreme je u brdima iznad mesta podignut utvrđeni grad na lokalitetu Klisuri, u izvorima nazvan Popovski (grad – 1444. godine). Karakterističnost ove župe je što nikada u srednjem veku nije došlo do formiranja naselja koje bi imalo karakter trgovišta ili varoši. Manji lokalni centar nalazio se i u Veličanima, na severnoj strani polja. Glavni karavanski putevi između Dubrovnika i Huma u srednjem veku vodili su kroz delove Popova.[6]

Trebinje u okviru Otomanske carevine od 1466 — 1878

U prvoj podeli Hercegove zemlje na kadiluke (1468 – 1469) Popovo je pripalo blagajskom kadiluku, zajedno sa Trebinjem, Vidoškom nahijom, Dabrom, Mostarom i dr. Početkom 1485. godine Popovo je priključeno novoosnovanom kadiluku Novom i tretira se kao nahija – upravna jedinica stvorena još od ranije. Važno je spomenuti da su u okvirima te nahije funkcionisale i neke strukture starog upravnog sistema (1476-1477) kada je Popovo sa Trebinjem bilo pod upravom Heraka Vraneša.[5]

Područje koje je u srednjem veku nosilo naziv Popovo na jugu i jugozapadu imalo je granicu koja se poklapa sa državnom granicom između Bosne i Hercegovine i Hrvatske. U ranom srednjem veku to je granica prema (župi) humskom Primorju, a od kraja 14. do početka 19. veka – granica prema dubrovačkoj knežiji slanskom Primorju. Na zapadu i severozapadu popovska župa je graničila sa župama Dubrave i Žabe. Na severu granicu su činile planine Sitnica i Kulaš, što je ujedno i stara granica između humskih župa Popova i Dabra. Istočna granica je ujedno i granica između ranofeudalnih država Huma i Trebinja.[7]

Nakon pada Jajca i drugih gradova Bosne pod osmansku vlast 1463. godine, opasnost je zapretila i Hercegovini. Krajem 1465. godine Popovo je već bilo pod vlašću Osmanlija. Kod prvog osmanskog popisa stanovništva ovog kraja 1469. godine Popovo je upisano pod imenom Popovska. Već 1470. godine osnovan je Hercegovački sandžak sa sjdištem u Foči, a Popovo, Lug, Šuma i područje južno od Trebinja predstavljali su pogranični predio tog sandžaka prema Hercegovini kojom je vladao Vlatko Hercegović (sin Stefana Vukčića Kosače), odnosno tu je bila uska granica između Dubrovnika i Osmanskog carstva sve do 1482. godine. Pored predstavnika osmanske vlasti, u Popovu su i dalje postojali narodni glavari-knezovi, pa čak i vojvode, a bilo je i spahija-hrišćana.[8]

Popovske vojvode, prvo hrišćani, a zatim i muslimani, spominju se sve do kraja 16. veka. Tek od tog vremena područje Popova se potpuno integriše u redovni sistem osmanske lokalne uprave, a sedište kadiluka postaje Ljubinje. Takvo stanje ostaje do kraja osmanske vlasti u Bosni i Hercegovini, što je prihvatila i Austrougarska, a kasnije i stara Jugoslavija. U SFR Jugoslaviji deo stare župe Popova pripadao je opštini Ljubinje, dok je drugi dieo pripadao Trebinju.[9] Danas to područje gravitira opštinama Trebinje i Ravno.

Nekropole[uredi | uredi izvor]

Stećci u Trebinju
Ime opštine ukupno stećaka stećci sa ukrasima stećci sa natpisima
Grad Trebinje 2.406 362 32
Nekropola stećaka u Aranđevovu[uredi | uredi izvor]
Vidi još: Crkva Svetog Arhanđela Mihajla u Veličanima i Crkva svetog Arhanđela Mihaila u Aranđelovu

Nekropola stećaka u Aranđevovu, koja je proglašena za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine, nalazi se u selu Aranđelovo udaljenom 25 kilometara istočno od Trebinja.[1]

Krajem pedesetih godina 20. veka na nekropoli je evidentirano 76 spomenika, a u oktobru 2005. godine 52 stećka, od toga 20 ploča i 56 sanduka. Pet stećaka je ukrašeno motivima mača, luka i strele i bordurama od tordirane trake i povijene loze.[1] Ukrasni motivi, na ostalim stečcima se gotovo se ne razaznaju.

Stećci su delomično smešteni u šest grupa, postavljeni u redove. Nekropola je dosta razvučena, a redovi stećaka se nižu u dva osnovna reda međusobno udaljena oko 10 m jedan od drugog, u pravcu zapad- istok. Cela nekropola je smeštena severno od crkve, osim jednog usamljenog stećka koji stoji ispred ulaza u crkvu.[1]

Spomenici su nejednako, ali pretežno slabije obrađeni i utonuli u zemlju, izrađeni od lokalnog kamena koji je podložan raslojavanju. Uglovi su im delimično obijeni, a neke tanje ploče prepolovljene. Nekoliko ploča je veoma lepo i pravilno isklesano. Od sanduka najviše su zastupljeni niski sanduci, visine do 0,40 m.

Nekropola stećaka u Veličanima[uredi | uredi izvor]
Vidi još: Crkva Svetog Arhanđela Mihajla u Veličanima
Crkva Svetog Arhanđela sa nekropolom stećaka u Veličanima

Građevinska celina - Crkva Svetog Arhanđela sa nekropolom stećaka u Veličanima Selo Veličani smeštena je u centralnom delu Popovog polja – istočna strana, uz put Mostar-Ljubinje-Trebinje, opština Trebinje, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina. Pravcem preko Zavale udaljeno je od obale Jadranskog mora 15 km.[10]

Nekropola u Veličanima, koja je proglašena za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine, nalazi se u okviru savremenog pravoslavnog groblja sa pravoslavnom crkvom, Svetog Arhanđela Mihajla. Celi kompleks nalazi se na lokalitetu “Crkva”, u ravnici ispod sela, oko njegove sredine, pokraj pomenutog Mostar-Ljubinje-Trebinje.[10]

Jedan od motiva na stećcima u Veličanima

Nekropolu čini 62 stećaka od kojih su:[10]

  • 31 u obliku ploče
  • 20 u obliku sanduke
  • 1 u obliku sljemenjaka,
  • 2 u obliku krstače,
  • 8 u obliku stuba.

Od ukupno 62 steća ukakrašeno je 18 stećaka:

  • 1 sljemenjak,
  • 7 sanduka,
  • 6 ploča,
  • 2 krstače,
  • 2 stuba.

Najbrojniji motivi ukrasa na stećcima su bordure i frizovi od kosih paralelnih crta, povijene loze sa trolistovima, tordirana traka, rozete i krstovi. Na nekim stećcima javljaju se štitovi sa mačevima, polujabuke, polumesec, mač, ljiljan i kvadrat.[11]

Godine 1963. ekipa Zavičajnog muzeja iz Trebinja izvršila je iskopavanje tri groba. Predmeti iz grobova nalaze se u Muzeju Hercegovine u Trebinju. Dva stećka su sa natpisima starobosanskom ćirilicom majuskulom.

Prvi grob- pripada Radi Galčiću i na njemu je uklesano:

A SE LEŽI RAC (RAĐ) GALČIĆ NA SVOJOJ PLEMENITOJ.

Drugi grob — je sa drvenim sandukom u kome je sahranjena monahinja Polihranija:[12]

U ime Oca i Sina i Svetoga duha, ovdje počiva služavka Božja Polihranija, svejtovnim imenom Radača, supruga župana Nenca Čihorića (pominje se u dokumentima od 1336-1375), a nevjesta župana Vlatka i sluge Božijeg Dabiživa i intendanta (tepčije) Stipka, kćerka župana Miltena Draživojevića, i sestra kaznaca (blagajnika) Sanka. Ovaj biljeg postavi njen sin Dabiživ s pomoću Božjom i sa svojim ljudima za vlade kralja Tvrtka I.

Treći grob - ispod sljemenaka, na dubini od oko 1,40 m, sadrži zemne ostatke pokojnika koji je sahranjen u dugoj haljini sa srebrnim, pozlaćenim trakama. Kao prilog u grobu se nalazila kupasta staklena čaša sa isturenim širokim obodom. Telo čaše, od tankog belog stakla, visine 8 sm, ukrašeno je sitnim aplicikovanim kapljicama, a obod dna čaše je ukrašen talasastom trakom. Poreklo ove čaše još nije ustanovljeno.[a] U grobu je bio i jedan dubrovački novčić kovan od polovine 14. do polovine 15. veka.

Današnja crkva Svetog Arhanđela obnovljena je u 19, veku. Podatak o obnovi vidljiv je iznad ulaznih vrata u crkvu, na kome je uklesana 1863. godina.

U toku Drugog svetskog rata lokalitet i objekati na njemu su doživeli teška ratna razaranja.

Uz crkvu je 1990. godine napravljena Memorijalna kapela civilnim žrtvama područja Veličana, stradalim u Drugog svetskog rata.[10]

Nekropola stećaka u Mesarima[uredi | uredi izvor]

Nekropola stećaka u Mesarima, proglašena je za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine. Od Trebinja, prema severpzapadu udaljena je oko 17 kilometara. U nekropolu čine 8 stećaka u jednoj i 9 u drugoj grupi. Među njima je i stećak sa uklesanim raspećem. Na nekim od stećaka mogu se uočiti ostaci ukrasa. Osim ovih stećaka uočavaju se i tri u zid uzidana platoa sa zapadne strane nekropole.[13]

Nekropola stećaka Kličanj u Krajkovićima[uredi | uredi izvor]

Nekropola stećaka koja se nalazi u sastavu arheološkog područja–ostaci naselja iz prahistorijskog perioda, nekropola sa stećcima i ostaci crkve iz srednjovekovnog perioda Kličanj u Krajkovićima kod Trebinja proglašena je za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine.[14]

Nacionalni spomenik koji se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. broj 728, upisan u zk. uložak broj 499, k.o. Kurtovići, Općina Trebinje, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina, čine ostaci praistorijskog naselja, ostaci crkve, nekropola sa osamdeset stećaka i pokretno nasljeđe pronađeno na arheološkom području koje se dana nalazi na čuvanju u Zavičajnom muzeju Trebinje.[14]

Crkva i nekropola sa stećcima Kličanj mogu okvirno da se datiraju u drugu polovinu 14. veka, celog 15. veka i s početka 16. veka.[14]

Oko crkve se prostire nekropola od osamdeset stećaka, od čega je pedeset ploča i trideset sanduka. Obrada je različita, a veći broj primeraka je sa dobro obrađenim površinama. Pet stećaka je ukrašeno.[14] Stećci u orijentisani u smeru zapad-istok i svrstani u nizove. *

Stećak br.1 je velika ukrašena ploča, dimenzija 240 x145 x 25 cm, koja se nalazi se pred ulazom u crkvu.  Početkom 20. veka pod pločom  je ustanovljena grobnica sa osam skeleta. Na vodoravnoj strani su prikazani mač (dug 130 cm) i buzdovan (dug 67 cm).

Stećak br. 2 je visoki sanduk dimenzija 185 x 150 x 80 c), koji je pomeren i naslonjen na stećak na severnoj strani. Na zapadnom uglu je oštećen i napuknut. Ukrašen je sa tri strane. Preko uspravnih strana pruža se friz od plastične povijene linije sa trolistovima. Na zapadnoj čeonoj strani je stilizovan krst. Krakovi krsta su predstavljeni kao trostruke trake od kojih je srednja tordirana. Krakovi se završavaju u formi ljiljana izuzev donjeg koji se proširuje u postolje.

Na istočnoj čeonoj strani, uokviren vrpcom u vidu uvijenog užeta, nalazi se prikaz pravougaonog štita sa mačem. Na južnoj strani u istom okviru prikazane su scena kola i lova. Kolo je žensko: osam žena u dugim haljinama drži se za ruke i igra u kolu. Prva žena se podbočila desnom, a poslednja levom rukom. Ispod kola je prikazan lov. Lovac na konju sa ispruženom desnom rukom drži položeno koplje. Lijeva ruka mu je spuštena prema dršci mača. Ispred njega bježe srna i jelen prema pešaku koji ih čeka sa lukom i strielom u levoj ruci. Konjanik i pešak imaju šiljate kape.

Stećak br. 3 je sanduk dimenzija 205 x 125 x 35 cm koji se nalazi u jugozapadnom delu nekropole. Na vodoravnoj strani, u sva četiri ugla, uklesan je po jedan mali krug i u njemu krst.

Stećak br. 4 je sanduk dimenzija 223 x 97 x 35 cm, koji se nalazi nekoliko metara severno od crkve.  Na vodoravnoj strani stećka, u borduri od uvijenog užeta, reljefno je isklesan kružni venac, takođe u vidu uvijenog užeta. Na mestu gde se venac prekida je ispupčenje na kome je prikazan ravnokraki krst. Unutar venca je reljefni polumesec.

Stećak br. 5 je sanduk dimenzije 240 x 150 x 30 cm dobro obrađen. Na vodoravnoj strani je ukrasni motiv sličan motivu na stećku br. 4. Isklesan je venac sa polumesecom u sredini. Na vencu je trougao  na kome stoji krst. Donji krak krsta je nešto duži od ostalih.

Nekropola stećaka u Strujićima[uredi | uredi izvor]

Nekropolu stećaka u Strujićima, koja je proglašena za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine, čine 4 nadrgobna spomenika (stećka), od kojih je samo jedan ukrašen. Stećci su orijentisani su u smeru istok-zapad. Materijal od kojeg su klesani je krečnjak.

Stećci po oblicima, ukrasima, natpisima i svim drugim osobinama ni po čemu ne izlaze iz vremenskog okvira stećaka Bosne i Hercegovine. Za datiranje stećaka u Strujićima može pomoći jedini ukras -„kamenice“ okružene rozetom (na stećku br. 1), kakav je nađen i u Ljubinju. Kako su stećci u okolini Ljubinja s dosta sigurnosti datirani u 14. i 15. vek, nema razloga da se i stećci iz Strujića tom analogijom nedatiraju u ovaj period.

Nekropola stećaka u Drijenjanima[uredi | uredi izvor]

Nekropola stećaka u Drijenjanima koja je proglašena za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine, sastoji se od 8 stećka, od čega su 6 sanduka i 2 ploče. Stečci su orijentisani su u smeru istok-zapad.

Značaj[uredi | uredi izvor]

Na prostorima na kojima nastaju i razvijaju se nekropole sa stećcima odraz su prožimanja različitih kulturnih uticaja koje u vremenu 13. do 16. veka nalazimo na prostorima Rrpublike Srpske većinom pripadaju latinskom Zapadu ali i vizantijskom Istoku.

Većinu njihovih reljefa (koji su upečatljivi aspekt njihove pojavnosti), ma koliko bili odmaknuti od službenih kanona, ipak možemo čitati posredstvom različitih sastavnica opšte evropske srednjovekovne kulture (plemićke, crkvene i narodne) odnosno romaničke i posebno gotičke umetnosti.

S druge strane, ova specifična kultura duboko je povezana sa znatno ranijim, praistorijskim, antičkim i ranosrednjovekovnim tradicijama. Praistorijske[15] i antičke tradicije se najviše sagledavaju u odabiru mesta gde su postavljeni kao i u pojavi određenih vrsta simboličkih reljefa.[16] Činjenica je da stećci većim delom označavaju groblja na redove koje u evropskoj arheologiji pratimo od ranog srednjeg veka i periode seobe naroda.

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Čaše istog tipa, debljih zidova i drugačije boje nađene su u Sarajevu, Gackom i na Bobovcu, i datovane su u 15. vek.

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g d Bosna i Hercegovina Komisija/ Povjerenstvo za očuvanje nacionalnih spomenika. „Graditeljska cjelina - Crkva sv. Arhanđela Mihaila sa nekropolom sa stećcima u Aranđelovu” (PDF). Pristupljeno 26. 10. 2021. [mrtva veza]
  2. ^ Anđelić, Pavo, „Srednjovjekovna župa Popovo“, Tribunija 7, Trebinje, 1983. str. 61. – 75.
  3. ^ Bešlagić, Šefik, Popovo-srednjovjekovni nadgrobni spomenici, Sarajevo, 1966. str.10
  4. ^ Anđelić, Pavo, „Srednjovjekovna župa Popovo“, Tribunija 7, Trebinje, 1983. str. 73.
  5. ^ a b Anđelić, Pavo, „Srednjovjekovna župa Popovo“, Tribunija 7, Trebinje, 1983. str. 63
  6. ^ Anđelić, Pavo, „Srednjovjekovna župa Popovo“, Tribunija 7, Trebinje, 1983. str. 71. – 74.
  7. ^ Anđelić, Pavo, „Srednjovjekovna župa Popovo“, Tribunija 7, Trebinje, 1983. str. 68. – 69.
  8. ^ Bešlagić, Šefik, Popovo-srednjovjekovni nadgrobni spomenici, Sarajevo, 1966. str.14,15
  9. ^ Anđelić, Pavo, „Srednjovjekovna župa Popovo“, Tribunija 7, Trebinje, 1983. str. 63. – 64.
  10. ^ a b v g „Stećci u Veličanima”. kons.gov.ba. Pristupljeno 26. 10. 2021. 
  11. ^ „Šefik Bešlagić: STEĆCI, KATALOŠKO-TOPOGRAFSKI PREGLED”. Sarajevo: Veselin Masleša, 1971. Pristupljeno 26. 10. 2021. 
  12. ^ K.Jireček, Konstantin, Vlastela humska na natpisu u Veličanima, Glasnik Zemaljskog muzeja IV, Sarajevo, 1892, str. 280-285
  13. ^ „Stećci u Mesarima”. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika. Pristupljeno 26. 10. 2021. 
  14. ^ a b v g „Stečci u Kličnju” (PDF). Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika. Pristupljeno 26. 10. 2021. [mrtva veza]
  15. ^ Alojz Benac, Neolitski telovi u sjeveroistočnoj Bosni i neki problemi bosanskog neolita, GZM, XV/XVI, Sarajevo – Novi Sad, 1960/61, 11.
  16. ^ Up. Marko Vego, Zbornik srednjovjekovnih natpisa III, 108.

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Konstantin Jireček, Vlastela humska na natpisu u Veličanima, Glasnik Zemaljskog muzeja IV, Sarajevo, 1892, str. 279-285.
  • Marko Vego, Novi i revidirani natpisi iz Hercegovine, Glasnik Zemaljskog muzeja Arheologija n.s. sv. VII, Sarajevo,1962, str. 191-243.
  • Ljubinka Kojić – Marian Wenzel, , Veličani - srednjovjekovna nekropola i pregled srednjovjekovnog stakla Bosne i Hercegovine, Starinar n.s. XVIII/1967, Arheološki institut Srpske akademije nauka, Beograd, 1968, st. 139-155.
  • Šefik Bešlagić, Popovo-srednjovjekovni nadgrobni spomenici, Zavod za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1966.
  • Marko Vego, Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine II, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1964.
  • Pavao Andelić, Srednjovjekovna župa Popovo. Tribunija 7, Zavičajni muzej Trebinje, Trebinje, 1983, 61-79.
  • Milenko Filipović, – Ljubo Mičević, Popovo u Hercegovini, Naučno društvo, Sarajevo, 1959.
  • Esad Kurtović, Seniori hercegovačkih vlaha, Zbornik radova Hum i Hercegovina kroz povijest, Hrvatski institut za povijest, Zagreb 2011, 647-695.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Некрополе_стећака_у_Требињу&oldid=26949387”