Železnik
Železnik | |
|---|---|
 Pogled na Železnik | |
| Administrativni podaci | |
| Grad | Beograd |
| Opština | Čukarica |
| Stanovništvo | |
| — 2011. | 21.735 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 44° 43′ 00″ S; 20° 22′ 00″ I / 44.716667° S; 20.366667° I |
  Železnik Železnik na karti Grada Beograda | |
Železnik je prigradsko naselje u gradu Beogradu, u opštini Čukarica. Po podacima iz 2002. godine, Železnik je imao 20.851 stanovnika.
Nalazi u centralnom delu opštine Čukarica, na oko 16 km jugozapadno od centra Beograda. Kroz selo protiču Železnička reka, Čitački potok i potok Đeriz. U Železniku postoji izvor Sveta Petka za koji meštani tvrde da je lekovit. Preslava Železnika je Sveta Trojica koja se praznuje 50 dana posle Vaskrsa.
Novi Železnik[uredi | uredi izvor]
Potpuno novo naselje sagrađeno istočno od fabrike Ivo Lola Ribar, na severozapadu Železnika. Raspored ulica je pravougaon, za razliku od sela. Ovde postoji dom zdravlja, pošta, pijaca i trgovinska zona. Na istoku je stadion FK Železnik Beograd.
Privreda[uredi | uredi izvor]
Industrija Ivo Lola Ribar, koja se specijalizovala za izradu velikih mašina, i dalje predstavlja najznačajniju privrednu granu u Železniku. Osnovana je 1947. godine, a početkom 21. veka je privatizovana.[1][2] Zbog ove industrije u Železniku postoji škola za mašinstvo i metalurgiju, Tehnička škola Železnik.
Železnik ima železničku stanicu u blizini železničkog čvora Makiš.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Stari vek[uredi | uredi izvor]
Naselje Železnik je jedno od najstarijih u okolini Beograda. Najstarija ljudska naseobina koja se nalazila u ataru današnjeg Železnika može se datovati u 2. ili 3. vek nove ere, pošto je prilikom izgradnje fabrike „Ivo Lola Ribar” na lokalitetu Kalemi pronađen rimski sarkofag. Natpis sa sarkofaga na latinskom jeziku nam daje svedočanstvo o boravljenju starih Rimljana na prostoru današnjeg Železnika. Sam spomenik je iz II veka nove ere i odnosi se na Rimskom legionara, kasnije Rimskog cara Klaudije II Gotski, u pomoćnom odredu legije je bila stacionirana i njegova žena Lucilu. Argeolozi smatraju da se u Železniku nalazila Rimsko utvrđenje gde se vadilo srebro i železo.
Podatak o topionicama kao i samom razlogu za ime Železnik nalazi se u delu Austrijanca Feliksa Kanica „Srbija-zemlja i stanovništvo od rimskog doba do kraja XIX veka”. Kanic je napisao da samo ime Železnika, mesta koje leži nešto zapadnije (od Avale), i ostaci tamošnjih velikih topionica ukazuju na nekadašnju proizvodnju železa. U narodnom predanju postoji još jedna teorija o preradi železa, po kojoj je ruda vađena u Sremčici, na lokalitetu Provalija, a u Železniku je topljena.
Srednji vek[uredi | uredi izvor]
Istorija Železnika u periodu od 3. do 15. veka se za sada može samo generalno rekonstruisati uz istoriju Beograda. Iako je prvi pisani pomen o selu tek iz 1528. godine, na osnovu materijalnih ostataka, toponima i pronađenog starog novca, može se reći da je u ataru današnjeg sela postojala naseobina od 13 veka, a da su je naizmenično naseljavali Mađari i Srbi. Železnik se posle pada Srbije pod osmansku vlast 1459. godine nalazio na samoj granici između ugarskog Beograda i turskog Žrnova na Avali, praktično na ničijoj zemlji, sve do 1521. godine kada je Sulejman I osvojio Beograd. U katastarskim popisima Beograda i okoline iz 1528. godine nalazi se i selo Suhi Železnik, predak današnjeg Železnika. Suhi Železnik je zauzimao prostor od Čukarice, preko Makiša, do Ostružnice i graničio se sa livadom Makiš na obali reke Save, a sa druge strane su bila sela Drenjska i Donja Ostružnica, dok je samo selo bilo verovatno na uzvišenijem mestu uz današnju ulicu Ivo Lole Ribara.
U popisu iz 1560. godine nalazi se još jedan značajni podatak vezan za istoriju Železnika. To je svedočanstvo o postojanju nekadašnjeg manastira Prevelika koji se prvi put pominje u ovom popisu. Pouzdano se može reći da je manastir sagrađen u periodu između 1536. i 1560. godine i da je najverovatnije porušen tokom Velikog bečkog rata 1683—1699. godine.
Novi vek[uredi | uredi izvor]
U periodu austrijske vladavine (1717—1739) opet se u pisanim dokumentima pominje selo Železnik. Najznačajniji podatak nalazimo u izveštaju egzarha Maksima Ratkovića iz 1733. godine, u kom se pominje selo Železnik i crkva koja je sagrađena godinu dana ranije.
Iz Tursko-austrijskog rata (1788—1791) ostala je zapamćena bitka u kojoj je odred „frajkora” pod vođstvom kapetana Radiča Petrovića i Vlajka Stojkovića (najverovatnije žarkovačkog kneza) razbio Turke kod Kučuk-Huseinove vodenice, u blizini Železnika, gde su Srbi posekli 40 turskih glava.
Organizatori i vođe Prvog srpskog ustanka u Železniku bili su braća Arsenije i Đorđe Milovanović Guzonja koji su u to vreme bili jedni od čuvenijih ljudi u okolini Beograda. Đorđe je učestvovao u svim pripremama za ustanak, na Ostružničkoj skupštini 1804. godine i na pregovorima sa dahijama kod austrijskog generala Ženeja. Najveći pokazatelj koliko je poverenja Karađorđe imao u njega, jeste njegovo imenovanje za nadziratelja grada beogradskog. U službi je ostao da 21. septembra 1813. godine. Za vreme boravljenja u Beogradu, ozidao je na Dorćolu jednu lepu česmu, koja se zvala Guzonjina češma. Đorđe Milovanović je poginuo 1817. godine na Rudniku (smatra se da je likvidiran po nalogu kneza Miloša).
U samom Železniku i njegovoj okolini u prve dve godine ustanka bilo je mnogo sukoba, a u martu 1804. godine dahija Mula Jusuf je tokom jedog ispada iz Beograda pogubio šestoro meštana. Sledeće godine krdžalija Alija Gušanac je spalio selo, dok se jedna od većih bitaka, u kojima su učestvovali i tadašnji ustanici iz Železnika, odigrala se kod Belih Voda 1806. godine.
Ustanici iz Železnika i Ostružnice su takođe uzeli učešće u Drugom srpskom ustanku i okupljali su se u vojsku kapetana Nikole Stankovića iz Ostružnice, a logor im se nalazio u neposrednoj blizini Železnika. Zadatak im je bio da paze na kretanje Turaka iz Beograda i na Obrenovac. Ustanici iz Železnika i Ostružnice učestvovali su u oslobađanju Paleža (Obrenovca) zajedno sa ustanicima kneza Miloša i Jovice Milutinovića.
Železnik u Srbiji[uredi | uredi izvor]
Administrativnom podelom Železnik je u Miloševoj Srbiji ostao u sastavu Beogradske nahije i Posavske knežine sve do 1830. godine. Sretenjskim ustavom iz 1835. godine i novom administrativnom podelom, Železnik je pripao Posavskom srezu, a novom podelom iz 1856. godine pripao je srezu Vračarskom. Kao veće selo u srezu Železnik je imao svoju opštinu od 1839/40. godine, izuzev u dva navrata krajem 19. veka, kada je odlukom ministra unutrašnjih poslova ukinuta Železnička opština i formirana jedinstvena Žarkovačka, sastavljena od tri sela: Žarkovo, Železnik i Kneževac.
Meštani Železnika su takođe bili učesnici Srpsko-turskog rata. Niš i Vranje su oslobodili borci iz Šumadijskog korpusa u kojem je bilo i dosta vojnika iz Železnika i okolnih mesta, pod komandom generala Jovana Belimarkovića.
Selo Železnik dalo je 214 žrtava u Balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu. U periodu od oktobra 1915. do 1918. godine Železnik je bio pod austrijskom okupacijom, a prilikom prvog upada Austijanaca u Železnik u novembru 1914. godine u zarobljeništvo je odvedeno skoro sve muško što se zateklo u selu. Od njih 124 samo se tridesetak vratilo iz zarobljeništva. Najviše ih je bilo internirano u logor Nežider i nešto manje u Nedmeđer i još neke logore u Austriji i Nemačkoj. Svim poginulim borcima i žrtvama rata, 1919. godine podignut je spomenik u porti železničke crkve Svetog kralja Stefana Dečanskog.
Železnik je po drugi put bio okupiran 1941. godine od strane fašističke Nemačke. Okupacija je trajala do oslobođenja u oktobru 1944. godine kojeg su donele partizanske jedinice i Crvena armija. U ovom ratu Železnik je dao 53 žrtve iz redova NOB-a, 17 iz Ravnogorskog pokreta, jednog u vojsci Kraljevine Jugoslavije, dok su 4 meštana streljana nakon završetka rata.
U ratu u bivšoj Jugoslaviji 1991—1995. godine koji je vodio na prostoru bivše SFRJ i za vreme vazdušnih udara NATO snaga na SR Jugoslaviju 1999. poginulo je osmoro stanovnika.
Gradski saobraćaj[uredi | uredi izvor]
Do naselja se linijama gsp-a može stići:
- Linija 54 MZ Makiš — Miljakovac 1[3]
- Linija 55 Zvezdara — Stari Železnik[4]
- Linija 58 Železnička stanica /Pančevački most/ — Novi Železnik[5]
- Linija 88 Zemun /Kej oslobođenja/ — Novi Železnik[6]
- Linija 511 Beograd na vodi — Sremčica[7]
- Linija 512 Banovo brdo — Sremčica /Naselje Gorica/[8]
- Linija 521 Vidikovac — Železnik /Taraiš/[9]
- Linija 522 Novi Železnik — Milorada Ćirića — Novi Železnik[10]
- Linija 511N Trg Republike — Sremčica[11]
Demografija[uredi | uredi izvor]
Broj kuća po godinama:
- 1530 — 14
- 1536 — 23
- 1560 — 19
- 1780 — 20
- 1820 — 67
- 1830 — 84
- 1866 — 116
- 1900 — 198
- 1914 — 250
Broj stanovnika po godinama:
- 1900 — 1.562
- 1921 — 1.987
- 1961 — 10.727
- 1971 — 16.912
- 1981 — 19.731
- 2002 — 20.851
- 2011 — 21.735
Velike porodice u selu[uredi | uredi izvor]
- Prvulovići — slave Svetog Nikolu
- Panići — slave Svetog Stefana
- Praizovići
- Lukići — slave Svetog Nikolu
- Jankovići — slave Svetog Nikolu
- Markovići
- Krstovići
- Tanasijevići
- Krstići
- Vojinovići
- Popovići — Slave Svetog Jovan Krstitelj
- Zlatanovići — slave Arhangela Mihaila
- Stanojlovići — slave Svetog Georgija
- Pejkovići — slave Arhangela Mihaila
- Jakšići — slave Svetog Nikolu
- Sarići — slave Svetog Arhangela Mihaila
- Čanovići — slave Svetog Arhangela Mihaila (poreklom sa Kosova)
- Krezovići - slave svetog Jovana Krstitelja ( poreklo iz Bosne potomci Kulina Bana)
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Gigant otrgnut od zaborava („Politika”, 22. april 2017)
- ^ Srbiji je potreban novi sistem Lola („Politika”, 6. maj 2017)
- ^ „GSP Beograd, linija 54”. www.gsp.rs. Pristupljeno 2022-04-12.
- ^ „GSP Beograd, linija 55”. www.gsp.rs. Pristupljeno 2022-04-12.
- ^ „GSP Beograd, linija 58”. www.gsp.rs. Pristupljeno 2022-04-12.
- ^ „GSP Beograd,linija 88”. www.gsp.rs. Pristupljeno 2022-04-12.
- ^ „GSP Beograd, linija 511”. www.gsp.rs. Pristupljeno 2022-04-12.
- ^ „GSP Beograd, linija 512”. www.gsp.rs. Pristupljeno 2022-04-12.
- ^ „GSP Beograd, linija 521”. www.gsp.rs. Pristupljeno 2022-04-12.
- ^ „GSP Beograd, linija 522”. www.gsp.rs. Pristupljeno 2022-04-12.
- ^ „GSP Beograd, noćna linija 511N”. www.gsp.rs. Pristupljeno 2022-04-12.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Mala enciklopedija Prosveta, izdanje (1985); Prosveta. ISBN 978-86-07-00001-2.
- Jovan Đ. Marković (1990): Enciklopedijski geografski leksikon Jugoslavije; Svjetlost-Sarajevo. ISBN 978-86-01-02651-3.
