Manastir Uvac
| Manastir Uvac | |
|---|---|
 Manastirska crkva | |
| Opšte informacije | |
| Mesto | Stublo |
| Opština | Čajetina |
| Država |  Srbija |
| Vrsta spomenika | manastir |
| Vreme nastanka | 13. vek |
| Tip kulturnog dobra | Spomenik kulture |
| Nadležna ustanova za zaštitu | Zavod za zaštitu spomenika kulture Kraljevo |
Manastir Uvac se nalazi u selu Stublo, na granici opština Čajetina i Priboj, u zaseoku Uvac. Današnja manastirska crkva podignuta je na ostacima srednjovekovnog manastira, pripada Eparhiji žičkoj Srpske pravoslavne crkve i predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture.
U ruševinama je manastir zatekao i opisao jeromonah Dionisije Popović 1856. godine, dok je prota Jevstatije Karamatijević u trećoj deceniji 20. veka u Uvcu zatekao ostatke veličanstvene crkve i drugih građevina.
Prošlost manastira[uredi | uredi izvor]
Između pribojskog Crnog vrha i južnih zlatiborskih kamenih obronaka, leži zaselak Uvac, na desnoj obali, u župnoj dolini istoimene reke. Ambijent, netaknut i u našem vremenu teško da posetioce ostavlja ravnodušnim. Seosko naselje iz XIX veka građeno je "na podobije" mnogo starijeg, na je zaselak Uvac, kao retko gde na drugom mestu, prototip poznog srednjovekovnog naselja. Bez komunikacija i puteva, s kozjim stazama, kojima se prolazilo i pre nekoliko vekova, s poludrvenim i drvenim kućama pokrivenim šindrom, Uvac u potpunosti dočarava srednjovekovni život u ovoj staro-vlaškoj zabiti. I kao što svaka zaostalost nije poslednje zlo; Uvac je zadugo ostao redak primer kulturne i civilizacijske zatvorenosti u proteklim vremenima.
Surovo nestajanje manastirskog kompleksa Uvac, poslednjih godina XVII veka, jeste autentični primer umiranja celog sela i okoline. Za duži niz godina ovaj pitomi kraj u dolini reke Uvac bio je potpuno pust. Oni koji su se ovde doselili, verovatno posle više decenija, nisu imali gotovo nikakva ili samo delimična saznanja o prethodnom stanovništvu o njihovim stradanjima i iseljavanjima. Novi žitelji zatekli su manastir Uvac u ruševinama, a u narodu su vremenom stvorene različite priče o životu, usponu i razaranju ovog svetilišta. Manastirska imanja verovatno su pripada nekom njima nepoznatom spahiji, na su i stanovnici Uvca iz prve polovine XIX veka no predanju navodno bili "čivčije" Janjinog manastira.Mala crkva u srednjem toku reke Uvca, ispod zlatiborskih padina, podignuta je verovatno u prvim decenijama XV veka. I mada nema nikakvih pisanih podataka o tome, no svemu sudeći, sagradio ju je neki lokalni vlastelin (za sada nepoznat) za potrebe okolnog stočarskog naselja i njegovih žitelja. Podignuta na graničnom području, ova pravoslavna crkva bila je svojevrsna brana nadiranja bogumilske jeresi, koja se i tada širila sa teritorije bosanskih feudalaca. Svi dosadašnji izvori upućuju da je reka Uvac u jednom svom delu kao i deo sliva reke Lim, u XV veku bila granično područje između Despotovine i bosanskih država. Kako su teritorije u tom vremenu lako prelazile iz ruke u ruku a teško se branile, opstanak u ovoj župnoj graničnoj oblasti verovatno je često bio ugrožen.
Prilikom arheoloških i konzervatorskih radova 1994. i 1995. godine, konstatovana su znatna oštećenja, fragmenti paljevina u sloju prvobitne male crkve, budućeg manastirskog kompleksa Uvac. O stepenu drugih oštećenja, na primer konstruktivnih celina, bilo je teško donositi sud. Konačno, crkva manastira Uvca doživela je u kasnijim vremenima još dve značajnije obnove i proširenja, ali je isto toliko puta bila paljena i razarana. Poslednje rušenje krajem XVII veka značilo je brisanje manastira Uvca sa spiska pojućih svetilišta punih tri stotine godina. Manastir je živeo u narodu, u kolektivnom sećanju, kao čudesan primer graditeljske snage nacije u tragičnom istorijskom razdoblju.
Istraživački radovi na manastirskim objektima na Uvcu u periodu 1994-1997. godine, potvrdili su veliko proširenje crkve posvećene Rođenju Bogorodičinom, kao i gradnju pomoćnih prostorija, konaka i monaških ćelija. Sve to odvijalo se u periodu od 1572-73. do 1580. godine. Dokazano je da su tada izvođeni višegodišnji radovi na kompleksu ovog svetilišta, čime je i zaokružena manastirska celina. Pre svega, mala jednobrodna crkva, koja je sve vreme od turskih osvajanja ovih krajeva na do sredine druge polovine XVI veka delila sudbinu srpskog naroda koji je živeo u župnoj dolini reke Uvac, u ovom periodu značajno je promenila izgled. Ktitori, kao i bratstvo manastira, odlučili su se na proširenje crkve na taj način što su delimično izbijeni severni i južni zid, na su sa jedne i druge strane dozidane široke pravougaone pevnice. Da bi se ostvarile geometrijske proporcije, ali i zbog nekih drugih, možda liturgijskih razloga, proširena je prvobitna apsida, dozidan sintronos u unutrašnjem delu oltarskog prostora, kao i gornje sedište, neposredno ispod prozora na delu apside. Beli kamen škriljac, kojim su izvođeni radovi u oltarskom prostoru, korišćen je i za podne ploče u prostoru pevnica, delu oltara i verovatno spoljašnjih celina, trema i drugih detalja u manastirskom kompleksu. Kako su podne ploče iz pevničkih prostora sačuvane i kod sledeće obnove, početkom XVII veka, to je bilo moguće konstatovati da su u ovoj fazi obnove i proširenja manastirske crkve kao i svih drugih objekata bili angažovani veoma dobri majstori koji možda nisu bili iz ovih krajeva. Način sečenja i slaganja podnih ploča u tek sazidanim pevnicama bio je tako efektan i precizan da se sličan rad nije mogao ponoviti kod velikog proširenja i rekonstrukcije, izvođene u sledećem veku. Međutim, obnova manastira Uvca u našem vremenu tačnije u poslednjim godinama XX veka, u novim tehničko-tehnološkim uslovima, nije mogla dati takve rezultate u svim graditeljskim segmentima, posebno u sečenju i obradi teških kamenih ploča istog ili sličnog kvaliteta. To svedoči da su ktitori skraja XVI veka angažovali izvanredne majstore koji su prethodno već radili na sakralnim objektima u neposrednoj blizini ili na nekom većem manastirskom centru koji se tih godina gradio.
Može se reći da gotovo i nema izvora o velikim graditeljskim radovima iz tog perioda na manastirima Uvcu Banji, Kratovu, Mažićima i drugim manje poznatim crkvama i manastirima. Ipak, iz Pomenika manastira Sv. Trojice kod Pljevalja, pisanog (ili prepisivanog) u drugoj polovini XVI veka, upisana su imena dve monahinje iz manastira Vuvca. One su nepoznate godine, verovatno poslednjih decenija toga veka, dale izvestan prilog za pominjanje svojih imena prilikom molitvi i bile zapisane na stranicama Pomenika monaha i monahinja. To su Ana (Janja) i Marina. Ovi važni podaci upućuju na to da je u tim decenijama manastir Uvac verovatno bio ženski manastir, ali i na jedan drugi, možda mnogo dragoceniji trag. Naime, kako se u poslednjim vekovima na prostorima Starog Vlaha i Polimlja polako širio mit o svetiteljci Janji, zaštitnici slabih i nejakih, to se i više crkava iz ovih krajeva nazivalo Janjinim crkvama. Razume se da su predanja često imala težinu realnih zbivanja, a mitovi u svojoj suštini snagu istorije, koju nije bilo moguće proveravati. Tako je i manastir Uvac, između više drugih crkava Starog Vlaha, postao poznat u predanju naroda ovih krajeva kao crkva Janja.
Završetak velike obnove i proširenja manastira Uvca u osmoj deceniji XVI veka nije zabeležen na crkvenim knjigama ili liturgijskim predmetima, koje su tada verovatno prilagane manastiru kao što je to bio slučaj sa većim delom banjske riznice i sačuvanim posvetama visokih crkvenih dostojanstvenika. Razume se, to se odnosi na dostupne i poznate knjige, predmete i zapise sa njih, od kojih su mnogi verovatno nestali u vihorima nesrećnih zbivanja minulih vremena. Ali arheološki dokazi potvrdili su završetak velikih radova u deceniji koja je prethodila mileševskoj nesreći i okolnim srpskim svetilištima. Slojevi gara u delu priprate kao i severozapadnog dela manstirske porte, upravo u nivou novopodignutog kompleksa na Uvcu iz XVI veka; pouzdano dokazuju da prošireni manastir nije bio dugog veka, odnosno da je spaljen u istoj godini kada je stradala i Mileševa i spaljene mošti sv. Save. Teško da je ovaj udes zadesio samo svetilišta u delu nahije Banjana, Starog Vlaha i Polimlja. Turska osveta bila je, kao i u mnogim primerima ranije i kasnije, sistematična i pripremljena. Konačno, to je vreme kada na osmanskom dvoru uspostavljaju primat veziri arbanaškog porekla, a u senku padaju ili nestaju renegati slovenske krvi. Mržnja prema već mrtvom, ali još uvek slavnom, veziru Mehmedu Sokoloviću bila je prisutna i ne treba je isključiti kada se analizira sudbina Mileševe i ovog područja naseljenog pravoslavnim življem.
Stepen oštećenja manastirskog kompleksa Uvac iz poslednje decenije XVI veka, i pored slojeva gara na pojedinim mestima, ipak nije bio takav da se ne bi mogao brzo popraviti. Izvesno je da su se monasi za kratko vreme vratili svakodnevnim obavezama, na je bratstvo (ili sestrinstvo) manastira već za godinu-dve uspostavilo normalan život. Već u prvim decenijama XVII veka, u kompleksu Uvca započinju veliki radovi, koji su no svom obimu gotovo istovetni onima iz XVI veka, odnosno iz perioda obnovljene Pećke patrijaršije. Srećna koincidencija prilikom istraživačkih radova jeste nalaz novca sa preciznim godinama kovanja (1611-1614) u kulturnom sloju poslednje velike obnove manastirskog kompleksa, koji tačno potvrđuje da je bratstvo manastira Uvca započelo radove na obnavljanju i proširenju između 1615-1618. godine. Samo delimičan osvrt na opšta zbivanja u okruženju upućuje na značajne graditeljske i umetničke aktivnosti, gotovo poslednje u tom veku koje u istorijskoj nauci ipak nisu dovoljno osvetljene.
Graditeljski radovi na manastirskom kompleksu Uvac u prvim decenijama XVII veka nisu no obimu bili i najveći. Već je rečeno, poslovi na proširenju manastira iz druge polovine XVI veka bili su veliki. Međutim, radovi v ovoj fazi bili su neuporedivo složeniji i zahtevali su dobre i proverene majstore. To se pre svega odnosilo na zidanje hrama Rođenja Bogorodičinog, koje se razlikovalo u odnosu na prethodno stanje, dakle na ono iz XVI veka. Ktitori i manastirsko bratstvo zahtevali su dva složena posla na ovom proširenju. To je postavljanje stubova nosača i kubeta iznad centralnog dela hrama, kao i priprate na zapadnoj strani i njeno zasvođavanje slepom kalotom. Gotovo sav potreban materijal bio je u okolini, osim sige koju su verovatno vadili u gornjem toku reke Uvca i lako je niz reku transportovali splavovima. Ha taj način dopremana je i građa, koje je, istina, bilo i u neposrednoj blizini. Majstori su verovatno ove poslove završili za kratko vreme. Kada su radovi na hramu bili završeni, ili možda u isto vreme, podignuta je na južnoj strani velika trpezarija, sa donjim podrumskim delom, i gornjim, u kojoj je za isti sto mogao sesti veliki broj monaha i gostiju. Očigledno, to nije bilo sve, radovi u manastirskoj porti i pomoćnim ekonomskim prostorijama izvođeni su i u narednim godinama, verovatno sve do sredine XVII veka, a možda i duže. Ipak, već u prvim decenijama toga veka, hram na Uvcu sa pravougaonim, obnovljenim pevnicama u funkciji hora, iz XVI veka, kupolom na kockastom postolju, dograđenom pripratom na zapadnoj strani - bio je vrlo brzo spreman za oslikavanje unutrašnjih zidnih površina.
Ha osnovu skromnih ostataka živopisa koji su na Uvcu sačuvani pukom slučajnošću i požrtvovanjem konzervatora, može se sa izvesnom rezervom reći da su neki delovi crkve na Uvcu oslikavani između 1620-1622. godine, kada beležimo i najstariji zapis sa jednog štampanog psaltira, koji je, nekim nepoznatim povodom, priložen manastiru. Važnije od toga jeste činjenica da su hram Rođenja Bogorodičinog na Uvcu u tim godinama oslikavali zografi iz kruga hilandarskog monaha Georgija Mitrofanovića. Mada je na osnovu sakupljenih fragmenata zidnog slikarstva, izvađenog iz šuta ili sa komada sige, i upoređivanjem sa onim freskama koje je tih godina slikao monah iz Hilandara, nezahvalno donositi takav zaključak. Mora se priznati da je na nekim likovima svetitelja i ornamenata sa Uvca prepoznatljiv uticaj, ili možda i lični rad, ovog tada najpoznatijeg crkvenog slikara iz XVII veka, odnosno, nekog od njegovih darovitih nastavljača.
Poslednje rušenje manastira Uvca dogodilo se krajem 1697. ili u proleće 1698. godine. Seme pripremljeno za setvu, čiji su ugljenisani ostaci pronađeni u manastirskim podrumima, nije bilo nikada posejano. Rušenje je bilo sistematično i surovo. Oni koji su to radili imali su dovoljno iskustva u tom poslu, a videlo se da su to radili bez žurbe. Pre svega, svi vredni predmeti, deo crkvenog mobilijara, pokućstvo, delovi vrednijeg posuđa, namirnice, žitarice, ali i sve što se moglo natovariti na konjske samare - bilo je opljačkano i odneto. Možda je i veliki broj otpalih konjskih potkovica, pronađenih u sloju paljenja, kao svojevrsna potvrda teško natovarenih konja. Isto tako, nekoliko zaboravljenih duvanskih lula u istom sloju mogli bi se tumačiti kao personifikovano strpljenje rušitelja Uvca.
U ostacima gara, uočeno je odsustvo bronzanih predmeta kao i onih od dragocenih metala, na se može reći da je otkriveni materijal na manastirskom kompleksu Uvac uglavnom upotrebnog karaktera, od gvožđa i keramike, a za rušitelje očigledno nije imao nikakav značaj. Posle pljačkanja manastir je zapaljen. Kako su konaci, kelije, radionice, pomoćne prostorije i krovovi bili podignuti od borove i ređe od hrastove građe, može se pretpostaviti kakav je požar zahvatio čitav kompleks. Znatno kasnije, posle tri stotine godina, iz ruševina vađen je neobičan, narandžasti kamen, kakvog inače u okolini nema. Sivocrni serpentin, od koga su građeni temelji i hram Rođenja Bogorodičinog, u strahovitom požaru, promenio je strukturu i postao crveno-narandžast. Tragovi gara i spaljenih ostataka bili su u visini od 2 do 10 cm. Peći sa keramičkim lončićima, koje su zagrevale konake i pomoćne prostorije, obrušile su se u podrumske delove, na su neki komadi, igrom slučaja, ostali čitavi. Sve što nije bilo zahvaćeno požarom, ostalo je ispod ruševina.
U kojoj meri je tada stradao hram Rođenja Bogorodičinog, kao i čitav manastirski kompleks - može se samo pretpostaviti. Svećnjaci od belog studeničkog mermera, bez značaja za rušitelje, surovo su polomljeni i razbacani. Ali pre paljenja hrama, srušena je fino oblikovana česma od sige, na južnoj strani, neposredno uz crkvu. Komadi kamena i sige sa hrama zatrpali su ostatke manastirske česme, na je i to svedočanstvo da je crkva posvećena Rođenju Bogorodičinom na Uvcu poslednji objekat na kome su se rušitelji i najduže zadržali.
Teško će se ma kada saznati šta je sve opljačkano i odneto sa manastirskog kompleksa Uvac. Iznenadni napad je zatekao kaluđere, koji teško da su nešto mogli sakriti i spasiti. Pokradene crkvene knjige prodavane su na bazarima Bosne, Hercegovine i Polimlja, na su ih neki drugi sveštenici i monasi otkupljivali i prilagali u manastire Hercegovačkog sandžaka. Monasi su bez sumnje, bili upoznati sa sudbinom manastira, čije je ime stajalo u zapisima i natpisima crkvenih knjiga, ali oni su znali i za nesreću onih koji su se u vreme udesa zatekli u manastiru. Anatema, tako česta na rukopisnim i štampanim knjigama, odnosila se na rušitelje koji su knjige opljačkali, ali ne i na otkupljivače, koji su ih spasavali i prilagali na sigurnija mesta. Međutim, pijetet prema svima koji su pre njih knjige čuvali i koristili, obavezivao ih je.
U požaru hrama Rođenja Bogorodičinog na Uvcu nestao je ikonostas, delovi mobilijara, crkvenog nameštaja, pevnice, drveni delovi gornjih konstrukcija, krov, krovni pokrivač od sitnog borovog klisa. Crkvu bez krovne konstrukcije bilo je lako rušiti, a to se, očigledno, i dogodilo. Tako je u severnoj pevnici, pod gomilom kamenja, zatrpan stolarsko-bačvarski alat, koji je, izgleda, kao i njegovi vlasnici, podelio sudbinu manastira. Kako je u tom vremenu alat imao veliku vrednost, pre svega kao sredstvo za rad, to se nameće i pitanje da li je alat posle rušenja bilo nemoguće spasavati ili su vlasnici već bili mrtvi.
Uslovna rekonstrukcija rušenja manastira Uvca iz poslednjih godina XVII veka bila je moguća zahvaljujući relativno sačuvanim manastirskim ostacima, na osnovu čega je bilo moguće uspostaviti približnu sliku kompleksa pre razaranja, ali i mogući izgled ovog duhovnog centra posle nesreće koja ga je zadesila. Međutim, to se ne može reći za stradanje drugih metoha manastira Banje, kao i za paljenje sedišta Dabrobosanske mitropolije, koja će u ruševinama ostati više od 150 godina. Zakopana i spašena banjska riznica, bez ikakvog pisanog amaneta, jeste i potresno svedočanstvo o zbivanju u Banji tog proleća 1698. godine, kada je ispred surovih pljačkaša sklonjen veliki deo banjskih dragocenosti.
Manastir Uvac i gotovo svi banjski metosi - Kratovo, Dubrava, manastir Dubnica, crkva Janja u selu Rutošima, Sv. Georgije u Mažićima - ostali su u ruševinama više od tri veka. Veći broj više nikada nije obnavljan. Staro sedište Dabrobosanske mitropolije, Banja kod Priboja, bilo je pusto do druge polovine XIX veka, kada je uz pomoć naroda čitavog kraja, i uz angažovanje sveštenika i kasnijeg monaha Dionisija Popovića, manastir delimično obnovljen. Staru slavu kao i duhovnu ulogu više nikada nije povratio.[1]
Prvobitna crkva[uredi | uredi izvor]
Prvobitna crkva bila je mala građevina koju je manastirsko bratstvo proširivalo dograđujući pripratu, bočne pevnice i proširujući oltarsku apsidu. Pronađeno je veliko bogatstvo plastike: raskošna amvonska rozeta, fragmenti mermernog crkvenog mobilijara, zatim krstionica, čiraci i drugo. Živopis je skoro u celini uništen, ali zahvaljujući upornim konzervatorima, iz stotine fragmenata od fresaka uspela je delimična rekonstrukcija likova Svetog Arhangela Mihaila i Svetog Simeona.
Obnova manastira[uredi | uredi izvor]
Krajem marta 1994. godine, ekipa Narodnog muzeja iz Užica s nekoliko stručnjaka službe Zaštite spomenika iz Beograda i Priboja bila je prvi put na neobičnom lokalitetu manastira Uvca. Usnula i začarana okolina zaseoka Uvca, netaknuto i napušteno naselje, kamenje i manastirske ruševine - bili su presudni da se početkom jula iste godine nađemo na mestu koje je bilo izvan komunikacija, puteva i veza. Oprema je transportovana vojnim helikopterom, koji se jedini i mogao spustiti u taj predeo. Na Malu Gospojinu 1995. godine ponovo je oživeo manastir, posle dva i po veka.[2] Istog dana obavljeno je malo osvećenje crkve i služena sveta arhijerejska liturgija. Liturgiju je služio Njegovo Preosveštenstvo episkop žički Gospodin Stefan, uz sasluženje sveštenstva namesništva užičkog.[3]
Krajem 1998. godine, preciznije 21. septembra, na praznik Rođenja Bogorodice, manastir Uvac predat je Srpskoj pravoslavnoj crkvi, s velikim stepenom završenih radova u odnosu na stanje pre poslednjeg razaranja, tačno pre tri stotine godina. Kao no nepisanom pravilu moralo je proći mnogo vremena da se steknu neke nepoznate okolnosti i da se ponovo obnovi ovaj granični duhovni centar. Jedini preživeli svedok njegovog uspona, trajanja i usuda bila je stara vinova loza, davno posađena na istočnoj strani manastirske crkve. Ona je vekovima opasivala čitavu portu postajući vremenom divlja, padajući na zemlju i hvatajući vrhove grana okolnog drveća. Vinova loza s Uvca jeste i simbol svekolikog trajanja, života i neuništivosti.<
Članovi tima koji je radio na obnovi i relativizaciji činili su i: arhitekta Blagota Pešić, arheolog Savo Derikonjić, etnolog Bosa Rosić, istoričari: Jelena Ristanović, Radivoje Papić, Mapa Aleksić, konzervatori: Milica Dabović-Kotur, Mira Ćuković, Dragan Tomanović, Miodrag Marković, Dragan Jovičić, fotograf Zoran Domanović. Neki od njih, kao što su arheolog Savo Derikonjić i arhitekta Blagota Pešić, autori briljantnih ostvarenja na Uvcu ostaju dužni tekstualni deo istraživanja i graditeljske obnove.
Ne može se mimoići veoma zaslužna ličnost bez čije materijalne kao i druge pomoći manastir Uvac ne bi bio obnovljen. To je gospodin Rade Begenešić, pomoćnik ministra za kulturu Republike Srbije, koji je u izuzetno teškim okolnostima, svojom naklonošću i verom za ovu vrstu poslova, podsticao i činio sve da se manastirski kom-pleks Uvac privede kraju. I za nastajanje ove knjige, u velikoj meri dutujemo zahvalnost gospodinu Begenešiću. Gradnja lokalnog puta Stublo-Uvac bio je mukotrpan i pionirski rad zahvaljujući kome je manastir Uvac mogao biti završen i dostupan svima koji ga sada posećuju. Zasluge pripadaju preduzeću "Putevi" - Užice, ali i pojedincima koji se ne mogu zaobići, kao što su: Srbo Bajević, Radovan Jeremić i Stanko Tejić.
Danas manastir Uvac ima živ monaški život.[4]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ "Manastir Uvac - istorija i sudbina" - Dragiša Milosavljević, Prosveta, 2000.god.
- ^ Pejović, Branko. „Duhovni dragulji Uvac i Dubrava”. Politika Online. Pristupljeno 2021-04-10.
- ^ Janićijević, Jovan (1998). The cultural treasury of Serbia. „In terms of its spatial and architectural traits, the Church of the Virgin Mary of Uvac Monastery resembles the Church of the Annunciation Monastery at the foot of Mount Kablar, as well as some other shrines, such as Pustinja, Dobrilovina, Majstorovina, Tronoša and others.”
- ^ "Manastir Uvac - istorija i sudbina" - Dragiša Milosavljević, Prosveta, 2000.god.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Uzice.net
- Republički zavod za zaštitu spomenika kulture - Beograd
- Lista spomenika
- 360vr/Manastir Uvac
- [1]
