Astronomska opservatorija u Beogradu

Astronomska Opservatorija
Paviljon Veliki refraktor pokretnog krova sa aparatom za posmatranje zvezda Cajs (Zeiss) 65/1055 cm, izgrađen 1932. godine (u to doba četvrti u Evropi). Paviljon Veliki refraktor pokretnog krova sa aparatom za posmatranje zvezda Cajs (Zeiss) 65/1055 cm, izgrađen 1932. godine (u to doba četvrti u Evropi).
Informacije
Lokacija	Zvezdara-Beograd, Srbija, Volgina 7
Status	Spomenik kulture

Astronomska opservatorija „Beograd“ skraćeno AOB, međunarodna oznaka 057, je samostalna državna neprofitna naučno-istraživačka ustanova čija je osnovna delatnost pasivno i selektivno posmatranje neposredne i dalje vasione, odnosno vrši izučavanje nebeskih tela i pojava izvan Zemlje (planeta, zvezda, zvezdanih sistema i galaksija), koja su usmerena na sticanje i analiziranje podataka, kao i teorijski rad. Osnovana je 26. marta (7. aprila) 1887. godine, zajedno sa Meteorološkom opservatorijom, a osnivač i njen prvi Upravnik bio je Milan Nedeljković.

Godine 1891. izgrađena je namenska zgrada na Malom Vračaru za Astronomsku i meteorološku opservatoriju pri Velikoj školi, u kojoj su se nalazile prostorije za rad i instrumenti. Opservatorija je ubrzo postala Glavna meteorološka stanica odakle se rukovodilo meteorološkom mrežom na prostoru Srbije. Astronomska delatnost se svodila na nastavnički rad tokom kojeg su vršena osnovna posmatranja kao deo pokaznih i praktičnih vežbi za visokoškolce. Pod rukovodstvom Nedeljkovića za Opservatoriju se nabavljaju i prvi seizmološki i geomagnetni instrumenti čime je ova ustanova proširila delatnost.

Astronomska i meteorološka opservatorija su se razdvojile u dve zasebne ustanove pri Univerzitetu u Beogradu 1924. godine. Pod rukovodstvom novog Upravnika Vojislava V. Miškovića započeta je na Velikom Vračaru izgradnja nove savremene Opservatorije po projektu češkog arhitekte Jana Dubovija u modernističkom stilu, čiji će radovi biti uspešno okončani 1932. godine. Brdo Veliki Vračar narod će potom zbog Opservatorije nazvati Zvezdarnicom, po kome će novo gradsko naselje i opština dobiti ime Zvezdara. Ovo je ujedno predstavljalo i najveće ulaganje u nauku u prvoj polovini 20. veka na ovim prostorima. U to doba, saradnik opservatorije a kasnije i njen direktor je bio jedan od najvećih naučnika u svetu, u 20. veku, profesor i akademik Milutin Milanković.

Saradnici Opservatorije otkrili su 43 male planete od kojih su 12 dobile ime. Služba dvojnih zvezda u okviru AOB-a od 1951. do danas otkrila je preko dvesta novih dvojnih i višestrukih zvezda. Početkom 1960-ih, otvoreni su paviljoni sa fundamentalnim astronomskim instrumentima, po kojima će opservatorija, u drugoj polovini 20. veka, biti poznata svetskoj stručnoj javnosti.

Krajem 20. veka naučna posmatranja otežavaju svetlosna „zagađenja“ kao posledica širenja gradskih naselja. Početkom 21. veka započeta je izgradnja nove Astronomske stanice na planini Vidojevici. U isto vreme, kompleks opservatorije postepeno je počeo da se pretvara u muzej. AOB blisko sarađuje sa brojnim inostranim opservatorijama, kao i vodećim naučnim i visoko obrazovnim ustanovama u Srbiji. Kompleks opservatorije u Beogradu od 2001. godine je odlukom Vlade Srbije proglašen za spomenik kulture. Nalazi se ulici Volgina 7, u Beogradu, na Zvezdari.

Istorija

Osnivanje

Astronomska i meteorološka opservatorija od 1891. do 1924. Danas je ova zgrada Spomenik kulture od velikog značaja, Bulevar oslobođenja 8.

Po povratku sa školovanja iz Pariza, 1884. godine, profesor astronomije i meteorologije na Velikoj školi Milan Nedeljković je godinama insistirao na pitanju osnivanja stalne Astronomske i meteorološke opservatorije. Uvidevši realnost, odnosno da je nemoguća brza gradnja namenskih objekata za Opservatoriju, profesor Nedeljković predlaže u pismu Ministru prosvete i crkvenih dela, 2. marta 1887. da sa radom otpočne u Provizornoj opservatoriji u privatnoj kući. Na osnovu ovog prihvatljivog pisma-molbe, ministar prosvete Milan Kujundžić Aberdar doneo je 26. marta 1887. rešenje o osnivanju Provizorne (Privremene) opservatorije u privatnoj iznajmljenoj kući preduzimača i trgovca Ernesta Gajzlera, na Malom Vračaru.

Međutim, kako su uslovi za rad u tom objektu bili više nego skromni profesor Nedeljković je ponovo počeo da se zalaže za izgradnju namenske opservatorije u kojoj bi naučni radovi u astronomiji i meteorologiji bili mogući. Uputio je molbe Ministarstvu prosvete i crkvenih dela sa namerom da se preko Opštine Beograd nađe odgovarajuće zemljište za potrebe Velike škole a za razvoj astronomije i meteorologije. Posle brojnih sednica i prepiski sa Ministarstvom prosvete, odbornici pod predsedništvom Živka Karabiberovića su izglasali odluku da se ustupi odgovarajuće zemljište. Postupajući po zahtevu ministra prosvete i crkvenih dela, Vladana Đorđevića, Beogradska opština odobrila je 18. marta 1889. godine Velikoj školi zemljište veličine 1, 83 hektara za izgradnju astronomske opservatorije na Malom Vračaru. Nakon ove odluke započeti su građevinski radovi koji su uspešno završeni 1. maja 1891. godine. Opservatorija je imala 270 m² površine i predstavljala je paviljon sa spratom manje površine od prizemlja. Projekat je uradio arhitekta Dimitrije T. Leko, a po skici njenog osnivača, profesora Milana Nedeljkovića. Glavna fasada završava se zupcima koji obrazuju atiku i ograde terase, postavljene iznad jednog dela potkrovlja, a ostale fasade stepenastim zabatima, prozori u prizemlju i ulazna vrata su lučno završeni, a dekoraciju fasade čine okviri prozora i ispupčane horizontalne trake. Oko opservatorije uređen je park. Profesor Nedeljković je odmah započeo sa meteorološkim opažanjima i merenjima u novoj opservatoriji. Godine 1901. Opservatorija je kao Glavna meteorološka stanica vodila računa o 130 meteoroloških stanica širom Srbije. Astronomski instrumenti služili su samo za osnovna posmatranja kao deo pokaznih i praktičnih nastava sa učenicima Velike škole.. Opservatorija je u te svrhe raspolagala sa jednim malim pasažnim instrumentom otvora 45 mm, jednim univerzalnim otvora 50 mm kao i jednim azimutalom otvora 120/1900 mm. Pored toga na opservatoriji je postojao jedan časovnik sa klatnom i hronometar kao i više manjih astronomsko-navigacijskih instrumenata (Slike Opservatorije iz 1890-ih). Godine 1903, u krugu Opservatorije, pored dva postojeća astronomska paviljona podignuta su još dva: seizmološki i geomagnetski. Posle početnih srpskih pobeda u Prvom svetskom ratu, austrougarskoj vojsci, pritekla je u pomoć Nemačka. Došlo je do opšteg povlačenja srpske vojske ka Grčkoj. Milan Nedeljković je 25. septembra 1915. napustio Opservatoriju. Sa suprugom Tomanijom stigao je na grčko ostrvo Krf početkom 1916. Od početka 1916. Beogradsku opservatoriju koristila je okupatorska vojska za meteorološke potrebe na čelu sa Viktorom Konradom. Nakon proboja Solunskog fronta, okupatorska vojska je oktobra 1918. prilikom povlačenja poharala njen instrumentarijum. Profesor Nedeljković je došao u svoju Opservatoriju 24. februara 1919. godine.

Izgradnja

Aero-snimak Astronomske opservatorije u Beogradu, tada u sastavu Univerziteta, neposredno nakon otvaranja, oko 1932. godine.

Srpski astronomi, u prvom redu, sleva nadesno: Zaharije Brkić, astronom, Pero M. Đurković, astronom, Vojislav V. Mišković, direktor Opservatorije, akademik, Petar Muzen, astronom, Branislav M. Ševarlić, astronom, Milorad Protić, astronom.

Paviljon sa malim Cajsovim astrografom otvora 16/80 cm s durbinom za vođenje otvora 110/1280 mm, izgrađen 1932. godine (slika astrografa Cajs 16/80 cm) Do početka kosmičkog doba, 1957. godine, sa ovim instrumentom otkriveno je devet, danas numerisanih planetoida.

Profesor i upravnik, Milan Nedeljković, je sa svojim zalaganjem kod Vlade 1922. godine uspeo da izdejstvuje odobrenje da se u Nemačkoj na račun ratne reparacije kupe instrumenti i prateća oprema za novu opservatoriju u vrednosti 2.990.000 zlatnih maraka ili blizu 660.000 dolara. Sa mesta upravnika, Nedeljković u svojoj 67 godini odlazi u penziju 6. jula 1924. godine. Posle njegovog penzionisanja Filozofski fakultet je doneo odluku da Opservatoriju podeli na dve ustanove: Astronomsku i Meteorološku opservatoriju. Meteorološka je na upravu bila poverena Pavlu Vujeviću, dok je Astronomska trebalo da bude bez uprave, sve do dolaska Vojislava Miškovića iz Francuske na njeno čelo. Međutim, do dolaska Miškovića u Opservatoriju oktobra 1926, upravljanje Astronomskom opservatorijom i poručenim instrumentima vodio je Milutin Milanković, profesor nebeske mehanike i teorijske astronomije. Posle odvajanja, Meteorološka opservatorija je nastavila rad u postojećoj zgradi, a Astronomska opservatorija je preseljena u dve obližnje barake-paviljona. U jednoj je bio smešten radni prostor za Upravnika, a u drugoj su bile kancelarije i slušaonica dok je nova tek pristigla oprema sa instrumentima bila smeštena u podrum Privredne banke. Mišković, u takvim okolnostima, odmah po dolasku na mesto profesora praktične astronomije i upravnika, pokreće akciju za izgradnju nove Opservatorije (zvezdarnice) na jugoistočnoj periferiji Beograda na koti od 253 metara i na površini od 42.000 metara kvadratna.

Odluka i sredstva o izgradnji su dobijena 7. oktobra 1929. godine. Sama izgradnja objekata koštala je oko deset miliona dinara. Zemljište na Velikom Vračaru je poklonila Opština Beograd. Arhitekta Jan Dubovi, šef Odseka za razradu generalnog plana Opštine Beograd i član strukovne skupine GAMP - grupa arhitekata modernog pravca, uradio je projekat u stilu moderne za novu Opservatoriju. Osnovno rešenje koje je Dubovi ponudio bilo je ispunjenje funkcionalnih zahteva, odnosno izgradnja paviljona za smeštaj preciznih astronomskih instrumenata i pratećih sadržaja na prostoru predviđenim za javni park. Pre izgradnje zemljište je poravnjano i očišćeno od rastinja. Na tom mestu je već bila izgrađena Trigonometrijska tačka koja je označavala preciznu odrednicu geografske širine, dužine i nadmorske visine grada. U periodu od 1930. do 1932. godine su se izvodili građevinski radovi. Dubovi je projektovao osam objekata koje je slobodno rasporedio na terenu povezanih prilaznim stazama. Kompleks nove Opservatorije sadrži:

Paviljon Mali refraktor Cajs 20/302 cm i dve fotografske cevi s objetivima Tesar i Pacvel otvora 16/80 cm, u međuvremenu je prenamenjen sa instrumentom Solarni Spektrograf. Paviljon je izgrađen 1932. godine.

• Glavna Upravna zgrada sa bibliotekom, kancelarijskim prostorom, podrumom dubokim 8 metara sa četiri Riflerova časovika pod staklenim zvonom, i dva štraserova sa barometarskom kompozicijom klatna, obrtnom kupolom sa Cajsovim tražiocem kometa otvora 200/1330 mm i sa stanom za upravnika.
• Paviljon Veliki refraktor pokretnog krova sa aparatom za posmatranje zvezda Cajs (Zeiss) 65/1055 cm (u to doba četvrti u Evropi)
• Paviljon Mali refraktor Cajs 20/302 cm i dve fotografske cevi s objetivima Tesar i Pacvel otvora 16/80 cm.
• Paviljon sa malim Cajsovim astrografom otvora 16/80 cm s durbinom za vođenje otvora 110/1280 mm;
• Paviljon sa dva mala pasažna instrumenat Askania otvora 100/1000 mm i 80/800 mm;
• Glavni ulaz sa dva stana za radnike
• Paviljon sa stanovima za astronome
• Zgrada sa mehaničarskom i stolarskom radionicom

Upravna zgrada je trodelna sa bočnim krilima i srednjim nižim delom nad kojim je kupola. Na glavnom ulazu se nalazi prilazno stepenište i trem sa stubovima iznad kojeg je napisano na latinskom: „Omnia in numero et mensura“ (Sve je u broju i merenju). U središnjem delu je smeštena biblioteka koja je uz pomoć velikih prozora dobro osvetljena. U bočnim krilima zgrade nalaze se prostorije za rad i laboratorija. Ispod zgrade, osam metara pod zemljom smeštena je staklena kabina koja određuje tačno vreme.

Osmatrački paviljoni - refraktori su prizemni objekti sa glavnim prostorom kupolom za osmatranje i manjim pomoćnim prostorijama. Sve reljefe na paviljonima radio je arhitekta, skulptor i slikar Branko Krstić. Iznad ulaza u Beli paviljon – Veliki refraktor nalazi se reljef koji prikazuje Helija, boga Sunca. Glavi ulaz u Opservatoriju je projektovan kao znakovna, asimetrična kapija sa prijavnicom koja je sa jedne strane naglašena stilizovanom kulom – skulpturom. Opservatoriju je narod nazvao Zvezdarnicom po kojoj su najpre brdo na kojoj je smeštena, a potom i čitavo naselje koje se tu izgradilo, kao i novoustanovljena opština dobili ime Zvezdara.

Razvoj opservatorije

Upravna zgrada u kojoj je smeštena biblioteka.

Rifler časovnik (visine 134 cm), u Muzeju Nacionalne ustanove za standarde i tehnologiju, Gejtersberg, Merilend, SAD. Proizvedeno je više od 600 ovih časovnika. Četiri časovnika ove marke se danas čuvaju u AOB.

U početku opservatorija se bavi računskim poslovima i pripremama za posmatračku delatnost. Služba vremena i dužine je osnovana 1935. godine pod rukovodstvom Petra Đurkovića i Fran Dominka. Iste godine, Petar Đurković, određuje približno i geografsku dužinu opservatorije. Službu malih planeta i posmatranje Sunca osniva Milorad Protić 1936. godine. Na čelo obe službe se nalazio Vojislav Mišković, koji započinje sa izdavanjem biltena 1936. godine na francuskom pod nazivom "Bulletin de l'Observatorie astronomique de Belgrade", a koji je preimenovan 1992. godine u "Bulletin astronomique de Belgrade". Od 1998. godine izlazi pod sadašnjim imenom „Serbian Astronomical Journal“

Časovna služba zadužena za merenje tačnog vremena posedovala je sistem koji se sastojao od 15 umreženih časovnika. Šest časovnika su bili glavni ili distributivni koji su se nalazili u posebno napravljenom podrumu dubine 8 metara u tri nivoa i čiji temelji su izgrađeni nezavisno od temelja same zgrade. Glavni časovnici su marke „klemens – rifler“, pored njih bili su časovnici marke „brilije“, kao i domaćeg proizvođača „antonijević“. Ovi časovnici si imali preciznu mehaniku i bili su smešteni u staklenim zvonima iz kojih je izvlačen vazduh uz pomoć vakuum pumpi da ne bi mehanizam trpeo otpor vazduha. Da bi se onemogućilo strujanje vazduha, oko temelja se nalazio zid sa prostorom, a temperatura na trećem nivou podruma je uvek bila ista sa dozvoljenim promenama od samo 2 stepena tokom cele godine. Ležišta kod distributivnih časovnika su bila izrađena od rubina, koji ima veliku tvrdoću i čime se smanjivalo trenje. Distributivni časovnici su posedovali generator impulsa preko kojeg su sinhronizovani časovnici po posmatračkim paviljonima. Mrežni časovnici u paviljonima imali su elektromagnetne koji su im zadržavali klatno, odnosno generator distributivnih časovnika proizvodio je električne impulse kada bi klatno dodirnulo kontakt čime je naelektrisao elektromagnet koji bi zadržavao klatno časovnika u paviljonu.

Nakon invazije Nacističke Nemačke i njenih saveznika na Kraljevinu Jugoslaviju opservatorija kao i sve ustanove u Srbiji dolaze u tešku situaciju. Vermaht šalje u opservatoriju svoje profesore koji vrše popis instrumenata kao nemačku imovinu, pored toga, tražilac kometa i spektroheliograf, odnose za Treći rajh. Nemačka vojska se zatim useljava u krug opservatorije, koju pretvaraju u protivvazdušno artiljerijsko uporište, a biblioteku u oficirsku kantinu. Tokom borbi za oslobođenje Beograda, oktobra 1944, teško su oštećeni, Upravna zgrada, geodetski paviljon, vodotoranj, paviljon Velikog refraktora i trigonometrijska tačka.

Posle rata, od 1945. godine započeti su radovi na čišćenju kruga, popisu inventara i obnovi zgrada opservatorije koja su bile teško oštećena usled borbenih dejstva. Ovi radovi će zbog materijalne oskudice u državi periodično trajati sve do 1955. godine. Do leta 1946. godine potpuno je osposobljena Časovna služba, Služba Sunca koja je proširila svoju delatnost uvođenjem Službe za određivanje koordinata Sunčevih pega kao i Računska služba. Osnovana je stalna Služba longitude i geografske širine. Od 1946. do 1948. godine vođeni su radovi na obnovi Upravne zgrade, rezervoara, paviljonu velikog refraktora i geodetskom paviljonu. Od 1. jula 1948. godine opservatorija prestaje da se nalazi u okviru univerziteta, već od tog perioda pa do 18. decembra 1952. godine se nalazi pod okriljem Komiteta za naučne ustanove, Univerzitet i visoke škole NR Srbije. Od decembra 1950. do 27. marta 1954. godine opservatorija se nalazi u nadležnosti Srpske akademije nauka. Služba vremena, 1953. godine, biva uključena u Međunarodnu službu vremena pod rukovodstvom Zaharija Brkića, a od 1962. godine, služba vremena uspostavlja saradnju sa Međunarodnom službom za kretanje pola. Godine 1972. ista služba uspostavlja saradnju i sa Sovjetskom službom vremena. Od 1954. godine opservatorija postaje naučna ustanova koja se neposredno finansira od strane Izvršnog veća NR Srbije.

Paviljon Velikog pasažnog instrumenta 19/258 cm, izgrađen 1959. godine (u to doba prvi u svetu). Na ovom objektu su tokom 2013. izvršeni konzervatorski radova i u proleće 2014. kao prvi u nizu obnovljenih paviljona zvanično će dobiti muzejski status.

Nakon obnove i proširenja njene delatnosti na opservatoriji su vršena noćna i dnevna astronomska posmatranja, nakon čega su izvođeni teorijski i praktični zaključci, kao što je određivanje tačnog vremena. Godine 1955. rad u opseravtoriji je obavljan u sledećim službama:

• Služba tačnog vremena i longituda
• Služba širine
• Služba malih planeta, kometa i satelita
• Služba dvojnih i promenljivih zvezda
• Tehnička služba
• Biblioteka.

Septembra 1957. godine u poseti opservatoriji dolaze sovjetski akademici i astronomi Mitrofan S. Zverjev i Ernest R. Mustelj, koji su pokrenuli pitanje montiranja i stavljanja u funkciju fundamentalnih astronomskih instrumenata, koji su dobijeni na račun ratne reparacije posle Prvog svetskog rata a koji su zbog nedostatka sredstava leželi u skladištu opservatorije više od tri decenije. Početkom 1958. godine, direktor Milorad Protić podneo je zahtev za odobrenje sredstava za proširenje kruga i izgradnju paviljona za ove instrumente Izvršnom veću (Vladi) NR Srbije. Nakon ovog zahteva-molbe odobrena su sredstva od Saveznog sekretarijata za finansije u iznosu od 35 miliona dinara i od rezervnog fonda NR Srbije u iznosu od 40 miliona dinara za izgradnju tri posmatračka paviljona, jedne stambene zgrade, društvene prostorije, ograde, puteva i staza. Ovi radovi su okončani u jesen 1959. godine ali zbog loše izvedenih građevinskih radova vršene su naknadne velike intervencije do 1961. U isto vreme se pristupilo postavljanju fundamentalnih instrumenata (veliki vertikalni krug 19/258 cm, veliki meridijanski instrument 19/258 cm i veliki pasažni instrument 19/258 cm). Pored toga, otpočeti su radovi u vlastitoj režiji na izradi kvarcnih časovnika, bez kojih se nije mogla da obezbedi visoka preciznost posmatračkih radova. Tri časovnika velike preciznosti predstavljao je sistem "rode-švarc" od tri kvarcne normale. Časovnici su se upoređivali preko osciloskopa, a neprestan rad je beležen na nagaravljenoj traci preko koje je moglo da se uoči odstupanje nekog od časovnika. Časovnici su se sinhronizovali sa drugim časovnicima u svetu preko prijemnika kojim su primani časovni signali. Za meridijanski krug i pasažni instrument izgrađeni su paviljoni polucilindarnog oblika, visine 7 metara, sa otvorom u meridijanu 2,5 metara. Paviljon vertikalnog kruga je paralelopiped, visine tri metra, sa ravnim krovom i maksimalnim otvorom 5 metara. Kompleks Opservatorije je proširen sa 4.5 ha na 10.5 ha. Godine 1962. osnovane su Službe koje su radile sa fundamentalnim instrumentima, i to:

• Služba za relativne koordinate (veliki meridijanski krug - slika instrumenta)
• Služba za apsolutne deklinacije (veliki vertikalni krug)
• Služba za apsolutne rektascenzije (veliki pasažni instrument)

Opservatorija, 9. avgusta 1985. godine postaje samostalna naučno-istraživačka ustanova kada i menja naziv u Astronomska opservatorija – Institut za astronomska istraživanja. Međutim, 20. decembar 1994. godine opservatorija vraća stari naziv i postaje naučna ustanova koju finansira Ministarstvo za nauku i tehnologiju Srbije.

Opservatorija u 21. veku

Godine 1994. izvršena je reorganizacija, nakon čega se u okviru opservatorije nalaze tri odeljenja, i to:

• Odeljenje za astrofiziku
• Odeljenje za dinamičku astronomiju
• Odeljenje za astrometriju

Astronomska opservatorija ima 58 zaposlenih, od toga 43 astronoma istraživača (20 doktora nauka i 23 magistra). Već od kraja 1960-ih kao posledica neprestane izgradnje i širenja urbanih površina posmatranja počinju da otežavaju ulična i stambena svetla, kao i vazdušni koridor iznad Beograda. Ovaj problem dolazi do izražaja pogotovo 1980-ih, kada se došlo na ideju, a u skladu sa svetskim kretanjima o izmeštanju posmatračke delatnosti na prostor koji ima optimalne astro-klimatske uslove za neometan rad. Da bi se povećao učinak naučnog posmatranja koji je znatno smanjen kao posledica ovog problema 2002. godine izabrano je mesto pogodno za ovu delatnost, na nadmorskoj visini od 1.155 metara na planini Vidojevici u Toplici. Uporedo sa izgradnjom Astronomske stanice na novoj lokaciji, pokrenula se inicijativa za obnovu i revitalizaciju postojećih starih objekata sa ciljem pretvaranja kompleksa opservatorije u muzejsko-astronomske i obrazovne prostore, po ugledu na opservatorije u Parizu i Grinič u Londonu, koje su iskusile sličnu sudbina znatno ranije, a danas predstavljaju turističku atrakciju sa svojim neprocenjivim starim astronomskim instrumentima. Biblioteka Opservatorije je najveća stručno astronomska biblioteka u Srbiji, koja sadrži preko 5.000 knjiga i oko 100.000 brojeva periodičnih publikacija iz oblasti astronomskih i astrofizičkih istraživanja.

Slike:

• Satelitski snimak AOB okružen gradskim naseljem
• Uvećan satelitski snimak AOB
• Refraktor „Cajs“ 650/10550 mm
• Refraktor „Cajs“ 650/10550 mm
• Lista najvećih svetskih refraktora na kojoj beogradski teleskop deli 13. mesto
• Lista najvećih ikad izrađenih refraktora

Za Službu vremena, 2008. godine nabavljen je cezijumski Cs atomski časovnik. Opremljen je i „GPS“ prijemnikom za sinhronizaciju sa drugim preciznim časovnicima. Ovaj atomski časovnik se koristi u oko 70 odsto vremenskih laboratorija u svetu koje učestvuju u dobijanju vremenske skale (Cezijumski atomski časovnik poseduje i Grupa za vreme, frekvenciju i distribuciju vremena Direkcije za mere i dragocene metale Ministarstva privrede Srbije čiji je osnovni zadatak da ustanovi i održava nacionalnu vremensku skalu.). Atomski časovnik je od značaja za AOB zbog astronomskih posmatranja, u izučavanju Zemljine rotacije, astrometrije zvezda, kometa, malih planeta i sl. Astronomi istraživači rade na osam naučnih projekata. Teorijska istraživanja predstavljaju glavni segment rada opservatorije koja proučavaju nebesku mehaniku, planetologiju, dinamičku astronomiju, zvezdane i galaktičke sisteme, astrofiziku, kosmologiju i astrobiologiju. Od 2010. godine naučni savetnici iz Astronomske opservatorije u Beogradu uključeni su u projekat izgradnje novog teleskopa LSST (Large Synoptic Survey Telescope) u Čileu, prečnika ogledala 8,4 metara, čija će osnovna funkcija biti potraga za još jednom planetom u Sunčevom sistemu. Srpski stručnjaci rade na izradi simulatora, važne komponente budućeg teleskopa, koji će generisati i distribuirati alerte, odnosno kroz ovaj programski kod prolaziće svaka promena u sjaju ili položaju nebeskog tela koju detektuje teleskop.

Vidojevica

Glavni članak: Astronomska stanica Vidojevica

U periodu od 2005. do 2010. godine na planini Vidojevica, u Toplici, na visini od 1155 metara, na vrhu zvanom „Beli Kamen“, sredstvima Ministarstva prosvete i nauke Srbije, Astronomska opservatorija izgradila je dva objekta za novu Astronomsku stanicu. Izgrađeni su smeštajni i posmatrački paviljon, završeni su infrastrukturni radovi i uvedena bežična internet veza. Mesto za gradnju i postavljanje posmatračke stanice je određeno na osnovu astro-klimatskih merenja koja su vršena na teritoriji cele Srbije 2002. godine. Vidojevica nema svetlosnih i aero „zagađenja“, odnosno mesto je bez „LP“ (Light pollution - svetlosno zagađenje) i po čijem atlasu spada u tzv. „tamne oblasti“ koji imaju optimalne astro-klimatske uslove za naučna posmatranja. Smeštajni objekat je prizemna građevina koja ima nekoliko prostorija namenjenih za posadu, odnosno za duži boravak astronoma i tehničara, sa uređenom trpezarijom, kuhinjom, spavaonicom, slušaonicom, telefonom i bežičnom internet vezom. Smeštajni objekat je udaljen oko 200 metara od posmatračkog paviljona. Na udaljenosti od 25 kilometara od Astronomske stanice nalazi se najbliži grad Prokuplje, a na udaljenosti od 50 kilometara nalazi se veći grad Niš. Posmatrački paviljon (Slika posmatrački paviljon sa otvorenom kupolom), prečnika 6 metara, ima pokretnu kupolu i u njemu je postavljen teleskop sa primarnim ogledalom 60 cm „Kasagrin“ (Cassegrain) na ekvatorijalnoj ASA montaži, novembra 2010. godine, a kupljen od Astroptika (danas Astrosistem) iz Austrije. Ovaj teleskop je konstrukcije Riči - Kretijen, sa primarnim ogledalom od 60 cm, i sekundarnim ogledalom od 20 cm. Teleskop ima mogućnost da mu se žižna daljina smanji sa 600 cm (f=10) na 300 cm (f=5) ugradnjom reducira. Veza između teleskopa i računara se vrši pomoću ASKOM (ASCOM) drajvera. Teleskop je nazvan „Nedeljković“ po osnivaču i prvom upravniku Opservatorije, profesoru Milanu Nedeljkoviću (Teleskop „Nedeljković“ u posmatračkom paviljonu). Podešavanje teleskopa izvršeno je u junu 2011, a avgusta iste godine otpočeo je sa radom. Za razliku od paviljona koje je projektovao za astronomske instrumente, Jan Dubovi, 1920-ih, i projektnih rešenja paviljona Opservatorije Rožen, u susednoj Bugarskoj, na paviljonu Astronomske stanice Vidojevica nisu izgrađene pomoćne prostorije, tako da je pred prvu predstojeću zimu nabavljen mobilni kontejner za stručno osoblje. Na stanici je izvršena ugradnja sledeće prateće opreme:

• Automatske meteorološke stanice (Davis Vanitage PRO 2)
• Kamera za celo nebo (“all-sky” kamera - SBIG 340 monohromatska)
• Monitor za merenje vidljivosti (“seeing” - SBIG)

Teleskop „Milanković“

Paviljon sa automatizovanom kupolom u kojoj je smešten teleskop „Milanković" 1.40 m.

Od sredine 1980-ih u svetu dolazi do naglog napretka u računarima, automatizaciji, daljinskom upravljanju i telekomunikacijama. Ovo je omogućilo da astronomi iskoriste ove tehnologije i razviju početkom 1990-ih prve robotizovane teleskope bez prisustva ljudske posade. Na početku 21. veka robotizovani teleskopi predstavljaju pravu revoluciju. Osnova ovih teleskopa je računar koji uz odgovarajući softver putem automatizacije upravlja teleskopom i kupolom paviljona.

U sledećoj fazi proširenja Astronomske stanice na osnovu projekta „BELISSIMA“ (BELgrade Initiative for Space Science, Instrumentation and Modeling in Astrophysics) koji je započeo 1. jula 2010. predviđena je izgradnja posmatračkog paviljona i ugradnja teleskopa sa primarnim ogledalom prečnika 1.5 metara. Teleskop „Milanković“ prečnika glavnog ogledala 1.40 m, koji je proizvela firma ASA iz Austrije, montiran je 29. aprila 2016. godine, u privremenom paviljonu na posmatračkoj stanici „Vidojevica“. (TV prilog B92) Teleskop je nabavljen sredstvima Evropske komisije i Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog ravoja Republike Srbije. Prvi takozvani svetlosni test i astrofotografije su odrađene 8. juna 2016. godine. Avgusta 2017. godine otpočeli su radovi na izgradnji trajnog paviljona za teleskop sredstvima Ministarstva nauke i tehnološkog razvoja. Sredinom septembra 2018. godine teleskom Milanković je prebačen u novoizgrađeni paviljon. Paviljon su izgradile domaće firme dok je profesionalnu automatizovanu kupolu proizvela italijanska firma Gambato. Prečnik kupole je sedam metara, a ukupna visina zgrade iznosi 12,5 metara Montažom teleskopa u novi paviljon omogućio je njegovu potpunu robotizaciju, odnosno osposobljen je za potpuno automatski rad bez prisustva ljudske posade. Upravljanje i nadzor teleskopa obavljaće se u realnom vremenu preko interneta. Posmatrački programi će unapred biti zakazani. Nakon završetka finih podešavanja teleskop je nastavio sa posmatračkim ciklusom započetim 1. jula 2018. Teleskop je nazvan „Milanković“ po Milutinu Milankoviću, astronomu i naučniku koji je bio direktor Opservatorije od 1948. do 1951. godine. Uz odgovarajuće posmatračke programe, ovaj teleskop će omogućiti dalje izučavanje dvojnih zvezda, tesnih dvojnih sistema i promenljivih zvezda, bliskih spiralnih i eliptičkih galaksija i sl. Teleskop „Milanković“ će omogućiti AOB da se uključi i u aktuelne svetske posmatračke programe, kao što su potraga za vansolarnim planetama, proučavanje supernova i bljeskova gama zraka, posmatranje blazara, aktivnih galaktičkih jezgara, koja su povezana sa pojavom supermasivnih crnih rupa u centrima galaksije. Takođe, teleskop će biti povezan sa superračunarom Instituta za fiziku u Zemunu, koji će koristiti podatke za modelovanje.

Upravnici i direktori

upravnik - direktor	od	do
Milan Nedeljković	1887.	1899.
Đorđe Stanojević	1899.	1900.
Milan Nedeljković	1900.	1915.
Viktor Konrad	1916.	1918.
Milan Nedeljković	1919.	1924.
Milutin Milanković	1925.	1926.
Vojislav V. Mišković	1926.	1946.
Milorad B. Protić	1946.	1948.
Milutin Milanković	1948.	1951.
Vojislav V. Mišković	1951.	1954.
Milorad B. Protić	1954.	1961.
Vasilije Oskanjan	1961.	1965.
Pero Đurković	1965.	1970.
Milorad B. Protić	1971.	1975.
Milan Mijatov	1975.	1981.
Miodrag Mitrović	1982.	1989.
Ištvan Vince	1990.	1993.
Milan Dimitrijević	1994.	2001.
Zoran Knežević	2002.	2014.
Gojko Đurašević	2015.

Video

• 125 godina Astronomske opservatorije u Beogradu
• Projekat „Belissima“ - Vidojevica
• Naučni kafe: Crne rupe, Redakcija za nauku i obrazovanje RTS-a, gosti sa AOB dr Miroslav Mićić i dr Luka Popović

Galerija

• 
  Teleskop Astronomske Opservatorije
• 
  Spoljašnjost Astronomske Opservatorije
• 
  Spoljašnjost Astronomske Opservatorije
• 
  Spoljašnjost Astronomske Opservatorije

Vidi još

• Zgrada prve srpske opservatorije
• Opservatorija Rožen
• Nacionalna opservatorija u Atini

Literatura

• Dokumentacija Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, Dosije spomenika kulture Astronomska opservatorija.
• Z. Manević, Jan Dubovi, Beograd, 1985.
• M. Đokić, The Astronomical Observatory of the Belgrade University between 1926 and 1941, Publ. Obs. Astron., Belgrade No 44 (1993), 115–117.
• Milan S. Dimitrijević, 110 godina Astronomske opservatorije, Publ. Astron. Obs. Belgrade No 56 (1997), 9–20.
• D. Milašinović-Marić, Arhitekta Jan Dubovi, Beograd, 2001.
• S. Mihajlov, Astronomska opservatorija, katalog spomenika kulture, Beograd 2010.
• Dobrilović, Borivoje (1964). O razvoju meteorologije u Srbiji. Prirodno-matematički fakultet, Meteorološki zavod. 

Spoljašnje veze

• Službena stranica „AOB“ Arhivirano na sajtu Wayback Machine (30. jul 2020)
• Službena stranica „ASV“
• „Astronomska opservatorija“, Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, Saša Mihajlov.
• „Opservatorija: Kuća na zvezdanom putu“, B 92, Nikola Božić.
• „Ćudljivo nebo iznad kote 253“, Vreme, Slobodan Bubnjević.
• „Astronomska opservatorija u Beogradu“, Astronomski magazin, Alkesandar Zorkić, 2009.
• Brošura o međunarodnoj godini astronomije 2009. u Srbiji, Društvo astronoma Srbije, Beograd, 2009.
• Brežuljak pod zvezdama, Federiko Sikurela, Balkan - Kavkaz, 20. avgust 2014.
• U Zvezdarnicu po astronomsko blago, Politika, Branka Vasiljević, 10. maj 2015.
• Astronomska opservatorija u Beogradu: Rasadnik znanja više od veka, Biznis i finansije, Marko Miladinović, 13. jul 2015.
• Srpski naučnici tragaju za devetom planetom Arhivirano na sajtu Wayback Machine (8. februar 2016), Tanjug, 31. januar 2016.
• Preko kozje staze do zvezda, Politika, Sandra Gucijan, 11. avgust 2016.
• Porodična astronomija - tri generacije zagledane u nebo, Politika, Dimitrije Bukvić, 20. mart 2017.
• Nebeske oči Zvezdare gledaju sa Vidojevice, Darko Pejović, Politika, 7. april 2017.
• Astronomska opservatorija