Genetički modifikovan organizam
Genetski modifikovan organizam (GMO) je organizam — biljni ili životinjski — na kome su pri uzgoju metodom genetskog inženjeringa uneti geni nekog drugog organizma.[1][2][3] Uneseni gen je poznat pod nazivom transgen, zbog čega se ovakvi organizmi još zovu i transgeni organizmi.[4][5] Zakon o genetički modifikovanim organizmima Republike Srbije GMO definiše kao: ”organizam, osim ljudskog, čija je genetička osnova promenjena upotrebom tehnologije rekombinantne DNK”.[6] Najčešće genetički modifikovani organizmi su: kukuruz, soja, uljana repa, krompir, pamuk i paradajz. Evropsko zakonodavstvo zahteva da organizmi koji su genetički tretirani budu posebno označeni. Postoje zahtevi udruženja potrošača da se ova oblast bolje uredi i propišu stroži uslovi kod korišćenja GMO. Države kod kojih je obavezno označavanje GMO: Srbija, Filipini, EU, Švajcarska, Australija, Novi Zeland, itd. Države kod koji nije obavezno označavanje GMO: Rusija, Kanada, Argentina, Brazil itd.
Genetički modifikovanim organizmima (GMO) je genom izmenjen na način koji je malo verovatno da bi desio putem uobičajenog razmnožavanja ili prirodnom rekombinacijom postojećih gena u okviru vrste, odnosno na način koji se nikada ne bi dogodio u prirodi. Genski konstrukti kojima se menja genom domaćina najčešće potiču od udaljenih ili sasvim nesrodnih vrsta, čime se gube granice u prirodnom genskom toku izmena genetičkih informacija. Prema tome, GMO u svom genetičkom materijalu nose stabilno ugrađene sekvence strane DNK, koje su prisutne u jedru (ili u organelama) ćelija transgene jedinke i koje se prenose na potomstvo prema općim zakonima nasleđivanja.
Izvori gena koji se inkorporiraju u DNK domaćina se nalaze u biljnom svetu, kao i među mikroorganizmima, insektima i ostalim životinjama, uključujući i ljude, a s obzirom na grupu kojoj pripadaju, može se govoriti o genetički modifikovanim mikroorganizmima, biljkama ili životinjama.
Genetički modifikovani organizmi su prvi put dobijeni sedamdesetih godina 20. veka. Prvu medicinsku primenu imali u proizvodnji ljudskog insulina zamenivši tako, ranije uobičajenu, a nedovoljnu proizvodnju goveđeg hormona. Međutim, iako je ovim sprečena velika farmakoterapijska nestašica, genetički modifikovani organizmi nisu izazvali pažnju šire javnosti, jer su na jednostavan i nezapažen način uvedeni u medicinsku, poljoprivrednu i svakodnevnu upotrebu. Pažnju i strahovanje, GMO su privukli tek nakon upotrebe produkata krvi kontaminiranih virusima HIV-a i hepatitisa B, što je dovelo i do prvih žrtava. Nešto noviji strahovi su došli sa pojavom epidemije „kravljeg ludila“. Iako GMO istinski nisu bili povezani sa ovim slučajevima, u javnosti se pojavilo zaziranje (koje i danas traje) od GMO i genetičkih manipulacija uopšte.
Konstrukcija GMO[uredi | uredi izvor]
Genetički modifikovani organizmi (GMO) se dobijaju postupkom koji je poznat kao genetičko inženjerstvo ili tehnologija rekombinantne DNK, koja obuhvata skup metoda kojima se prenose aktivni geni u neki organizam u cilju proizvodnje organizama sa novim svojstvima, koja se ne mogu dobiti prirodnim rekombinacijama.
Tehnike, koje se koriste za unos strane DNK u organizam domaćina mogu biti klasificirane kao direktne: biolistika, elektroporacija, mikroinjektiranje, makroinjektiranje i indirektne, pomoću Agrobacterium tumefaciens. Transgene biljke ili životinje obično nose sekvencu strane DNK, veličine nekoliko hiljada baznih parova, koja sadrži 2–4 funkcijska gena sa određenim regulacijskim sekvencama. Celi ovaj „DNK-umetak“ iznosu svega oko milionitog dela čitavog genoma modifikovane ćelije tretiranog organizma.
Genetičko inženjerstvo uključuje primenu savremenih i visoko sofisticiranih metoda za uvođenje novih gena/svojstava u mikroorganizme, biljke i životinje. Za razliku od drugih metoda genetičkih poboljšanja, primena ove tehnologije je striktno regulirana, zbog čega genetički modifikovani organizmi ili hrana koja je dobijena od GMO, odnosno koja sadrži supstance koje potiču iz GMO, mogu biti stavljeni na tržište isključivo nakon što su autorizirani prema propisanoj legislativnoj proceduri. Ovaj postupak se zasniva na naučnom pristupu procene rizika koji predstavljaju za zdravlje ljudi, životnu sredinu i bioraznolikost.
Prednosti i rizici gajenja GMO[uredi | uredi izvor]
Odmah nakon pojave prvih GMO, otvorena su mnoga pitanja etičke i tehničko-tehnološke naravi, koja stižu sa ovom tehnologijom i na njoj zasnovanoj industriji. Genetika je tako, od nauke kojom se nekada ekskluzivno bavila relativno malobrojna naučna zajednica, postala tema za diskusiju raznovrsnih (ne)interesnih grupa: kompetentnih, nekompetentnih, profesionalaca, amatera, zaljubljenika, senzacionalista, umerenih, gorljivih, opreznih, radoznalaca. Podela mišljenja je neminovna i ona je u ljudskoj prirodi, ali je malo tema koje su u novije vreme tako snažno podelile svetsku javnost na pristalice i ogorčene protivnike uzgoja GMO i korištenja njihovih proizvoda.
Prema prvima, reč je o revolucionarnom koraku za dobrobit čovečanstva, jer oni vide GMO hranu kao argument sa velikim potencijalom i od velike važnosti u borbi protiv neodgovarajuće išrane, gladi i pothranjenosti (od koje pati svaki 3. stanovnik planete) za ubrzano rastajuću populaciju ljudi u svetu. Pritom se naglašava činjenica da dalje povećanje proizvodnje hrane mora doći iz povećanih prinosa na ograničenim zemljišnim površinama, pošto su krajnji genetički potencijali za povećavanje prinosa najznačajnijih kultiviranih biljaka i životinja već skoro dosegnuti u uobičajenim oblicima selekcije i da se površine najplodnijeg poljoprivrednog zemljišta stalno smanjuje usled urbanizacije, industrijalizacije i izgradnje infrastrukture za razvoj komunikacija, a krčenje i ekspanzija poljoprivrede na novim zemljištima izaziva ozbiljne štete u ionako krhkim ekosistemima. Ti faktori istovremeno utiču i na uočljive klimatske peromene širom sveta.
Kao odgovor na postojeću krizu u snabdevanju prehrambenim potrepštinama, već sredinom 90-tih godina prošlog veka, kao direktni rezultat napredaka u genetičkom inženjerstvu, pojavila se prva generaciju novih genetički modifikovanih biljaka tolerantnih prema nekim totalnim herbicidima i otpornih prema pojedinim štetočinama i virusima, kao i sa poboljšanim prinosom; danas već ubrzano radi na daljem istraživanju i postepenom uvođenju druge i treće genaracije genetički modifikovanih biljaka sa poboljšanim nutritivnim kvalitetetom i novim tehnološkim i drugim svojstvima, kao što su tolerantnost na sušu, zaslanjenost i nisku plodnost zemljišta, te otpornost na stres, kao i odloženo zrenje plodova voća, što otvara nove mogućnosti za savladavanje poznatih ograničenja tropske poljoprivrede, a sve u svrhu proizvodnje većih količina što kvalitetnije hrane. Intenzivno se istražuju i mogućnosti stvaranja novih transgenih biljaka koje bi mogle obezbediti hranu koja je obogaćena novim hranljivim sastojcima, pa čak i takvu koja bi istovremeno bila i lek.
Nasuprot njima, protivnici GMO tehnologije, ovakvu proizvodnju smatraju potencijalnom i sasvim realnom opasnošću, koja preti životnom okruženju, a može i stvoriti nepredvidive i/ili monstruozne organizme. GMO hranu smatraju i nedovoljno usavršenom i ispitanom u vezi sa mogućim uticajima na ljudsko zdravlje i životno okruženje i ističu opasnost od rizika na granicama koje su „prirodna ili božanska ruka” postavile. Tako su prema njima GMO novi proizvodi koji van laboratorija mogu ugroziti prirodne ekosisteme, možda čak i nehotice. Takođe ističu da bi potrošači širom sveta trebali imati više prava da sami procne koristi od prihvatanja GMO hrane u odnosu na moguće rizike, kako oni ne bi bili ti koji samo preuzimaju rizik, dok proizvođači i/ili multinacionalne snadbevačke kompanije žanju dobit. Međutim, u većini zemalja, postoje stroga zakonska ograničenja u vezi sa konstrukcijom i potrošnjom GMO i na njima zasnovane proizvodnje.
Na početku tekućeg milenija, kada je poljoprivreda dosegnula još jednu prekretnicu u istoriji, nagoveštavajući značajne i uzbudljive mogućnosti pokretanja nove zelene revolucije, čemu su danas svedoci stotine miliona ljudi, transparentna, precizna i objektivna procena koristi i rizika u vezi sa upotrebom GMO tehnologije mora biti dostupna najširoj javnosti. Takođe, etička odgovornost naučnika mora biti mnogo više izražena, kao i komuniciranje o njihovim pronalascima na način koji može biti razumljiv laicima, pri čemu sami naučnici, kao i razne naučne asocijacije moraju odigrati najveću ulogu u oblasti obrazovanja celokupne javnosti o GMO tehnologiji i njenim posledicama.
Pored svih dilema, nepobitna je činjenica da se akumulirnjem znanja ovladalo još jednom tehnikom koja pomaže čovečanstvu da prodre u suštinu gena i genetičke informacije. Činjenica je i to da dostignut novo znanja omogućava da potire, ili pomera prirodne zakonitosti i postavljene granice u horizontalnom prijenosu gena, odnosno razmeni genetičkih informacija između vrsta. Kao i svaka iznenađujuća novoosvojena naučna i tehnološka inovacija, biotehnologija ima svoje dobre strane, ali i potencijalne nesagledivo negativne posledice. Zbog toga je od ogromnog značaja što sveobuhvatnija i kvalitetnija kontrola ove tehnologije.
Razvoj tehnologije u proizvodnji GMO[uredi | uredi izvor]
Prvi genetički modifikovani organizam koji je zvanično odobrila nadležna američka agencija (FDA) za komercijalizaciju u SAD (18. maja 1994), bio je „Flavr Savr“ – hibrid paradajza kojeg je proizvela kompanija Kalgen iz Kalifornije, sa unesenim stranim genom koji omogućava duže čuvanje nakon berbe. U toku poslednjih dvadesetak godina, farmeri su konstantno povećavali gajenje GM useva u dvocifrenim stopama godišnjeg porasta prinosa. Ukupne površine pod GM usevima u svetu su porasle za više od 70 puta, u prvih 12 godina komercijalizacije, što GM useve čini najbrže usvojenom tehnologijom useva u istoriji. Tokom 2007. prekoračena je barijera od 110 miliona hektara pod GMO, pošto je po prvi put više od 12 miliona farmera u 23 zemlje sveta zasejalo 114,3 miliona hektara GM useva, što je porast za 12% ili 12,3 miliona hektara, u odnosu na 102 miliona hektara koje su 10,3 miliona farmera u 22 države zasijali u 2006. godini.
Tako visoka stopa usvajanja GM useva u svetu je potvrda poverenja miliona uzgajivača u ove useve i u industrijskim i u zemljama u razvoju. Takođe, važno je istaći da više od polovine ukupne populacije od preko sedam milijardi ljudi živi u 23 zemlje gde se uzgajaju GM usevi, te da se više od polovine (od ukupno 1,5 milijardi hektara) obradivih površina pod usevima u svetu nalazi u 23 države u kojima su u 2007. odobreni i uzgajani GM usevi. Značajan je i podatak da 114,3 miliona hektara pod GM usevima koji su gajeni u 2007. godini predstavlja 8% od 1,5 milijardu hektara ukupnih zemljišnih površina pod usevima u svetu.[5][7][8]
- Površine i vrste GM useva u 2007. godini u pojedinim državama
| Država | Površina (milioni hektara) |
GMO |
| SAD | 57,7 | Soja, kukuruz, pamuk, uljana repica, tikvice, papaja, lucerka |
| Argentina | 19,1 | Soja, kukuruz, pamuk |
| Brazil | 15 | Soja, pamuk |
| Kanada | 7 | Uljana repica, kukuruz, soja |
| Indija | 6,2 | Pamuk |
| Kina | 3,8 | Pamuk, paradajz, petunija, papaja, slatka paprika |
| Paragvaj | 2,6 | Soja |
| Južna Afrika | 1,8 | Kukuruz, soja, pamuk |
| Urugvaj | 0,5 | Soja, kukuruz |
| Filipini | 0,3 | Kukuruz |
| Australija* | 0,1 | Pamuk |
| Španija | 0,1 | Kukuruz |
| Meksiko | 0,1 | Pamuk, soja |
| Kolumbija | <0,1 | Pamuk, Karanfil |
| Čile | <0,1 | Kukuruz soja, uljana repica |
| Francuska | <0,1 | Kukuruz |
| Honduras | <0,1 | Kukuruz |
| Češka | <0,1 | Kukuruz |
| Portugalija | <0,1 | Kukuruz |
| Nemačka | <0,1 | Kukuruz |
| Slovačka | <0,1 | Kukuruz |
| Rumunija | <0,1 | Kukuruz |
| Poljska | <0,1 | Kukuruz |
Izvor: Klajv Džejms, 2007.
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Johnston SA, Tang DC (1994). „Gene gun transfection of animal cells and genetic immunization”. Methods in Cell Biology. 43. Pt A: 353—365. OCLC 31189762. PMID 7823871.
- ^ Lee LY, Gelvin SB (2008). „T-DNA binary vectors and systems”. Plant Physiol. 146 (2): 325—332. OCLC 1642351. PMC 2245830
. PMID 18250230. doi:10.1104/pp.107.113001.
- ^ Park F (2007). „Lentiviral vectors: are they the future of animal transgenesis?”. Physiol. Genomics. 31 (2): 159—173. OCLC 37367250. PMID 17684037. doi:10.1152/physiolgenomics.00069.2007.
- ^ Kapur Pojskić L. (2014). Uvod u genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, 2. izdanje. Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju (INGEB), Sarajevo. ISBN 978-9958-9344-8-3.
- ^ a b Bajrović K, Jevrić-Čaušević A., Hadžiselimović R., Eds. (2005). Uvod u genetičko inženjerstvo i biotehnologiju. Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju (INGEB) Sarajevo. ISBN 9958-9344-1-8.
- ^ (Sl. glasnik RS, br. 101/2005)
- ^ Trkulja V., Bajrović K., Vidović S., Ostojić I., Terzić R., Ballian D., Subašić Đ., Mačkić S., Radović R., Čolaković A. (2014): Priručnik za uzorkovanje reprodukcionog materijala bilja i proizvoda koji sadrže i/ili se sastoje ili potiču od genetički modifikovanih orgasnizama. Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo.
- ^ Trkulja V., Bajrović K., Vidović S., Ostojić I., Terzić R., Ballian D., Subašić Đ., Mačkić S., Radović R., Čolaković A. (2014): Genetički modificirani organizmi (GMO) i biosigurnost. Uprava Bosne i Hercegovine za zaštitu zdravlja bilja.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
sestrinskim projektima:
- Stručnjaci: Pacovi hranjeni GM kukuruzom kraće žive. RTV 21. septembar 2012.
- Revealed: Monsanto GM corn caused tumors in rats, Sep 19, 2012
- Review of 10 years of GMO research–no significant dangers, Nov 12, 2013
- GMO histerija, Peščanik 23. novembar 2013.
- Burna reakcija javnosti zbog genetski modifikovanih bliznakinja Radio-televizija Srbije
