Srpska stara književnost

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Najpoznatiji srednjovekovni srpski književnici

Počeci srednjovekovne srpske književnosti mogu se pratiti počev od perioda od V do XII veka, kada su na teritoriji, na kojoj će se kasnije izgraditi nemanjićka država, postojale manje ili više samostalne župe (Zeta, Duklja, Raška, Zahumlje, Travunija). Od svih tih oblasti najviše snage pokazivale su Zeta i Raška, koje su naizmenično pokušavale da od svih ovih oblasti načine jedinstvenu državnu organizaciju. Svi ti pokušaji, međutim, nisu mogli imati trajnijeg uspeha[1]. Književnost toga doba svodila se na prepisivačku dalatnost u manastirima. Iz tog doba najveći broj sačuvanih rukopisa čuvan je u Narodnoj biblioteci Srbije i uništen je u austrijskom bombardovanju 1914, i ponovo u nacističkomg bombardovanju u Aprilskom ratu 1941. godine. Tokom tih razaranja brojni rukopisi su ukradeni i ilegalnim putevima su stigli do mnogih privatnih i državnih kolekcija širom sveta[2]. Neki od retkih sačuvanih rukopisa iz tog doba su: Marijinsko jevanđelje, Savina knjiga, Minhenski jevanđelistar, Asemanijevo jevanđelje, Ostromirovo jevanđelje, Sinajski psaltir, Kijevski misal, Bojansko jevanđelje kao i brojni apokrifni spisi.

Kasnije se nastavlja rad na širenju pismenosti, na način kako su u X veku započeli učenici Ćirila i Metodija. Rad se pretežno sastojao u prepisivanju ranije prevedenih obrednih knjiga (Jevanđelja, Dela apostolskih, Psaltira, i dr.) ili dela koja su služila kao neka vrsta pomoćne obredne književnosti (crkvene besede, žitija svetaca, i sl.). Kako je, dobar deo tih književnih spomenika, naročito onih iz X i XI veka, bio pisan glagoljicom, koju će tokom ovog vremenskog perioda potpuno istisnuti spretnija ćirilica, ta promena azbuke doprinela je gubljenju mnogih od tih spisa najstarije srpske pismenosti i književnosti. Najznačajnije originalno delo iz tog je svakako poznati Letopis popa Dukljanina, koji je nastao negde u drugoj polovini XII veka. Žitije kneza Vladimira zetskog, nastalo je moguće još u prvoj polovini XI veka kao svetačko žitije, sačuvano je više kao usmeno predanje. Iz završnog dela ove vremenski etape razvoja stare srpske pismenosti, sačuvano je poznato Miroslavljevo jevanđelje, koje ima svoj izuzetni značaj ne samo kao jedan od najstarijih spomenika staro-srpskog jezika, već i kao remek-delo srpske kaligrafske i slikarske umetnosti[3].

Ogromnu ulogu za razvoj srpske srednjovekovne književnosti u to vreme imao je manastir Hilandar. Otkako je 1199. Stefan Nemanja podigao ovu svoju slavnu zadužbinu, a njegov sin Sveti Sava napisao u njemu svoja prva književna dela, Hilandar je kroz ceo srednji vek bio glavno središte celokupne srpske kulture. Pored Hilandara, na celoj teritoriji stare srpske države obnovljen je, takođe, veliki broj manastira, kakvi su Studenica, Žiča, Mileševa, Gračanica, Dečani, i dr. koje su kao svoje zadužbine podizali pojedini vladari iz dinastije Nemanjića, i koji su bili isto tako značajna središta književnog i kulturnog rada.

Nakon propadanja srednjovekovne srpske države, koje je nastalo posle smrti cara Dušana, nastao je privremeni zastoj u razvoju srpske srednjovekovne književnosti. Ali već prvih godina XV veka, despot Stefan Lazarević, nastavljajući tradiciju nemanjićkih vladara, podiže niz manastira, od kojih je njegova glavna zadužbina, manastir Manasija, postati centar ondašnje srpske pismenosti, književnosti i umetnosti. U Manasiji je u to vreme osnovana posebna škola za reformu pravopisa u smislu vraćanja na uzore iz klasične starine.

Posle smrti despota Stefana Lazarevića, dolaskom na presto njegovog sestrića Đurđa Brankovića, srpska srednjovekovna država ulazi u najburniji period svoga stvaralaštva. Sa propašću njegove i drugih srednjovekovnih srpskih država u Bosni i na Primorju usporen je dalji razvoj srpske književnosti[4].

Crkvena književnost[uredi | uredi izvor]

Najznačajnija dela crkvene književnosti:

Poezija i drama[uredi | uredi izvor]

Romani i pripovetke[uredi | uredi izvor]

Najznačajnija dela svetovne književnosti:

Uz duhovne, javili su se i svetovni žanrovi, pripovetka i roman. Kod nas je bio preveden veliki broj pripovedaka istočnjačkog i vizantijskog porekla: Carica Teofana, Premudri Alkir, Eladije, Vrač i dr.; zatim duhovni, moralno-poučni roman Varlaam i Joasaf, čije je poreklo indijsko a do nas je dopro preko Vizantije, sa hristijanizovanom legendom o Budi i osnovi; potom roman o životinjama Stefanit i Ihnilat, takođe indijskog porekla, iz staroindijske knjige Pančatantra, dobijen posredstvom Arapa i Vizantije; legendarne povesti s temama iz antičke istorije Roman o Troji i Roman o Aleksandru. Do nas su doprli, iako nisu sačuvani u naši izvorima, i zapadni viteški romani: Tristan i Izolda, Bovo od Antone, Lanselot. Romani su se preko naših prevoda širili dalje na istok, u Rusiju, a srpska varijanta Aleksandride dospela je čak u Gruziju. Međutim, ma koliko da su ta dela bila rado čitana u našoj sredini, ma koliko da su imala odjeka u našoj staroj književnosti i ostavila tragova u usmenom stvaralaštvu, naročito najomiljenije od njih, Roman o Aleksandru, ona nisu imala većeg uticaja na izvornu književnost, nisu pokrenula stvaranje domaćih romana i pripovedaka. Naša originalna književnost u srednjem veku nema beletrističke proze a jedva da ima i poezije izvan religioznog kulta; estetska dimenzija u njoj javlja se više kao uzgredni rezultat nego kao osnovna odrednica književnog stvaranja.

Na prelazu između beletristike i učene proze stoji Fiziolog, jedna od najomiljenijih knjiga srednjeg veka, prisutna u svim književnostima Istoka i Zapada. Fiziolog je neka vrsta srednjovekovne zoologije, "životinjski ep, kako su ga neki nazivali, koji sadrži alegorijsko-moralističke opise raznih životinja, stvarnih i fabuloznih, date pitoresknim stilom punim fantastike i simboličnih slika. Knjiga predstavlja riznicu mitsko-bestijarijskih simbola, koji čine jedan od glavnih sastojaka srednjovekovnog književnog i umetničkog izraza. O njenoj rasprostranjenosti i omiljenosti u našoj sredini govori ne samo velik broj sačuvanih rukopisa nego i prisutnost pojedinih njenih simbola u staroj književnosti, slikarstvu i plastičnim umetnostima.

Značajno mesto u prevodnoj literaturi zauzimaju učena dela. Po tvrdnji Pavla Popovića, "sve nauke koje su cvetale u vizantijskoj i starohrišćanskoj oblasti — dogmatika, polemika, egzegeza, mistika, duhovno besedništvo, gramatika, zemljopis, istorija, pravo, filozofija itd. — susreću se u našoj srednjovekovnoj književnosti, i u njoj su zastupljene velikim brojem dela". Po rasprostranjenosti i jačini uticaja na domaće književno stvaranje i na formiranje srednjovekovnog pogleda na svet izdvaja se ranovizantijska patristika, duhovno besedništvo 4. veka, zatim dolazi bogoslovska književnost i razni moralni spisi, a od svetovnih žanrova treba istaći bogatu istoriografsku literaturu, prevode dela vizantijskih hroničara Amartola, Zonare, Manasa i dr., pravnička dela itd. Preko tih prevoda u našu književnost srednjeg veka ušle su, pored hrišćanske misli i teologije, i velike tekovine antičke civilizacije, a pre svega retorika i filozofija, bez čijeg se razumevanja ne može shvatiti ni originalno književno stvaranje.

Antička filozofska misao u ranohrišćanskoj i vizantijskoj recepciji bila je dostupna i našem čitaocu, koji je, kao što sačuvani rukopisi pokazuju, mogao čitati o prvobitnom haosu i elementima, prostoru i vremenu, telu i duši, saznati šta su o tom i drugim pitanjima mislili veliki antički filozofi. On se mogao upoznati s najvećim filozofskim školama starog veka, i tako u svoj religiozni pogled i izraz uneti bogate ali rasute komadiće antičke filozofske tradicije. Filozofija je bila u službi teologije, ali se ni teologija nije mogla zamisliti bez filozofije. Kako je cela srednjovekovna književnost izrasla na teološkoj osnovi, to je i filozofija postala njen obavezni i neodvojivi deo. Svi književni rodovi, od slova i žitija do religiozne himne, bili su prožeti filozofijom.

Hagiografije[uredi | uredi izvor]

Biografije[uredi | uredi izvor]

Dok su apokrifi nastali kao antiteza službeno posvećenim ili kanonskim spisima Starog i Novog zaveta, žitija svetaca ili hagiografije neposredno se nadovezuju na novozavetne knjige te predstavljaju produžetak biblijske "istorije". Zasnovana na hrišćanskoj filozofiji života, tendenciozna i didaktična po svojoj nameni, žitija svetaca, uprkos tome, najviše podsećaju na beletrističke žanrove, pripovetku i roman, te su i zbog toga bila popularna kod najširih čitalačkih slojeva. Sveci različitih sudbina, sveci ratnici poput Đorđa Kapadokijskog, sveci pustinjaci kao Antonije egipatski, sveci prosjaci kakav je Aleksije božji čovek, sveci grešnici, koji su se pokajali slično Pavlu Kesarijskom ili Mariji Egipćanki, — važili su kroz vekove kao uzorni likovi, vitezovi hrišćanske vrline, čiji su podvizi raspaljivali maštu mladih čitalaca i izazivali želju za oponašanjem. Slučajevima Svetog Save, s početka stare, i Dositeja Obradovića, s početka nove srpske književnosti, rečito govore o toj opojnosti žitija, kojoj se može naći pandan samo u viteškim romanima na Zapadu. U slovenskim literaturama srednjeg veka žitija zauzimaju posebno mesto ne samo zbog omiljenosti kod čitalaca nego i zbog uticaja koji su vršili na domaće književno stvaranje. Naročito je taj uticaj bio plodonosan u srpskoj književnosti, u kojoj na hagiografskoj osnovi nastaje najvažniji domaći književni žanr, "biografije" vladara i crkvenih poglavara...

Istorijski spisi[uredi | uredi izvor]

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Projekat Rastko: Istorija srpske kulture”. www.rastko.rs. Pristupljeno 2022-06-08. 
  2. ^ „KRADU NAM ISTORIJU: Srpska baština rasuta po svetu”. cirilica-beograd.rs. Arhivirano iz originala 03. 11. 2023. g. Pristupljeno 3. 11. 2023. 
  3. ^ Gore, Univerzitet Crne. „Univerzitet Crne Gore - O Univerzitetu”. UCG - Univerzitet Crne Gore (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2022-06-08. 
  4. ^ „Anja Jeftić — Stara srpska književnost”. riznicasrpska.net. Arhivirano iz originala 12. 06. 2022. g. Pristupljeno 2022-06-08. 

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Српска_стара_књижевност&oldid=27734905”