Crkva (građevina)

Crkva je građevina namenjena obavljanju hrišćanskih verskih obreda. Crkva se sastoji iz tri dela:

• prvi deo gde se pale sveće koji se zove priprata;
• srednji deo koji se zove naos;
• oltar.

Unutar crkve nalaze se ikone i freske koje prikazuju svece.

Ponekad se reč crkva koristi analogno i jednostavno za građevine drugih religija, kao što su džamije i sinagoge. Crkva se takođe koristi da opiše telo ili skup hrišćanskih vernika, a može se koristiti da se odnosi na svetsku hrišćansku versku zajednicu u celini.

Poreklo crkava

Potreba za hrišćanskom arhitekturom je izrasla iz pravilnih susreta u prvim hrišćanskim privatnim kućama. U trenutku kada je veličina pojedinog društva prerasla privatne prostore u kojima se susretalo- počela je gradnja zgrada koje su bila namenjene za bogosluženja. Ka velikom zamahu u gradnji prostora za bogoslužbe došlo je posle milanskog edikta cara Konstantina I.

Prvi vek

Prvi hrišćani su bili isto tako kao Isus Hrist stanovnici Palestine i njihove bogoslužbe su se odvijale u jerusalimskom hramu u mesnim sinagogama. Hramsko bogosluženje je sadržavalo ritual čiji je deo bila žrtva, računajući žrtvu životinja za greh. Novi zakon ima mnogo mesta koja pokazuju na učešće u hramskim bogosluženjima.

Katedrala Notr Dam u Remsu.

O nastanku sinagoge ne znamo mnogo, ali se smatra da se razvila iz javnih bogosluženja tokom izgona iz Vavilona u 6. veku p. n. e. Ovo bogosluženje nije imalo žrtvu već samo čitanje iz „Tore“ i „proroka“ sa obrazlaganjima. Na nekim mestima se ovakvi obredi odigravaju u privatnim kućama, dok je na drugim mestima to bio povod za nastanak velelepnih građevina. Na takvim bogosluženjima je po jevanđelju uzeo učešće i Isus. U ovakvoj praksi su učestvovali i nastavili je i prvi hrišćani je posle prvog židovskog rata došlo do odeljivanja sinagoge i crkve koja se sve više sastojala iz hrišćana povodom pagana.

Na hrišćansku bogoslužbu imalo je uticaj naročito sinagogalno bogosluženje jer sve do sadašnje liturgije u većini crkvi polaze od upravo sinagogalnog uređenja takvih religijskih susreta.

Crkve u 2 i 3 veku

Sirijski grad Dura-Evropos na zapadnoj obali Eufrata na rimskoj granici bilo je opsedano Partima 257. godine. I tom prilikom je uništena unutrašnjost grada ali je bila sačuvana crkva i sinagoga koje su ukraćene zidnim slikarstvom i obe su zgrade bile promenjene iz privatnih kuća. Crkva u Dura-Evropos ima prostorije za davanje krsta sa velikom krstionicom.

Zlatni vek bazilika

Sa milanskim ediktom i izrazitom potporom koju je Konstantin I dao crkvi došlo je do velikog zamaha u gradnji crkvene arhitekture koja je postala uzor za nastupajuće vekove i ostavila je stope u hrišćanskoj arhitekturi do današnjih dana. Ka klasičnim bazilikama koje su sagrađene u Rimu spadaju bazilika svetog Ivana povodno dedikovana kao bazilika Spasitelja, bazilika Svetog Petra i bazilika Sv. Pavla izvan zidina. Grad Rim je daljim bazilikama bio u doba starog i u početku srednjeg veka, sasma zapunjen. Dalji gradovi u kojima je došlo do velike ekspanzije u gradnji bazilika spadala je i Ravena u 5. veku i tu se nalaze bazilika San. Vitale i bazilika Sant Apoliner.

Istočni tip crkve

Istočni tip crkve na osnovi grčkog upisanog krsta sa kupolom u sredini ima svoj početak u izgradnji grada Konstantinopolja i naročito izgradnja hrama Aja Sofija koja je uticala na izgradnju istočnih tipova crkava sve do današnjih dana.

Srednji vek

U zapadnoj Evropi u toku srednjeg veka formirali su se arhitektonske forme crkava u izrazito dva stila. Prvi od njih je romanički stil koji je radio sa prostim polukružnim lukom. Svoje ime vuče iz antičkog Rima a sam izgled ovih romaničkih crkvi je prost i jednostavan i zidne površine nisu naročito dekorisane. Drugi od stilova koji se razvio je gotika koja je izbrušena arhitektonska umetnost i koja upotrebljava izlomljeni luk kao osnovni elemenat u izgradnji. Ovaj stil je karakterističan najme za katedrale. Izgled crkve je velelepan i odvodi poglede u visinu. Nove vrste lukova su omogućavale odvažnije konstrukcije svodova i veće strukturisane zgrade. Za gotiku su karakteristični oslikani zidovi i velike staklene površine koje su ispunjene vitražima.

Novi vek

Posle gotike i njene mističnosti kao i negaciji zemaljskog sveta otkriva se vrednost i forma antike i nalaze se mirne i uravnotežene renesansne forme koje u osnovi ne donose nove tipove sakralne arhitekture i još uvek se tu javlja bazilika kao tip objekta koji se primenjuje i u današnje vreme dok se dekoracija oslanja na inspiracijama u antičkoj umetnosti. Nasuprot tome se u doba baroka javljaju čulno najučinkovitija rešenja kako u prostornim shvatanjima tako i u vajarskoj i slikarskoj dekoraciji sakralne arhitekture toga doba u interesu propagande protireformacije kao i vezivanja masa za crkvu kada ljudska težnja da ispuni prostor dolazi do svoga najvećeg uticaja.

19. a 20. vek

U 19. i 20. veku crkva teži da zadrži svoje uticaje pored ostalog i gradnjom velikih crkvenih objekata u kojim se koriste najmodernije konstrukcije za gradnju i metode kao što su armiranobetonske konstrukcije, elektroakustike i klimatizacije. U nekoliko izuzetnih slučajeva radi se po pravilu o neuspelim rešenjima i eklekticističkim rezultatima srednjovekovnih rešenja bez težnje da se razvija savremena arhitektura.

Arhitektura crkava u Srbiji

Arhitektonski, crkve se razlikuju u zavisnosti od podneblja, vremena nastanka i pripadnosti. Na tlu Srbije postoje crkve iz raznih razdoblja i raznih stilova. Rane crkve su građene kao rimske bazilike, zatim pod uticajem romanike (koja je na tlu Srbije prerasla u grčko-vizantijski stil), da bi se kasnije razvili raški i moravski stil. U Srbiji nema gotskih crkava, koje su karakteristične za katoličku zapadnu Evropu. Nakon turske okupacije, u Srbiji se crkve više ne grade, osim crkava brvnara. Posle oslobođenja od Turaka, knjaz Miloš započinje sveobuhvatnu obnovu Srbije, što podrazumeva i gradnju novih crkava, koje su uglavnom u baroknom stilu. Dolazak Karađorđevića na vlast poklapa se sa traženjem nacionalnog stila u arhitekturi, tako da crkve sve više liče na one koje su se gradile pre turskih osvajanja, a taj stil se, uz vrlo malo osavremenjavanja, održao sve do početka 21. veka.

Crkve u pravoslavlju

Pravoslavna arhitektura ima liturgično značenje, simboliku same liturgije. Istorija crkvene arhitekture je duga i ostavila je veliku raznolikost nacionalnih izraza i stilova, zavisno od vremena u kome su crkve nastajale. Svim pravoslavnim hramovima, zajednička je ideja da je „hram mesto na kome, kroz učestvovanje u svetoj liturgiji crkve, mi ulazimo u zajednicu sa carstvom Božijim“. Pravoslavni hramovi se obično dele na tri dela:pripratu ili predvorje (narteks), srednji deo hrama-brod (naos) i oltar. Sva tri dela su često ukrašena freskama i ikonama, od kojih su često mnoge od izuzetne umetničke vrednosti, kao na primer freska Beli anđeo. U pravoslavlju se smatra da crkva ne treba da postane svrha samo kao građevina, već da mora da nam pomogne da izgradimo duhovnu vezu sa Bogom.

Pravoslavne crkve se razlikuju i po broju kupola. Crkve imaju po 2, 3, 5, 7, 13 kupola.

• 2 - dve kupole predstavljaju Božju i ljudsku prirodu Isusa Hrista
• 3 - tri lica Svete Troice
• 5 - Isusa Hrista i četiri evangelista
• 7 - sedam dara svetogo Duha, 7 dana Božjeg tvorenja
• 13 - Isusa Hrista i 12 apostola

Oltar

Hrišćanski hramovi se postavljaju u pravac istok-zapad. Istočni deo hrama je oltar Smatra se da je to najsvetiji deo hrama. U oltaru se nalazi: časna trpeza-presto, proskomidija i đakonik. Na časnoj trpezi se moraju nalaziti: antimins, Sveto Jevanđelje, krst, darohranilica u kojoj se nalaze čestice za pričešćivanje bolesnika, mironosnica potrebna za sveto krštenje, čiraci sa svećama, kandilo i službenik. Proskomidija je mesto u oltaru, gde se čuva sve što je potrebno za bogosluženje: putir, diskos, koplje, kašičica, odela za službu.

Naziv đakonik je nastao otuda što je đakon zadužen da se stara oko pomenutih predmeta.

Glavni članak: Oltar

Pevnica

U delu hrama pred oltarom, obično odvojenim sa jednim ili dva stepenika od naosa crkve, se nalazi pevnica, severna i južna. U malim crkvama se ponekad nalazi samo jedna. Za pevnicom u toku bogosluženja se nalaze pojci koji aktivno učestvuju na službi. Odgovaraju na jektenije, pevaju ili čitaju određene crkvene tekstove. Kako je propisano tipikom.

Galerija

• 
  Bazilika svetog Petra u Rimu, jedna od većih crkvenih građevina na svetu.
• 
  Hram Svetog Save, najveći pravoslavni hram u Srbiji.
• 
  Tipična američka protestantska crkva, Severna Karolina, SAD.
• 
  Crkva-brvnara u Sečoj Reci kod Kosjerića
• 
  Pravoslavna crkva u Sremskoj Mitrovici, uobičajeni barokni stil u Vojvodini.
• 
  Katolička "Velika crkva" u Kečkemetu
• 
  Crkva Sv. Proroka Jeremije, Miloševo

Crkvena arhitektura

Crkvena arhitektura označava arhitekturu hrišćanskih crkava. U sebi spaja širok raspon verskih i svetovnih umetničkih stilova koji su uticali na razvoj izgleda i konstrukcije crkvenih zgrada od postanka hrišćanstva do danas.

Rano hrišćanstvo

Crkva je građevina za obavljanje hrišćanskih obreda. Najstariji tip je bazilika, po uzoru na rimske bazilike. Počele su se graditi u 4. veku Imale su najčešće tri broda odeljena stupovima, i galeriju, apsidu i ulazni deo (atrijum). Između apside i uzdužnih brodova je poprečni brod (transept) i crkva dobiva oblik tzv. latinskoga krsta. Na Istoku (Sirija) pojavljuju se tornjevi. Grade se od početka spomen-crkve nad grobovima mučenika i na svetim mestima. U 6. veku u vizantijskoj arhitekturi prevladava tip kružne građevine s kupolom (Aja Sofija u Carigradu).

Predromanika

Kao stilsko razdoblje u zapadnoevropskoj umetnosti od ranog srednjeg veka do 11. veka pojavila se predromanika, koja spaja antiku i rano hrišćanstvo s novonastalim prilikama nakon propasti Rimskog carstva i stupanja na evropsku pozornicu novih, dotad barbarskih naroda.

Romanika

Oko godine 1000. nastupa romanika koja traje do oko 1250, i širi se celom Evropom posredstvom benediktinaca. Crkve zadržavaju oblik latinskoga krsta, zidovi su masivni, a glavna su obeležja jednostavnost i logičnost konstrukcije te bogata horizontalna raščlanjenost.

Gotika

U 13. veku u Francuskoj se razvija gotika, nov stil s novim načinom gradnje, posebnim šiljastim lukovima i izduženim svodovima. Povećava se broj brodova i apsida, javljaju se stubovi i lukovi (kontrafore) i veliki prozori s vitražima.

Renesansa

Krajem 14. veka razvija se u Italiji renesansa, koja se oslanja na antičke uzore (polukružne lukove, stubove s kapitelima, kanelure pilastere itd.). Prvi put se javno ističu arhitekte.

Barok i rokoko

U 16. veku renesansa prelazi u barok, koji traje do 18. veka i poklapa se protivreformacijom. Ističe se raskoš i bogatstvo, ujedinjuje se arhitektura, vajarstvo i slikarstvo. Karakteristike su bogatstvo dekoracija, bujnost i nemir u prikazima i naglašena plastičnost Stil koji sledi u završnoj fazi baroka naziva se rokoko.

Klasicizam, eklekticizam stilova i moderna

Posle klasicizma, koji se ogleda u jednostavnosti klasičnih grčkih i rimskih oblika i motiva, a traje od sredine 18. veka do prve četvrtine 19. veka preovladava vraćanje na staro – neoromanika, neogotika i neorenesansa. Tek u 20. veku prestaje taj eklekticizam i nastaje moderna arhitektura, sa slobodnim i maštovitim oblicima.

Postmoderna

Stil druge polovine 20. veka i početka 21. veka diskretno evocira neoklasicizam. Glavna odlika je postmoderna jednostavnost, ogoljenost i siromaštvo oblika. Koriste se novi materijali: čelik, staklo, beton.

Delovi crkve

• 
  Plan katedrale sa transeptom
• 
  glavni brod
• 
  bočni brodovi
• 
  podužna građevina
• 
  transept poprečna građevina
• 
  prezbitorijum
• 
  Hor
• 
  apsida

Vidi još

• Spisak najviših pravoslavnih crkava i zvonika

Literatura

• Računarski program „Osvećenje vremena“, Bit projekt-Beograd, 1999.
• Delom ili u potpunosti prema članku u češkoj Vikipediji
• Levy, Patricia (2004). Cathedrals and the Church. Medieval World. North Mankato, MN: Smart Apple Media. ISBN 1-58340-572-0. 
• Krieger, Herman (1998). Churches ad hoc. PhotoZone Press. 
• Erlande-Brandenburg, Alain, Qu'est-ce qu'une église ?, Gallimard, Paris, 333 p., 2010.
• Gendry Mickael, L’église, un héritage de Rome, Essai sur les principes et méthodes de l’architecture chrétienne, Religions et Spiritualité, collection Beaux-Arts architecture religion, édition Harmattan 2009, 267 p.

Spoljašnje veze

• New Advent Catholic Encyclopedia – Ecclesiastical Buildings
• Church from the Catholic Encyclopedia
• Churches Encyclopedia
• United Status Church Directory (All Denominations)
• [3] Archeologist discover first Church
• Prairie Churches Documentary produced by Prairie Public Television
• Iowa Places of Worship Documentary produced by Iowa Public Television
•  Herbermann, Charles, ur. (1913). „Ecclesiastical Buildings”. Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company.