Bosanska Krajina

Za druge upotrebe, pogledajte Krajina (višeznačna odrednica).

Bosanska Krajina
Granice i gradovi Bosanske Krajine
Najveći gradovi	Banja Luka Prijedor Bihać
Država	Bosna i Hercegovina
Region	Republika Srpska Federacija Bosne i Hercegovine
Administrativna jedinica	Unsko-sanski kanton Kanton 10 Srednjobosanski kanton

Bosanska Krajina, ili često samo Krajina, istorijsko-geografska je cjelina u sjeverozapadnom dijelu Bosne i Hercegovine. Za prostor od Bihaćke Krajine do Vrbasa, Plive, Glamoča i Livna ovaj naziv se počeo koristiti od austrougarske okupacije 1878. godine. Tu su se u srednjem vijeku pominjale župe Poljička, Psetska, Humska, Gorička, Uskoplje, Pliva, Luka, Zemunik (Zemljanik), Vrbanja, Tribova (Trijebovo), Mel, Lušci, Banjica, Sana, Glaž, Vrbas i Dubica. Tada je najveći dio ovog prostora obuhvatala oblast Donji Kraji, po kojoj je Krajina i dobila ime. Kasnije je osnovana ugarska provincija Jajačka banovina, a nakon njenog pada teritorija je pripojena Bosanskom sandžaku u okviru Osmanskog carstva. Naziv Bosanska Krajina je prvi put zabilježen u istorijskim izvorima 1593. godine.

Istorija

Kralj Duklje i ponovni ujedinitelj cijele Srbije Mihailo Vojisavljević

Krajem 5. i početkom 6. vijeka, na teritoriji današnje sjeverozapadne Bosne i Hercegovine se nalazila vizantijska pokrajina Dalmacija. Početkom 7. vijeka se na tu teritoriju doseljavaju prvo Avari, pa i Sloveni. U spisu vizantijskog cara iz 10. veka Konstantina VII Porfirogenita "O upravljanju carstvom", piše da Sloveni koji su pokršteni po istočnom obredu naseljavaju oblasti na zapadu do regije Paganije i rijekom Unom do Save na sjeveru. Sloveni istočnog obreda su kako je on napisao Srbi, su naselili teritorije carstva u službi Cara, kako bi Carevinu branili od najezda nepokrštenih Avara, Huna i Varvara. U prvom periodu nakon dolaska Slovena se nalazi u prvoj srpskoj srednjovekovnoj državi pod Časlavom Klonimirovićem i Vlastimirovićima, koji su po legendi doveli Srbe i jedan dio Slovena iz svoje prapostojbine "Bele Srbije". Padom srpske velike Kneževine, srpski oblasni gospodar Zete (Duklje) Stefan Vojislav, rodonačelnik dinastije Vojisavljevića uspeva da 1042. godine zbaci vizantijsku vlast, te njegov sin Mihajlo 1077. godine proglašava kraljevinu. Sin Mihajla, Bodin širi državu na cijelu Bosnu, južni dio Dalmacije, te opet u kratkom periodu pravi opet ujedinjenu srpsku državu sa njenim glavnim činiocima i teritorijama. Širenjem hrvatske srednjovekovne države, Krajina biva uključena u nju, i daljom ekspanzijom i cijela Bosna i Hercegovina. Ovaj period širenja hrvatske države preko cijele Bosne se obično danas uzima kao dokaz da je cijela Bosna bila nasjeljena hrvatskim katoličkim narodom, gazeći tako vizantijske priznate spise Konstantina VII Porfirogenita. Mnogi hrvatski istoričari nazivaju oblast Krajine i "Turska Hrvatska", predstavljajući tako kako je to istorijska hrvatska teritorija. Takođe mnogi tvrde da u oblasti Krajine nikad nije prije Turaka postojao pravoslavni narod, te je nakon dolaska Turaka narod "popravoslavljivan“. Mnogi manastiri Srpske pravoslavne crkve su izgrađeni u predjelu tadašnje Bosanske Krajine za vrijeme Nemanjića, te i poslije Kosovske Bitke (1389), što dokazuje tvrdnju da su Pravoslavni Srbi nasjeljavali ovaj predeo i prije najezde Turaka. Najpoznatiji manastiri ovog dijela Bosne i Hercegovine sagrađeni prije turske najezde su: Manastir Liplje, Moštanica, Krupa na Vrbasu, Glogovac, Klisina, i mnogi drugi.

Crkva Svetog Ilije u kompleksu manastira Krupa na Vrbasu

Nakon odvajanja Bosne od srpske, pa i od hrvatske države, Bosanska Krajina pripada Banovini Bosni. U samom početku razvitka bosanske države Krajina nije bila dio mlade države. Daljom ekspanzijom ona potpada pod vlast bosanske Banovine, i u tom obliku traje skroz do turske najezde krajem 15. i početkom 16. vijeka. Padom grada Jajce 1463. godine cijela Bosna pada u sastav Osmanskog carstva, te tako i Krajina. Pred sam kraj 15. vijeka hrvatski oblasni gospodar Juraj Mikuličić u selu Bužim kraj Bihaća diže tvrđavu, koja pada tek 1576. godine pod tursku upravu. Ubrzo nakon pada Bihaća, pod tursku upravu padaju Banja Luka i Ključ. Početkom 16. vijeka mađarski kralj Matija Korvin (Matija Hunjadi) formira Vojnu krajinu, kao dio granice između Mađarske i Turske. Tu vojsku su većinom činili Pravoslavni Srbi, te manji dio katoličkih Hrvata i Mađara, te ostalih. Od ovog perioda se dešava veliko naseljavanje Pravoslavnog stanovništva u centralne i zapadne predjele Like, Banije i Korduna, zbog stalnih napada Osmanskog carstva i stravičnih odmazda na neislamsko stanovništvo.

Karta Vrbaske banovine u Kraljevini Jugoslaviji

Cijela Bosna i Hercegovina, samim tim i Bosanska Krajina pripada 1878. godine nakon Berlinskog kongresa Austro-ugarskoj monarhiji, te 1908. godine biva anektirana. Početkom Prvog svjetskog rata Austro-ugarska monarhija vrši opštu mobilizaciju svih svojih teritorija, pa i Bosanske Krajine. Velika većina Srba, te Hrvata i Muslimana iz Krajine odlučuje se za dezerterstvo iz redova austrougarske vojske, te se prebacuju u srbijansku vojsku preko Drine. Nakon ujedinjenja Države Slovenaca, Hrvata i Srba sa Kraljevinom Srbijom 1. decembra 1918. godine, cijela Bosanska Krajina pripada novoj državi — Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije Kraljevini Jugoslaviji. U okviru Kraljevine Jugoslavije se na području Bosanske Krajine formira Vrbaska banovina sa sedištem u Banjoj Luci 1929. godine.

Početkom Drugog svjetskog rata, Bosanska Krajina pada pod okupaciju fašističke marionetske države NDH. Veliki broj Srba, kako iz Kninske, tako i iz Bosanske Krajine bježi preko Drine u okupiranu Srbiju. Najveći logor smrti na ovim prostorima je sagrađen u Jasenovcu, gradiću koji leži na lijevoj obali Save, koji je služio Ustašama, primio je u sebe ogroman broj Pravoslavnih Srba, te Roma, Jevreja i manji dio nelojalnih Hrvata. Kako je politika tadašnje NDH bila etnički očistiti sve nehrvatske elemente iz države, u Logoru je planski ubijeno preko pola miliona, a negde i do 700.000 Pravoslavnih Srba, te isto tako veliki broj Jevreja, Roma i nelojalnih Hrvata.

Spomenik logora Jasenovac

Geografija

U reljefnom pogledu područje severozapadne Bosne i Hercegovine je tipična planinsko-kotlinska regija. Sjeverni dio regije je pretežno ravničarskog aluvijalnog karaktera i obuhvata oblasti uz ušća tri glavne krajiške rijeke, Une, Vrbasa i Sane u rijeku Savu. Rijeka Sana se uliva u Unu kod Novog Grada.

Rijeka Una kod Bihaća

Pored kotlinskih udubljenja u sjevernom dijelu regije nalaze se i nešto niži horstovi u vidu planina Kozare, Motajice i Prosare. Zahvaljujući dovoljnoj količini vlage i relativno plodnom tlu, to je važan poljoprivredni kraj ne samo Republike Srpske, nego i cijele Bosne i Hercegovine.

U jugoistočnom dijelu regije nalazi se kanjonska dolina rijeke Vrbas koju odlikuju dosta strme obale. Sa druge strane, dolina rijeke Une je dosta pitoma, a područja duž njenih obala su zone intenzivne poljoprivredne proizvodnje. Rijeka Sana koja izvire kod Mrkonjić Grada presijeca oblast na dva dijela — zapadni i istočni.

Južni dijelovi su tipične visokoplaninske zone. Na jugozapadu regija je oivičena planinom Dinarom i tu je smještena varošica Bosansko Grahovo, dok je nešto sjevernije planina Grmeč. Treća po važnosti i dimenzijama planina u ovom dijelu regije je Manjača nedaleko od Banje Luke.

Najnaseljenija mjesta su Banja Luka (koja je ujedno i administrativni centar Republike Srpske), Bihać i Prijedor.

Kultura

Narodno pozorište Republike Srpske

Gledano istorijski kultura tog kraja je bila usko povezan sa vojskom i vrlo čestim ratovima koji su se dešavali na ovom području. Takođe velika nepristupačnost terena je dosta uticala na to da većina sela i manjih gradova nije u potpunosti urbanizovana. Srpski narod tog područja je prepoznatljiv i po krajiškoj narodnoj pjesmi. Obično se sastoji iz čisto vokalnog pjevanja, ali je vremenom evoluirala i u vokalno-instrumentalne sastave. Najpoznatije kolo iz ove muzičke branše je "Glamočko gluvo" kolo. Specifičnost ovog kola je ta što u samom kolu nema muzičkih instrumenata. Ono se igra tako što se ritam daje nogama i samim zveckanjem narodne nošnje. Takođe, u samoj muzici i pjesmama se redovno spominju planine područja, te gradovi, sela i zaseoci. Vrlo često se pjeva o tužnim sudbinama mladih ljudi koje rat rastavi, o ratnim nedaćama, ali i o herojskim borbama i časnim podvizima. Narodna nošnja srpskog naroda ovog regiona je slična sa ostatkom narodne nošnje srpskog etnosa. Nose se klasični opanci, te crne vunene pantalone. Prsluk, košulja, i kapa veoma slična crnogorskoj, s tim što je oivičena sa po dva reda zlatnika. Djevojke nose takođe opanke, sa bijelim suknjama, te crvenim i prošaranim jelecima, i bijelim maramama, koje se naslanjaju na crvenoj kapi.

Najveće kulturno srijedište ove regije je Administrativni centar Republike Srpske Banja Luka, u kojem se nalaze sva kulturna i prosvjetna znamenja i ustanove srpskog naroda Krajine.

Vidi još

• Donji Kraji
• Turska Hrvatska
• Vrbaska banovina
• SAO Bosanska Krajina
• Regija Banja Luka
• Unsko-sanski kanton
• Kanton 10
• Gornja Krajina

Literatura

• Latinović, Goran (2006). Srpska pravoslavna crkva u Bosanskoj Krajini (1918-1941). Laktaši: Grafomark. 
• Latinović, Goran (2009). „Graditeljska djelatnost Srpske pravoslavne crkve u Bosanskoj Krajini 1918-1941”. Glasnik Udruženja arhivskih radnika Republike Srpske. 1: 287—301. 
• Latinović, Goran (2012). „Teritorijalna organizacija Srpske pravoslavne crkve u Bosanskoj Krajini (1900-2010)” (PDF). Zbornik za istoriju Bosne i Hercegovine. 7: 321—333. 
• Lopašić, Radoslav (1890). Bihać i Bihaćka krajina: Mjestopisne i poviestne crtice. Zagreb: Matica hrvatska. 
• Mikić, Đorđe (1997). Političke stranke i izbori u Bosanskoj Krajini (1918-1941). Banja Luka: Institut za istoriju. 
• Mrgić, Jelena (2002). Donji Kraji: Krajina srednjovekovne Bosne. Beograd: Filozofski fakultet. 
• Mrgić, Jelena (2008). Severna Bosna: 13-16. vek. Beograd: Istorijski institut. 
• Stojanović, Ljubomir (1902). Stari srpski zapisi i natpisi, knjiga I. Beograd. 
• Stojnić, Bojan (2016). Štampa u Bosanskoj Krajini: 1906-1941. Banja Luka: Udruženje arhivskih radnika Republike Srpske. 
• Teinović, Bratislav (2021). „Stradanje srpskog pravoslavlja u Bosanskoj Krajini 1806-1859” (PDF). Bogoslovlje. 80 (1): 63—79. Arhivirano iz originala (PDF) 03. 12. 2021. g. Pristupljeno 03. 12. 2021. 
• Teinović, Bratislav (2021). „Srpska pravoslavna crkva i sveštenstvo u Bosanskoj Krajini (od Saferske naredbe do početka ustanka, 1859-1875)” (PDF). Teološki pogledi. 54 (1): 129—148. Arhivirano iz originala (PDF) 03. 12. 2021. g. Pristupljeno 03. 12. 2021. 
• Ćirković, Sima (1964). Istorija srednjovekovne bosanske države. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Ćorović, Vladimir (1940). Historija Bosne. Beograd: Srpska kraljevska akademija.