Iranska visoravan
Iranska visoravan, ponekad i Persijska visoravan,[1][2] geološka je formacija u zapadnoj i srednjoj Aziji. Dio je Evroazijska ploče i okružen je Arapskom i Indijskom pločom, ograničen na zapadu sa Zagrosom, na sjeveru sa Kaspijskim jezerom i Crnim more, na sjeverozapadu sa Jermenskom visoravani i Kavkaskim planinama, na jugu sa Ormuskim prolazom i Persijskim zalivom i rijekom Ind na istoku.
Kao istorijska oblast, uključuje Partiju, Mediju, Fars, unutrašnjost Irana i neke bivše persijske teritorije.[3] Zagros čini zapadnu granicu, ali njegove istočne padine se mogu uključiti u ovaj termin. Enciklopedija Britanika isključuje „Huzestansko nizozemlje”[4] i karakteriše Elam kao „region od Mesopotamijske ravnice do Iranske visoravni”.[5]
Od Kaspijskog jezera na sjeverozapadu do Beludžistana na jugoistoku, Iranska visoravan zahvata prostranstvo od skoro 2.000 km. Obuhvata veći dio Irana, Avganistana i dio Pakistana zapadno od Inda, sa grubo određenom površinom od 3.700.000 km². Uprkos naziva „visoravan”, daleko je ravne površine i sadrži nekoliko planinskih vjenaca. Najviši vrh je Damavand od 5.610 m na Alborzu i Dašte Lut istočno od grada Kermana u srednjem Iranu sa 300 m manje.
Geologija[uredi | uredi izvor]
U geologiji, visoravan regiona Irana prvenstveno je formirana od akrecionih gondvanskih terena između Turanske platforme na severu i glavnog zagrosovog potiska, zone šava između arabijske ploče koja se kreće ka severu i evroazijskog kontinenta, naziva se Iranska visoravan. To je geološki dobro proučeno područje zbog opšteg interesovanja za kontinentalne kolizione zone i zbog iranske duge istorije geoloških istraživanja, posebno ekonomske geologije (iako se glavne iranske rezerve nafte ne nalaze na visoravni).
Geografija[uredi | uredi izvor]
Iranska visoravan u geologiji se odnosi na geografsko područje severno od velikih preklopljenih planinskih pojaseva nastalih kao rezultat sudara Arabijske ploče sa Evroazijskom pločom. U ovoj definiciji, Iranska visoravan ne pokriva jugozapadni Iran.
Visoravan se proteže od provincije Istočni Azerbejdžan na severozapadu Irana (Persija) sve do Avganistana i Pakistana zapadno od reke Ind. Takođe obuhvata manje delove Republike Azerbejdžan, Irački Kurdistan i Turkmenistan.
Njeni planinski lanci se mogu podeliti u pet glavnih podregiona[6] (pogledajte ispod).
Severozapadna Iranska visoravan, gde se spajaju Pontijske i Taurus planine, je neravna zemlja sa većim nadmorskim visinama, oštrijom klimom i većim padavinama nego na Anadolijskoj visoravni. Region je poznat kao Anti-Taurus, a prosečna nadmorska visina njegovih vrhova prelazi 3.000 m. Planina Ararat, sa 5.137 m (16.854 ft) najviša tačka u Turskoj, nalazi se u Anti-Taurusu. Jezero Van se nalazi u planinama na nadmorskoj visini od 1.546 metara (5.072 ft).
Izvorišta velikih reka nastaju u Anti-Taurusu: reka Aras koja teče ka istoku, i koja se uliva u Kaspijsko more; Eufrat i Tigris koji teku ka jugu spajaju se sa Irakom pre nego što se ulivaju u Persijski zaliv. Nekoliko malih potoka koji se ulivaju u Crno more ili jezero Van bez izlaza na more takođe izviru iz ovih planina. Reka Ind počinje u visoravni Tibeta i teče duž Pakistana gotovo prateći istočnu ivicu Iranske visoravni.
Jugoistočna Anadolija leži južno od planine Anti-Taurus. To je oblast valovitih brda i široke visoravni koja se proteže do Sirije. Nadmorska visina se postepeno smanjuje, od oko 800 metara (2.600 ft) na severu do oko 500 metara (1.600 ft) na jugu. Tradicionalno, pšenica i ječam su glavni usevi u regionu.
Planinski lanci[uredi | uredi izvor]
Severozapadni iranski lanci[uredi | uredi izvor]
Centralnoiranska visoravan[uredi | uredi izvor]
- Hazaran 4.500 m (14.800 ft)[10]
- Džebal Barez
Istočnoiranski lanci[uredi | uredi izvor]
- Kopet Dag[11][12][13]
- Kui Saja Kvani 3.314 m (10.873 ft) 36° 17′ N 59° 3′ E / 36.283° S; 59.050° I
- Ešdegar lanad
- 2.920 m (9.580 ft) 33° 32′ N 57° 14′ E / 33.533° S; 57.233° I
- Beludžistan[14][15]
- Sikaram 4.755 m (15.600 ft) 34° 2′ N 69° 54′ E / 34.033° S; 69.900° I
- Taftan vukkan 3.941 m (12.930 ft) 28° 36′ N 61° 8′ E / 28.600° S; 61.133° I
- Zargun 3.578 m (11.739 ft) 30° 16′ N 67° 18′ E / 30.267° S; 67.300° I
Reke i ravnice[uredi | uredi izvor]
Istorija[uredi | uredi izvor]
U bronzanom dobu, Elam se prostirao preko planina Zagros, povezujući Mesopotamiju i Iransku visoravan. Kraljevstva Arata, poznata iz klinopisnih izvora, možda su se nalazila na centralnoiranskoj visoravni. U klasičnoj antici region je bio poznat kao Persija, zbog persijske dinastije Ahemenida koja potiče iz Farsa. Srednjopersijski Eran (odatle moderni persijski Iran) počeo je da se koristi u kontekstu države (a ne kao etnička oznaka) od perioda Sasanida (vidi etimologiju Irana).
Arheologija[uredi | uredi izvor]
Arheološka nalazišta i kulture Iranske visoravni uključuju:
- Mergar, prethodnik civilizacije doline Inda
- Centralnoiranska visoravan ("Džiroftska kultura")
- Civilizacija Zavandejske reke
- Tape Sijalk
- Paleolitske lokacije
- Nijasar
- Sefid-Ab
- Kaftar Kun
- Kole Bozi pećine
- Mirak
- Dilejzijan
- Tabas
- Masila
Flora[uredi | uredi izvor]
Na platou se nalaze istorijske šume hrasta i topole. Hrastove šume se nalaze oko Širaza. Jasika, brest, jasen, vrba, orah, bor i čempres takođe su prisutni, mada su poslednje dve vrste retke. Od 1920. godine, topola se seče za izradu vrata. Brest je korišćen za plugove. Ostala stabla poput bagrema, čempresa i turkestanskog bresta korišćena su u dekorativne svrhe. Što se tiče cveća, na platou mogu rasti jorgovan, jasmin i ruže. Uobičajeni su glog i Cercis siliquastrum, koji se koriste za pletenje korpi.[22]
Fauna[uredi | uredi izvor]
Plato obiluje divljim životinjama, uključujući leoparde, medvede, hijene, divlje svinje, kozoroge, gazele i muflone. Ove životinje se uglavnom nalaze u šumovitim planinama visoravni. Na obalama Kaspijskog mora i Persijskog zaliva žive vodene ptice kao što su galebovi, patke i guske. U polupustinji se nalaze jeleni, ježevi, lisice i 22 vrste glodara, a u Beludžistanu žive palmine veverice i azijski crni medvedi.
Veliki izbor vodozemaca i gmizavaca kao što su žabe, žabe krastače, kornjače, gušteri, daždevnjaci, trkači, pacovske zmije (Ptyas), mačje zmije (Tarbophis fallax) i poskoci žive u regionu Beludžistana i duž obronaka planina Elburz i Zagros. U Persijskom zalivu živi 200 vrsta riba. 30 vrsta najvažnijih komercijalnih riba jesetre se nalazi u Kaspijskom moru.[23][24][25]
Ekonomija[uredi | uredi izvor]
Iranska visoravan pruža drveće za pravljenje vrata, plugova i korpi. Uzgaja se i voće. Kruške, jabuke, kajsije, dunje, šljive, breskve, trešnje, dudovi i breskve su obično viđani u 20. veku. Bademi i pistacije su uobičajeni u toplijim krajevima. Uzgajaju se i urme, pomorandže, grožđe, dinje i limete. Ostali jestivi proizvodi uključuju krompir i karfiol, koje je bilo teško uzgajati sve dok evropsko naseljavanje nije donelo poboljšanja u navodnjavanju. Ostalo povrće uključuje kupus, paradajz, artičoke, krastavce, spanać, rotkvice, zelenu salatu i patlidžane.[22]
Ova visoravan takođe proizvodi pšenicu, ječam, proso, pasulj, opijum, pamuk, lucerku i duvan. Ječam se uglavnom koristi za ishranu konja. Susam se uzgaja i od njega se pravi susamovo ulje. Pečurke i mana su takođe viđene na visoravni od 1920. Kim se uzgaja u provinciji Kerman.[22]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Robert H. Dyson. The archaeological evidence of the second millennium B.C. on the Persian plateau. ISBN 978-0-521-07098-0.
- ^ James Bell (1832). A System of Geography, Popular and Scientific. Archibald Fullarton. str. 7,284,287,288.
- ^ Old Iranian Online Arhivirano na sajtu Wayback Machine (24. septembar 2018), University of Texas College of Liberal Arts (retrieved 10 February 2007)
- ^ s.v. "ancient Iran"
- ^ s.v. "Elamite language"
- ^ „Iranian Plateau”. Peakbagger.com.
- ^ electricpulp.com. „ALBORZ”.
- ^ Geography of Iran Arhivirano 2015-01-17 na sajtu Wayback Machine
- ^ 2009 U.S. military topographic mapping gives 18,365 feet (5,598 meters) but states in the margin that all elevations are derived from SRTM. A summitpost map is based on the Persian language 1999 Iranian government 1:50,000 mapping which plots two 5620 contour circles, with a 5628 m spot height for the highest spot on the crater rim (WNW side) and 5626 m for the highest point on the southeast side (and a 5610 m spot height in the due north position.) This is supported by GPS evidence and SRTM data.
- ^ "Iran: 54 Mountain Summits with Prominence of 1,500 meters or greater". Peaklist.org. Retrieved 2014-05-25.
- ^ „خرِبِت كُپِتدَگ: Iran”. Pristupljeno 2010-09-09..
- ^ Microsoft Encarta World Atlas, 2001, Microsoft Corporation
- ^ Kopet-Dag Range, Encyclopædia Britannica, www.britannica.com
- ^ Pillalamarri, Akhilesh (12. 2. 2016). „A Brief History of Balochistan”. thediplomat.com. THE DIPLOMAT. Pristupljeno 18. 6. 2016.
- ^ „Human Rights in Balochistan: A Case Study in Failure and Invisibility”. THE HUFFINGTON POST. 25. 3. 2016. Pristupljeno 18. 6. 2016.
- ^ Wright, John W., ur. (2006). The New York Times Almanac
(2007 izd.). New York, New York: Penguin Books. str. 456. ISBN 0-14-303820-6.
- ^ „Lut Desert”. UNESCO World Heritage Centre (na jeziku: engleski). United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Pristupljeno 17. 7. 2016.
- ^ https://abadis.ir/fatofa/%DA%A9%D9%88%DB%8C%D8%B1-%D9%84%D9%88%D8%AA/
- ^ https://abadis.ir/fatofa/%D9%84%D9%88%D8%AA/
- ^ Mildrexler, D.; M. Zhao; S. W. Running (oktobar 2006). „Where Are the Hottest Spots on Earth?”. EOS. 87 (43): 461, 467. doi:10.1002/eost.v87.43.
- ^ Mildrexler, D.; M. Zhao; S. W. Running (2011). „Satellite Finds Highest Land Skin Temperatures on Earth”. Bull. Amer. Meteor. Soc. 92 (7): 850—860. doi:10.1175/2011BAMS3067.1
.
- ^ a b v Sykes, Percy (1921). A History of Persia. London: Macmillan and Company. str. 75—76.
- ^ „Iran - Plant and animal life”. britannica.com.
- ^ Zarubezhnaia Aziia: Fizicheskaia geografiia. Moscow, 1956.
- ^ Petrov, M. P. Iran: Fiziko-geograficheskii ocherk. Moscow, 1955.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- James Bell (1832). A System of Geography, Popular and Scientific. Archibald Fullarton. str. 7,284,287,288.
- Robert H. Dyson. The archaeological evidence of the second millennium B.C. on the Persian plateau. ISBN 978-0-521-07098-0.
- Y. Majidzadeh, Sialk III and the Pottery Sequence at Tepe Ghabristan. The Coherence of the Cultures of the Central Iranian Plateau, Iran 19, 1981, 141–46.
- North, S.J.R., Guide to Biblical Iran, Rome 1956.
- Hansman, John (1973), „A Periplus of Magan and Meluhha”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 36 (3): 553—587, JSTOR 613582, doi:10.1017/S0041977X00119858
- Hansman, John (1975), „A further note on Magan and Meluhha (Notes and Communications)”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 38 (3): 609—610, JSTOR 613711, doi:10.1017/s0041977x00048126
- Parpola, Asko; Parpola, Simo (1975), „On the relationship of the Sumerian toponym Meluhha and Sanskrit mleccha”, Studia Orientalia, 46: 205—238
- Parpola, Asko (2015), The Roots of Hinduism: The Early Aryans and the Indus Civilization, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-022692-3
- Tandon, Pankaj (2006), „New light on the Pāratarājas” (PDF), Numismatic Chronicle, 166: 173—209, JSTOR 42666407
- Thapar, Romila (januar 1975), „A Possible Identification of Meluḫḫa, Dilmun and Makan”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 18 (1): 1—42, JSTOR 3632219, doi:10.1163/156852075x00010
- Axmann, Martin (2019). „Baluchistan and the Baluch people”. Ur.: Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett. Encyclopaedia of Islam, THREE. Brill Online. ISSN 1873-9830.
- Fabry, Philippe} (1991) Balouchistan, le désert insoumis, Paris, Nathan Image, 136 p., ISBN 2-09-240036-3
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- „Iranian Plateau”. Peakbagger.com.
- „Central Iranian Plateau”. Peakbagger.com.
| Državne | |
|---|---|
| Ostale | |
