Narodno neimarstvo

Folklorna arhitektura kod Srba se javila na malom prostoru i ima nekoliko tipova kuća sa inventivnim i duhovitim rešenjima koje imaju značaj u kulturi i arhitekturi srpskog naroda. Razlikujemo seosku i gradsku narodnu arhitekturu. Na njen razvoj uticali su svi oni uslovi koji utiču na arhitekturu ali na specifičan način. Razvija se posle dolazka Slovena oko 9. veka i traje do četrdesetih godina 20. veka, kada se još uvek javljaju dela pod uticajem narodnog neimarstva.

Značaj narodnog neimarstva

Folklorna arhitektura sa specifičnim načinom gradnje zasniva se na velikom iskustvu srpskih seljaka, samoukih narodnih graditelja, koji su izabrali najbolja rešenja i prilagodili životu i radu svoja staništa i to se ispoljavalo ne samo u dispoziciji primenjivanih rešenja, izgledu i organizaciji stambenih kuća, privrednih objekata, nego i svih drugih delova i detalja koje je stvarao, i po pravilu nikada nije grešio - kao što se danas dešava, u pomodnim pojavama u arhitekturi i urbanizmu.

Činioci razvoja narodnog neimarstva

• način života i potrebe - kuća je seljakovo privredno sedište, najpre se rešava ono što seljaku treba za privređivanje, a zatim sve ostalo.
• materijal - koristi se prirodan materijal koji se nalazi na licu mesta i njim se izvodi građevina često od pletera ili čerpića u Panoniji od naboja a pokriva se slamom, trskom, šindrom ili ćeramidom. Za seljaka materijal nije problem i on će napraviti kuću ne tražeći gvozdeni klin i pocinkovani lim, koristeći čak i od materijale kao što je trska.
• klima - kod nas je klima različita ali to nema tako veliki uticaj kao ova dva prethodna činioca.

Seoska arhitektura po primenjenom obliku

Po obliku boravišta se dele na:

• Jednoćelijske — kuće u kojima se život deli zajedno sa stokom koju seljak poseduje.
• Dvoćelijske — kuće koje se kasnije grade su odvojile stanovanje od štale za stoku. Sastoje se od „kuće“ i „sobe“ i ovaj oblik je vrlo raširen u našim krajevima.
• Višećeliske — na višem stepenu razvoja se dodaju ostava i trem, ovakve kuće su karakteristične za Vojvodinu. Pored toga seljak radi i objekte za stoku u zadnjem dvorištu dok u prednjem dvorištu rešava boravak za mlade a kada ostari prelazi u taj prostor dok u kuću useljava mlađa porodica.

Najprimitivniji oblik koji seljak podiže je naslon, pa se prebace rogovi i to se pokrije sa slamom, jednoćeliska kuća, koja se radi i danas na privremenim staništima. Ovakav oblik zgrade se ponekad ukopa u zemlju. Ognjište se nalazi u sredini i nema dimnjaka i dim izlazi preko krova.

Seoska narodna arhitektura

Primer kuće u Istočnoj Srbiji

Po nekim istraživačima treba u narodno neimarstvo svrstati te pojave ljudskog građevinarstva koje imaju isključivo umetnički karakter. Karakteristična pojava u narodnom neimarstvu je seoska kuća i kod raznih naroda su stvoreni osobeni tipovi seoskih kuća koje se razlikuju po izgledu, konstrukciji, situaciji, dispoziciji i sl. U Srbiji se razvilo nekoliko regionalnih tipova od kojih će se pomenuti najznačajnije.

Fotograf Stanko Kostić putovao je po Srbiji i napravio nekoliko stotina hiljada fotografija narodnog neimarstva. Njegovi radovi bili su prikazani na izložbi u U Galeriji nauke i tehnike SANU septembra 2022.

Brvnara

Muzej "Staro selo“ na Zlatiboru

Ovaj tip staništa se gradi u širokim prostorima gde postoje šume i najstariji je tip zgrada u ovim predelima. Može biti jednoćeliska ili dvoćeliska a u kasnijim vremenima se dodaje ostava i trem. Brvnara kod nas već predstavlja prošlost jer danas drva nema. Pokrivala se slamom, lubom ili šindrom - drvenim krovom od daščica, koja se u Srbiji ne postavlja pod nagibom tako da je krov viši od zidova. U Srbiji su se gradile brvnare od drvenih konstrukcija koje su ispunjene blatom. Brvnare se javljaju u širokom prostoru i postoje dinarske i alpske brvnare.

U brvnarama je enterijer jednostavan, zidovi su od talpi ili polu-oblica, pod je od ilovače a nameštaj seljak sam izrađuje i stolica je rešena kao drveni tronožac, spavanje se rešava uz ognjište koje može biti otvoreno i zatvoreno. Dimnjaci se ako ih ima posebno obrađuju i ukrašavaju. Od nameštaja se izrađuju škrinje, klupice, drveni stolovi - sofre a poznata je i stolovača — stolica za gosta koja je specijalno ukrašena, a kada se javlja trem on se takođe specijalno ukrašava.

Čatmara

Matića kuća u crkvenoj porti u Vraniću primer je dvodelne srpske čatmare. Kuća je restaurirana i pod zaštitom je Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda

Čatmara je kuća izgrađena od čatme (turski: çatma), odnosno pletera ili naboja — konstruktivnog građevinskog elementa ispletenog od pruća (granja), koji se premazivao mešavinom ilovače i slame. Javlja se u Srbiji u prvim decenijama 19. veka. Čatmare, građene kao stambene kuće u početku su bile pravougaone osnove i dvoćelijske - unutrašnjost se sastojala od dve prostorije: odžaklije i sobe. Kasnije, razvojem stambenog prostora, broj prostorija se povećavao, a samim tim i oblik čatmare se menjao. Izvanredne proporcije između tela kuće i krovne mase, karakteristične za šumadijsku brvnaru, ostaju nepromenljive kroz sve epohe razvoja i predstavljaju trajnu arhitektonsku i likovnu vrednost ovog tipa kuće.

Moravska kuća

U pomoravlju se gradi kuća kao bondručara koja je dvoćeliska i u jednoj prostoriji je dnevni boravak u kojoj se nalazi ognjište, tu se nalazi i sofra sa tronošcima i ona ima ulazna vrata i vrata koja vode u sobu za spavanje u kojoj se nalazi i peć. Razvijeniji oblik ima i tri prostorije i trem sa lukovima koji je dekorativno obrađen. Krov je od šindre i ponekad viši od zidova.

Šumadijska kuća

U šumadiji se gradi dvoćelijska kuća sa sličnom dispozicijom, enterijerom i nameštajem kao i u pomoravlju, i gradi se kao bondručara, na padini i ima i zadnja vrata koja su omogućavala domaćinu da napusti kuću preko zadnjeg izlaza u slučaju opasnosti. Ova vrsta zgrade je i bondručara osaćanka.

Vojvođanska kuća

Vojvođanska kuća sa uticajima baroka i secesije

Kuće se postavljaju planski. Sela su parcelisana po ortogonalnom sistemu i zemljište je parcelisano upravno na ulicu. U Panoniji se gradi kuća od blata — naboja u tzv. ušorenim naseljima zbijenog tipa za razliku od naselje razbijenog tipa koja se nalaze u brdskim predelima. Vojvođanska kuća ima prednju sobu, zadnju sobu i kuhinju, sa južne strane se nalazi veliki trem — gong koji se do ulice završava devojačkom sobom u svom razvijenom obliku. Ognjište se nalazi u srednjem delu i tipa je otvorenog ognjišta sa dimnjakom koji se nalazi iznad njega i on se ukrašava. U sobama se nalaze seljačke peći koje se lože iz kuhinje. Kuća se pokriva trskom a kasnije i biber crepom. Prozori se nalaze na jugu i zapadu. Ovaj tip kuće se zadržao do današnjih dana i ista se dispozicija koristi i u doba baroka i secesije. U doba baroka i secesije se na svojevrsne načine ukrašava pročelje zgrade.

Šiptarska kuća

Šiptarska kuća se razvila u nesigurnim vremenima. Na Kosovu i Metohiji razvio se spratni tip kuće, u prizemlju je jedna prostorija u kojoj je stepenište i stoka, sprat služi za dnevni boravak, sobe kuhinja i ostava ili klozet na konzolama, čardak služi za stanovanje. Kuća je opasana velikim zidom jer Albanci prvo grade zid u koji utroše mnogo materijala pa onda tek kuću.

Gradska kuća-gradska narodna arhitektura

Milošev konak

Kuće po gradovima gradske narodne arhitekture se prvobitno nisu razlikovale od kuća na selima jer su se stanovnici grada pored zanatske delatnosti bavili i poljoprivredom, ali one se brže menjaju i poprimaju uticaje drugih kultura, prilagođujući se potrebama obrta, trgovine i manjem prostoru za gradnju u gradu. Po svojoj dispoziciji skoro simetrična, gradska kuća je razvijenog oblika ulazi se u prostor za komunikaciju (unakrsno postavljeni hodnici sa malim stepeništem do prostorija u centralnom delu krsta i ulazom u sobe) u kome se nalazi i stepenište za sprat zgrade, preko „ajata“, koja ostavlja prostor za četiri prostorije u uglovima u kojim se nalaze peći sa lončićima, tavanica je od drveta ukrašena rozetom a prozori na sobama su prostrani. Po našim krajevima se mogu naći kuće istočnjačkog izgleda. Ove kuće su manje proučene. Takođe su pre potpale pod loš uticaj pomodnih kretanja u građevinarstvu.

Sela i kuće u okolini Beograda

Stanovnici u okolini Beograda gradili su kuće onakove kakve su imali u krajevima odakle su se doselili. Sela u okolini Beograda su i zbijenog i razbijenog tipa. Javljaju se i zaseoci i tamo postoji dualizam sela- grada. Kuće se grade kao busare i lubnjače, prve su pokrivene busenjem a druge lubom od lipe a konstrukcija je od brvana. Lubnjača ima i do devet katova (redova luba). Tu se može razlikovati Moravska, Prečanska i Šumadijska kuća. Između sela u okolini Beograda često su izbijale „kavge“ i „teranja“. Za neka stara sela su zabeleženi mitovi u postojanju u prošlosti.

Crkve brvnare narodnih neimara

Restaurirana crkva brvnara u Vraniću (Beograd, Gradska opština Barajevo)

Crkve brvnare su građene u selima u srednjem veku, i najverovatnije su ih doneli Sloveni sa sobom, posebno za vreme Turaka kada je to bio jedini mogući način gradnje. To su jednostavni oblici po svojoj dispoziciji ali sa svim karakteristikama crkvenog objekta, apsidu je pratila drvena konstrukcija od talpi a ispod krovne konstrukcije se izvodio lažan svod. One su nastajale na skrovitim mestima i ako bi ih neprijatelj otkrio mogle su da se brzo premeste na drugo mesto. Njih su izvodili narodni neimari, oni isti koji su podizali staništa od brvana i talpi u bondruku. Ove male crkve se nisu sačuvale iz razloga ograničenog trajanja drvenog materijala od koga su građene.

Narodna arhitektura je u raznim krajevima imala svoje specifične izraze na koje su uticali istorijski, privredni i kulturni faktori a svoj razvoj je okončala pre nekoliko decenija. Njena vrednost je neosporna i predstavlja kulturnu baštinu srpskog naroda. Savremena arhitektura i urbanizam i danas crpe iz bogate riznice narodnih neimara i koriste se njihovom inventivnošću i svaraju dela inspirisana narodnom arhitekturom, čuveni arhitekta Le Korbizije koji je proputovao i Srbiju na svom putu za istok zapazio je vrednosti srpskog neimarstva i srpske seoske arhitekture.

Vidi još

• Kuća
• Brvnara
• Dinarska kuća
• Brvnara - katun
• Srpske crkve brvnare
• Čatmara
• Koš
• Magaza (narodno neimarstvo)
• Vajat
• Mlekar
• Stanovništvo i naselja Zlatibora

Literatura

• Projekat rastko - narodno neimarstvo
• Narodno neimarstvo, Aleksandar Deroko, Beograd 1939/40
• Politika „Od sokaka do bulevara“ Beograd 1970.
• Antropogeografska ispitivanja, R.T. Nikolić, Beograd 1903.
• Atlas, R.T. Nikolić, Beograd 1903.
• Narodna enciklopedija, St. Stanojević, Zagreb, 1929.
• Beogradski sud 1819 - 1939, Dr. B. Perunišić, Beograd 1955.
• Nada, Živković (2016). Kuća porodice Matić u Vraniću (PDF). Beograd: Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda. ISBN 978-86-89779-28-8. Pristupljeno 9. 6. 2018. COBISS.SR 226807564

Spoljašnje veze

• Projekat Rastko