Republika

Republika (lat. res publica — ’stvar javnosti’ ) je oblik države, u kome se svi organi državne vlasti biraju na određeno vrijeme, formiraju se institucije predstavnice vlasti (npr. skupština), a građani imaju lična i politička prava. Najvažnija karakteristika republike kao oblika vladavine je biranje šefa države, čija funkcija nije nasljedna i ne postoje metode prenosa vlasti.

Primarna pozicije moći unutar republike nisu nasledne, ali se ostvaruju putem izbora koji izražavaju „saglasnost onih kojima se vlada”. Prema tome, od takvih liderskih pozicija se očekuje da pošteno predstavljaju telo građana. To je oblik vlasti pod kojim šef države nije monarh. U američkom engleskom jeziku, definicija republike se takođe može specifično odnositi na vladu u kojoj izabrane osobe predstavljaju građansko telo, što je drugde poznato kao predstavnička demokratija (demokratska republika) i izvršna moć bazirana na vladavini prava (konstituciona republika).

Godine 2006. od 190 država, 140 su zvanično bile republike. Godine 2017, 159 od 206 suverenih zemalja u svetu je koristilo reč „republika” kao deo njihovog zvaničnog imena – mada nisu sve od njih republike u smislu postojanja izabrane vlade, niti se reč „republika” koristi u imenima svih nacija sa izabranim vladama. Dok šefovi država često imaju tendenciju da tvrde da oni vladaju samo uz „saglasnost vladanih”", utvrđeno je da su izbori u nekim zemljama održani samo s ciljem stvaranja iluzija, pre nego radi stvarne svrhe realnog pružanja građanima istinske mogućnosti izbora njihovih lidera.

Termin „republika” je prvi put bio skovan oko 500 p. n. e. u Rimu, ali je tokom vremena termin prošao kroz nekoliko promena značenja. Inicijalno latinski termin „res publica” je označavaju ranu „parcijalnu formu demokratije” poput one u Rimu iz perioda oko 500 p. n. e. do oko 27 p. n. e. U toj ranoj Rimskoj parcijalnoj demokratiji, moć aristokratije ili patricijske klase koja je držala sva mesta u Rimskom senatu, bila je pod kontrolom institucije konzulata, čija su dva konzula/vice-vladara birali godišnje slobodni građani ili Plebejci Rima. Drevna Rimska definicija reči razlikuje se od moderne upotrebe tog termina, gde nema rukovodećih pozicija koje se ograničavaju samo na „vladajuću klasu”.

Najčešće je republika jedna suverena država, ali postoje i potsuvereni državni entiteti koji se nazivaju republikama, ili koji imaju vlade koje su opisane kao republikanske po prirodi. Na primer, član IV ustava Sjedinjenih Američkih Država „garantuje svakoj državi u ovoj uniji republikansku formu vlade”. U kontrastu s tim, bivši Sovjetski Savez, koji je opisivao sebe kao grupu „republika” i isto tako kao „federalnu multinacionalnu državu sastavljenu od 15 republika”, u stvari je imao autoritarnu formu vlade umesto republikanske. Izborni sistem u toj državi je imao takvu strukturu da je automatski bio garantovan izbor kandidata koje je sponzirala vlada.

Poreklo pojma

U srednjovekovnoj severnoj Italiji veliki broj država je po obliku državne vladavine bio komuna ili sinjorija. U kasnom srednjem vijeku humanisti, istoričari i hroničari, uključujući i Đovanija Vilanija, počeli su razmišljati o prirodi tih zemalja, koje se razlikuju od drugih oblika vlasti, uključujući i ograničene monarhije. Srednjovekovni pisci za opisivanje slobodnih građana koriste izraz slobodni ljudi (lat. Libertas Populi). U 15. veku je obnovljeno interesovanje za djela starih Rimljana, što je dovelo do izmene u terminologiji, tj. pojedini autori su počeli da koriste antičku terminologiju. Za opis nemonarhijskih država autori, uključujući Leonarda Brunija, koristili su latinski izraz res publica.

Istorija

Dok se filozofska terminologija razvila u klasičnoj Grčkoj i Rimu, kao što je već napomenuo Aristotel postojala je već duga istorija gradova država sa širokim varijetetom konstitucija, ne samo u Grčkoj već i na Srednjem istoku. Nakon klasičnog perioda, tokom srednjeg veka, ponovo su se razvili mnogi slobodni gradovi, kao što je Venecija.

Klasične republike

Glavni članak: Klasični republikanizam

Mapa Rimske republike

Moderni tip republike se razlikuje od tipa države koja je postojala u klasičnom svetu. Uprkos toga, postojale su brojne države u klasičnoj eri koje se danas nazivaju republikama. Time su obuhvaćeni drevna Atina, Sparta i Rimska republika. Dok je struktura i način upravljanja tih država bio veoma različit od bilo koje moderne republike, postoji rasprava o tome koliko klasične, srednjovekovne i moderne republike formiraju istorijski kontinuitet. Dž. G. A. Pokok je tvrdio da se osobena republička tradicija proteže od klasičnog sveta do sadašnjeg. Drugi naučnici se s tim ne slažu. Pol Rah, na primer, tvrdi da su klasične republike imale formu vlade koja je u maloj meri povezana sa bilo kojom modernom zemljom.

Politička filozofija klasičnih republika je u svakom slučaju imala uticaja na republikanski način razmišljanja tokom narednih vekova. Filozofi i političari koji su se zalagali za republike, kao što su Makijaveli, Monteskje, Adams, i Medison, u znatnoj meri su se oslanjali na klasične grčke i rimske izvore koji opisuju različite vrste režima.

Aristotelova Politika diskutuje razne forme vlade. Jedna forma koju Aristotel naziva politeia, sastoji se od mešavine drugih formi. On je tvrdio da je to bio jedan od idealnijih oblika vlasti. Polibije je proširio mnoge od njegovih ideja, ponovo stavljajući fokus na ideju mešovite vlade. Najvažniji rimski rad u ovoj tradiciji je Cicerova De re publica.

Tokom vremena, klasične republike bile nadvladane carstvima ili su nastajale nove. Većinu grčkih republika je aneksiralo Makedonsko carstvo Aleksandra Velikog. Rimska republika se dramatično proširila pokoravajući druge države Mediterana, neke od koji su se mogle smatrati republikama, kao što je Kartagina. Sama Rimska republika je zatim postala Rimsko carstvo.

Druge drevne republike

Vajšali je bio prestonica Vadžijske konfederacije, jedne rane republike u drevnoj Indiji

Termin republika nije često korišten u kontekstu preklasičnih država gradova, posebno onih izvan Evrope i oblasti koja je bila pod Grčko-Rimskim uticajem. Međutim neke rane države izvan Evrope su imale vlade koje se ponekad u današnje vreme smatraju sličnim republikama.

Na drevnom Bliskom istoku, brojni gradovi Istočnog Mediterana ostvarili su kolektivnu upravu. Arados se navodi kao jedan od najranijih primera republike, u kojoj su ljudi, umesto monarha, opisani kao suvereni. Izraelitska konfederacija iz ere pre Ujedinjene monarhije se isto tako smatra tipom republike. U Africi Aksumska imperija je bila organizovana kao konfederacija kojom je upravljano poput kraljevske republike. Slična tome je Igbo nacija, koja je sad deo Nigerije.

Indijski potkontinent

Drevni Indijski potkontinent je imao brojne rane republike poznate kao mahadžanapade. Mahadžanapade su se sastojale od šesnaest oligarhijskih republika koje su postojale tokom perioda od šestog veka p. n. e. do četvrtog veka p. n. e. Mada nisu sačuvani ustavi ili političko filozofski radovi iz ovog perioda u istoriji Indije, preživeli religiozni tekstovi navode brojne da su brojne države imale sabe ili gana sange, tip republike ili države bazirane na veću, za razliku od monarhijske uprave. Antički grčki pisci pominju da se Aleksandar susreo sa gradovima-državama i regijama gde je savet starešina imao najviši autoritet.

Islandski komonvelt

Islandski komonvelt su uspostavile 930. godine izbeglice iz Norveške, koji je pobegle od ujedinjenja zemlje pod kraljem Haraldom Lepokosijem. Komonvelt se sastojao od brojnih klanova kojima su rukovodili poglavari, i alting je kombinacija parlamenta i vrhovnog suda u kojem su rešavani apeli odluka nižih sudova, donošeni su zakoni i odluke od nacionalnog značaja. Jedan takav primer je bila hristijanizacija Islanda 1000 godine, pri čemu je alting doneo odluku, kako bi sprečio invaziju, da se svi Islandari moraju pokrstiti i doneta je zabrana proslavljanja paganskih rituala. Nasuprot većini država, Islandski komonvelt nije imao zvaničnog lidera.

U ranom 13. veku, u epohi Sturlunga, komenvelt je počeo da jenjava zbog dugoročnih konflikata između zaraćenih klanova. To u kombinaciji sa pritiskom norveškog kralja Hakona IV da se Islanđani ponovo pridruže norveškoj „familiji”, navela je islandske poglavare da prihvate Hakona IV kao kralja potpisivanjem Gamli sáttmáli („Starog sporazuma”) 1262. godine. Time je efektivno okončan komonvelt. Alting je međutim još uvek islandski parlament, skoro 800 godina kasnije.

Trgovačke republike

Đovani Batista Tijepolo, Neptun nudi bogatstvo mora Veneciji, 1748–1750. Ova slika je alegorija moći Republike Venecije.

U Evropi nove republike su se javile u kasnom Srednjem veku kada su brojni mali gradovi prihvatili republičke sisteme vlasti. Oni su uglavnom bili male, ali bogate, trgovačke države, kao što su italijanski gradovi-države i Hanška liga, u kojima je trgovačka klasa uzdigla do prominencije. Knud Hakonsen je napomenuo da je, do vremena renesanse, Evropa bila podeljena na države pod kontrolom monarhističke elite i one koje je kontrolisala republikanska komercijalna elita.

Širom Evrope se bogata trgovačka klasa razvijala u važnim trgovačkim gradovima. Uprkos njihovog bogatstva, oni su imali malo moći u feudalnom sistemu u kojem su dominirali ruralni zemljoposednici, te su širom Evrope počeli da se zalažu za svoje sopstvene privilegije i moć. Centralizovane države, poput Francuske i Engleske, izdale su ograničene gradske povelje.

Početak Mecke republike. Izbor prvog starešinskog većnika 1289. godine, na slici Augusta Migeta. Mec je u to vreme bio slobodni carski grad cara Svetog rimskog carstva.

U Svetom rimskom carstvu koje nije imalo snažnu centralnu vlast, 51 najvećih gradova su postali slobodni carski gradovi. Dok su oni i dalje bili u dominionu svetog rimskog cara, najveći deo moći je bio lokalno držan i mnogi su usvojili republičke oblike vlasti. Ista prava na imperijalnu neposrednost bila su osigurana glavnim trgovačkim gradovima Švajcarske. Gradovi i sela alpske Švajcarske su zahvaljujući svom geografskom položaju isto tako u znatnoj meri bili isključeni iz centralne kontrole. Za razliku od Italije i Nemačke, najveći deo ruralnih oblasti nije bio pod kontrolom feudalnih barona, već nezavisnih farmera koji su isto tako koristili komunalne oblike vlasti. Kad su Habzburzi pokušali da ponovo uspostave kontrolu nad regionom ruralni farmeri i gradski trgovci su se združeno pobunili. Švajcarci su nadvladali, i proklamisana je Švajcarska konfederacija, i Švajcarska je zadržala republikansku formu uprave do današnjeg dana.

Italija je bila najgušće naseljena oblast Evrope, a isto tako je imala jednu od najslabijih centralnih vlada. Mnogi gradovi su stoga stekli znatnu nezavisnost i usvojili su opštinske forme vlasti. Potpuno oslobođene od feudalne kontrole, italijanske gradske države su se proširile i stekle kontrolu nad ruralnom okolinom. Dve najmoćnije su bile Mletačka republika i njen rival Republika Đenova. Svaka od njih je imala velike trgovačke luke, i dodatno se proširila korištenjem pomorske moći radi kontrole velikih delova Mediterana. U Italiji se razvila ideologija koja se zalaže za republike. Pisci kao što su Tolomeo da Luka, Bruneto Latini, Marsilji od Padove, i Leonardo Bruni videli su srednjovekovne gradove-države kao nosioce nasleđa Grčke i Rima.

Dva ruska grada sa moćnom trgovačkom klasom — Novgorod i Pskov — isto tako su usvojila republičke oblike vlasti u 12. i 13. veku, respektivno, što je okončano kad je republike pokorila Moskovka Rusija krajem 15. – početkom 16. veka.

Dominantne oblike vlasti u ovim ranim republikama su kontrolisali uski saveti elitnih patricija. U onim oblastima koje su održavale izbore, imovinska kvalifikacija ili članstvo u cehu ograničile su i one koji bi mogli da glasaju i ko bi mogao da bude kandidovan. U mnogim državama nisu održavani direktni izbori, a članovi saveta su bili nasledno postavljani ili ih je imenovao postojeći savet. To je ostavljalo veliku većinu stanovništva bez političke moći, te su neredi i pobune nižih klasa bili su česti. U kasnom srednjem veku došlo je do više od 200 takvih pobuna u gradovima Svetog rimskog carstva. Slične pobune su se javljale u Italiji, kao što je na primer Čompska popuna u Firenci.

Trgovačke republike izvan Evrope

Nakon kolapsa Rumskog sultanata i uspostavljanja turskih Anadolskih bejlika, Ahisko trgovačko bratstvo je uspostavilo državu centriranu u Ankari, koja se ponekad poredi sa italijanskim trgovačkim republikama.

Vidi još

• Res publica

Literatura

• Sorensen, Georg (07. 8. 2007). Democracy and Democratization: Processes and Prospects in a Changing World, Third Edition. Avalon Publishing. str. 15. ISBN 978-0-7867-3312-5. 
• Altekar, Anant Sadashiv (01. 04. 2002). State and Government in Ancient India. Motilal Banarsidass Publications. str. 36—40. ISBN 978-81-208-1009-9. Pristupljeno 09. 04. 2017. 
• Kulke, Hermann; Rothermund, Dietmar (2004). A history of India. Routledge. str. 57. ISBN 978-0-415-32919-4. 
• Singh, Upinder (2008). A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century. Delhi: Pearson Education. str. 260—64. ISBN 978-81-317-1120-0. 
• Rubinstein, Nicolai (1993). „Machiavelli and Florentine Republican Experience”. Ur.: Bock, Gisela; Skinner, Quentin; Viroli, Maurizio. Machiavelli and Republicanism. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-43589-5. 
• Martin van Gelderen & Quentin Skinner, eds., Republicanism: A Shared European Heritage, v. 1, Republicanism and Constitutionalism in Early Modern Europe, Cambridge: Cambridge University Press., 2002
• Martin van Gelderen & Quentin Skinner, eds., Republicanism: A Shared European Heritage, v. 2, The Values of Republicanism in Early Modern Europe, Cambridge: Cambridge U.P., 2002
• Willi Paul Adams, “Republicanism in Political Rhetoric before 1776,” Political Science Quarterly 85(1970), pp. 397–421.
• Joyce Appleby, “Republicanism in Old and New Contexts,” in William & Mary Quarterly, 3rd series, 43 (January, 1986), pp. 3–34.
• Joyce Appleby, ed., “Republicanism” issue of American Quarterly 37 (Fall, 1985).
• Sarah Barber, Regicide and Republicanism: Politics and Ethics in the English Republic, 1646–1649, Edinburgh: Edinburgh University Press, 1998.
• Gisela Bock, Quentin Skinner & Maurizio Viroli, eds., Machiavelli and Republicanism, Cambridge: Cambridge U.P., 1990.
• Everdell, William R. (2000), The End of Kings: A History of Republics and Republicans (2nd izd.), Chicago: University of Chicago Press 
• Eric Gojosso, Le concept de république en France (XVIe – XVIIIe siècle), Aix/Marseille, 1998, pp. 205–45.
• James Hankins, "Exclusivist Republicanism and the Non-Monarchical Republic," Political Theory 38.4 (August 2010), 452–82.
• Frédéric Monera, L'idée de République et la jurisprudence du Conseil constitutionnel – Paris: L.G.D.J., 2004 Fnac, LGDJ.fr
• Philip Pettit, Republicanism: A Theory of Freedom and Government, Oxford: Clarendon Press, 1997, pp. x and 304.
• J. G. A. Pocock, The Machiavellian Moment: Florentine Political Thought and the Atlantic Republican Tradition, Princeton: Princeton University Press, 1975
• J. G. A. Pocock, “Between Gog and Magog: The Republican Thesis and the Ideologia Americana,” Journal of the History of Ideas 48 (1987), p. 341
• J. G. A. Pocock, "The Machiavellian Moment Revisited: A Study in History and Ideology” Journal of Modern History 53 (1981)
• Paul A. Rahe, Republics Ancient and Modern: Classical Republicanism and the American Revolution, 3 v., Chapel Hill: U. of North Carolina Press 1992, 1994.
• Jagdish P. Sharma, Republics in ancient India, c. 1500 B.C.–500 B.C., 1968
• David Wootton, ed., Republicanism, Liberty, and Commercial Society, 1649–1776 (The Making of Modern Freedom series), Stanford, CA: Stanford University Press, 1994.

Spoljašnje veze

• William R. Everdell, “From State to Freestate: The Meaning of the Word Republic from Jean Bodin to John Adams” Архивирано на сајту Wayback Machine (24. март 2019) (7th ISECS, Budapest, 7/31/87) in Valley Forge Journal, June, 1991