Srbljak

Srbljak je posebna vrsta minejskih zbornika koji se formirao najverovatnije u XV veku. Sadrži originalna dela starog srpskog crkvenog pesništva — službe i žitija kanonizovanih Srba. Nema strogo utvrđeni sastav. Izbor tekstova koji čine pojedini Srbljak zavisi od želje naručioca pa ih je zbog toga nemoguće tipološki razvrstati.

Najstariji srbljaci

Najstariji srbljak potiče iz poslednje četvrtine XV veka (rukopis Pećke patrijaršije broj 78) i on sadrži samo službe arhiepiskopima Arseniju, Jevstatiju i Nikodimu kao i činove trebnika. Hilandarski rukopis broj 479 sastavljen je od više deloa koji su pisani od kraja XV do treće četvrtine XVI veka. Sadrži službe kralju Milutinu od Danila Banjskog (sa sinaksarom), Đorđu Kratovcu od popa Peje, Petru Koriškom (koja je starija od Teodosijeve). Posle službi slede žitija Stefana Dečanskog od Grigorija Camblaka, Mučenije Đorđa (Georgija) Kratovca od popa Peje, Žitije Petra Koriškog od Teodosija. Srbljak (1525) iz zbirke narodne biblioteke (rs. 18) sadrži isključivo službe i žitija srpskih svetitelja. Rukopis broj 91 Grujićeve zbirke (Muzej SPC, Beograd iz sredine XVI veka) sadrži žitija Svetog Save, kralja Milutina, Stefana Dečanskog i sinaksar kneza Lazara kao i službe kralju Milutinu, Stefanu Dečanskom, knezu Lazaru, Slovo knezu Lazaru itd.

U Rimniku je 1761. godine štampan Srbljak a ovo izdanje je priređeno prema rukopisu Srbljaka manastira Rakovca (1714). Rakovački srbljak priredio je iguman Teofan a ispisao ga je monah Maksim. Sve srpske službe nastale od XIII do XVII veka uključene su u dvojezično izdanje Srbljaka (srpskoslovensko i srpsko) koje je priredila 1970. grupa naučnika predvođena Dimitrijem Bogdanovićem.

Istorijski značaj srbljaka

Objedinjavanje liturgijskih službi, u čast srpskih svetaca, u jedinstvenu knjigu nazvanu srbljak u vremenu osmanske vladavine je bio jedan od najznačajnijih književnih događaja u Srbiji iz tog vremena. Ove službe su u početku unošene u postojeće zbornike službi zvane mineji ili mesecoslovi. No, s vremenom počinje se ustaljivati u prazničnim minejima „srpska liturgijska pesma“. Prvi sačuvani rukopisi s pretežno srpskim službama potiču iz XVI veka (1525). Prvi štampani praznični minej ili sabornik u koji su unesene tri srpske službe, dve Teodosijeve (Svetome Simeonu i Savi) i jedna Camblakova (Stefanu Dečanskom), sastavio je jeromonah Mojsije iz Dečana, a izišao je u Mletačkoj štampariji Božidara Vukovića (1536—1538). Ne zna se kad je došlo do izdvajanja službi srpskim svecima u zaseban zbornik niti kad je i kako je taj zbornik dobio ime Srbljak.

Prvi poznati rukopis Srbljaka koji je sadržavao značajan deo tog nacionalnog korpusa nastao je u manastiru Rakovcu u Sremu, 1714. Prema tom ili nekom drugom sličnom rukopisu izišlo je prvo izdanje knjige koje je priredio episkop aradski Sinesije Živanović na ruskoslovenskom jeziku pod naslovom Pravila molebnaja svjatih serbskih prosvjateiteljej (u Rimniku, u Rumuniji, 1761, drugo izdanje u Veneciji, 1765). U kasnijim crkvenim izdanjima (1861, 1986) broj službi u zborniku povećavao se i to na dva načina: unošenjem starih službi kojih nije bilo u ranijim izdanjima i pridodavanjem novonastalih službi.

Postoji takođe književno izdanje Srbljaka (1970, knj. I-Š, IV knjiga s naučnim prilozima), u kojem je obuhvaćena celokupna srpska liturgijska himnografija nastala u okvirima stare književnosti, a izostavljene su službe nastale kasnije, u XVIII, XIX i XX veku, koje se unose u crkvena izdanja knjige.

Kasniji razvoj

Shvaćen u najširem smislu Srbljak je jedinstvena knjiga, bez premca u srpskoj književnosti. Ona je pisana u toku čitavih osam vekova postojanja srpske književnosti, od Savine Službe sv. Simeonu, prvog domaćeg liturgijskog dela napisanog početkom XIII veka, do službi nastalih u XX veku, pri čemu nijedano stoleće nije prošlo a da nije dalo neki prilog tom zborniku: od pisaca XIII veka, najplodnijeg i u službama kao i u žitijima, potiče 10 službi, službe starim i novim svetiteljima stvaraju se dalje u XIV, XV, XVI i XVII veku, do Stihire svetom knezu Lazaru koju je napisao Kiprijan Račanin krajem XVII veka. To je poslednja služba nacionalnom svetitelju nastala u okvirima tradicije stare književnosti. Izvan te tradicije, u XVIII, XIX i XX veku, napisano je još 14 službi.

Kao crkvena obredna knjiga Srbljak je srpski mesečnik, nacionalni minej, u kojem liturgijsku godinu obeležavaju spomeni na domaće svetitelje. Poredak službi u knjizi je kalendarski. Službe se uvode pod datumom kada se slavi spomen na svetitelja, što se uvek naznačava u zaglavlju za pojedine službe kao npr. u Teodosijevoj Službi Svetom Savi: „Meseca toga (januara) 14. spomen Svetoga oca našeg Save, prvoga arhiepiskopa i učitelja srpskoga“ ili u Službi arhiepiskopu Arseniju od Danila II: „Meseca oktobra 28. spomen prepodobnog oca našeg Arsenija arhiepiskopa srpskog“ ili u Pajsijevoj Službi caru Urošu: „Meseca decembra drugog, spomen među svetima blaženog Uroša, mladoga mučenika“, itd.

Za poetiku Srbljaka karakteristična je, s jedne strane, njena potpuna zavisnost od vizantijskog liturgijskog i književnog kanona, a s druge, nacionalna ideja koja je nadahnula kako pojedine službe tako i njihovo kolekcioniranje u poseban zbornik. Kao i u drugim književnim vrstama naši pisci su i u službama verno sledili vizantijske uzore. Taj „odnos zavisnosti“, kao što je pokazao Dimitrije Bogdanović, nigde nije tako izrazit, tako potpun kao ovde: „isti oblici, isti nazivi pesama, isti raspored i kompozicija pojedinih celina, pa čak, kad se podrobno razmotri, i slične, često potpuno istovetne stilske figure, sam njihov književni izraz“, ukratko, naši himnografski tekstovi „ne pokazuju nikakvu razliku prema svojim grčkim obrascima“. No, nije u pitanju samo pridržavanje poetike i stilistike vizantijskog liturgijskog kanona. „Odnos zavisnosti“ treba shvatiti u najdoslovnijem smislu, kao preuzimanje čitavih blokova već postojećih tekstova, što je uslovljeno prirodom službe kao složene kompozicije i njenom ulogom u svakodnevnom crkvenom bogosluženju.

Narodne teme u srbljaku

Narod u pravoslavnoj crkvi

No, s druge strane, upravo zato što su najneposrednije povezane sa funkcionisanjem crkve, što čine sastavni deo njene unutrašnje, liturgijske suštine, službe svetiteljima poteklim iz vlastitog naroda jesu činjenica koja sama po sebi govori veoma mnogo. U domaćim službama često se javljaju nacionalne teme, u njima se govori o sudbini otačastva i naroda; u vremenima napretka svetitelji se mole da još više utvrde svoje otačastvo, da ga čuvaju u miru i Božjoj milosti, a u vremenima poraza i narodnih stradanja njima se upućuju molitve za pomoć i spasenje. To rodoljubivo osećanje svakako čini vrlo značajan elemenat naših službi i njihovog delovanja na vernike. Međutim, ono nije nikako najvažnija njihova komponenta. U službama nacionalnim podjednako kao i u službama zajedničkim, opštehrišćanskim svetiteljima najvažniju ulogu ima versko, hrišćansko osećanje u svim različitim vidovima svog ispoljavanja.

Nacionalno inspirisane službe izdvajaju se u odnosu na internacionalne time što se u njima najviša i najdublja osećanja pobožnosti iskazuju povodom svetiteljski uzornog življenja i čudotvornog delovanja za života i posle smrti ljudi svojeg roda i imena, što su oni, kako je napisao pop Pejo povodom sv. Đorđa Kratovca, „srpskoga korena izdanak“.

Tim posrednim putem, mnogo više nego neposrednim iskazivanjem rodoljubivih tema, naše službe delovale su najviše na vernike, jačajući u njima podjednako i verska osećanja i nacionalnu samosvest. To delovanje ispoljavalo se u istom duhu i u istom pravcu kao i delovanje drugih vrsta naše stare književnosti, žitija vladara i crkvenih poglavara, letopisa, rodoslova itd. Međutim, ono je bilo mnogo efektnije i efikasnije posredstvom crkvenih službi nego preko ostalih književnih formi. Iz dva osnovna razloga: prvo, što je u službama domaće, nacionalno određenje bilo u potpunosti uklopljeno u opšteprihvaćeni hrišćanski duhovni kontekst, drugo, zato što su crkvene pesme mnogo lakše, brže i jednostavnije dopirale do vernika nego svi ostali žanrovi.

Ponavljanje žitija

Žitija i drugi tekstovi nalazili su se u knjigama koje su bile retke, do kojih se teško dolazilo, a kad bi se do njih došlo, mogli su ih čitati samo malobrojni. A službe su se stalno slušale u crkvi, slušali su ih svi, pismeni i nepismeni, sveštena lica i svetovnjaci. Srpski vernici u tačno određene dane u godini, pored svega ostalog, mogli su slušati i svete reči o najodabranijim ljudima iz vlastitog naroda. A to slušanje ponavljalo se svake godine u isto vreme i na isti način, i tim ponavljanjem poruke te poezije stalno su se utvrđivale u duši slušalaca, postajući tako bitan deo njihovog kulturnog, versko-nacionalnog identiteta.

Literatura

• Srbljak I—III, Beograd 1970.
• D. Bogdanović, Inventar srpskih rukopisa manastira Hilandara, Beograd 1982, 183.
• Trifunović, Đorđe (1990). Azbučnik srpskih srednjovekovnih književnih pojmova (2. izd.). Beograd: Nolit.  str. 328—329.