Gotika

Za druge upotrebe, pogledajte Gotik (višeznačna odrednica).

Gotska katedrala (Amijen)

Gotika ili gotička umetnost (u arhitekturi), odnosno gotički stil, je bio umetnički pravac, koji je sledio iza romanike posle 12. veka (u Francuskoj) do kraja 15. veka (u srednjoj i severnoj Evropi). Najpre je upotrebljavan kao pogrdan izraz (nastao u Italiji), „gotika” je kao ogorčenje nad tuđim protiv-antičkim importom Gota, koji se odomaćio i koji se u prvom redu upotrebljavao za označavanje arhitekture i ornamentike gde se u prvom redu i najviše ova umetnost odrazila i gde je bila najvidljivija. Od 13. veka gotika se raširila na sve discipline u umetnosti. Kolevka gotike je bila Francuska.

Gotika je bila isključivo sakralna umetnost, koja je dala opipljivu težinu rastućoj moći crkve u Rimu. Ovo ne samo da je inspirisalo javnost, nego i njegove sekularne vođe, uspostavljajući tako čvrstu vezu između religije i umetnosti, što je bio jedan od temelja Italijanske renesanse. Iako je imala svoj prepoznatljivi stil, gotska arhitektura je na mnogo načina bila zasnovana na ranijem stilu poznatom pod imenom romanika.

Istorijske prekretnice u gotskoj umetnosti

Najpoznatije delo Tome Akvinskog Summa theologica, koje je „jedan od klasika u istoriji zapadne filozofije i jedno od najuticajnijih dela u zapadnoj literaturi.”

Da bi se razumela gotska umetnost mora se uzeti u obzir istorijsko, kulturno i društveno okruženje koje ju je oblikovalo. Dvanaesti vek je bilo vreme evropskog širenja uz veliki priraštaj stanovništva, poboljšanja u poljoprivrednoj proizvodnji i trgovini koji su ojačali ekonomiju na evropskom kontinentu. Hodočašća i krstaški ratovi proširili su evropski i hrišćanski uticaj tokom ovog vremenskog perioda. U Španiji, hrišćani su isterali Mavre, a Nemci su počeli da se šire na istok. U 12. veku su se takođe desile monastičke reforme, a novi gradovi su se razvijali postajući kulturni i akademski centri. Gradske škole u katedralama su zamenile manastire kao centre učenja. Feudalni sistem je zamenjen sve većim prihvatanjem moći kralja. Francuska, gde je ovaj proces bio najsnažniji je bila kolevka gotske umetnosti. Do 13. veka institucija monarhije je bila čvrsto uspostavljena. Bio je to vek Luja IX, kralja Francuske, Edvarda I, kralja Engleske, Fridriha II, cara Svetog rimskog carstva i Alfonsa X od Kastilje. Trinaesti vek je takođe bilo vreme ekonomskog prosperiteta. Duhovni život je uglavnom bio oblikovan razvojem gradova i pojavom novih verskih redova kao što su franjevci i dominikanci. Oni su uticali kako na obične ljude tako i na kulturu i umetnost.

Tokom ovog veka univerziteti postaju središta učenja, a dve glavne struje postaju preovladavajuće i to one od Franje Asiškog i Tome Akvinskog. Remekdelo Summa Theologica u okviru kojeg se nalaze i Rasprave Tome Akvinskog je filozofsko delo u kojem je sumirana intelektualna aktivnost tog vremena. Trinaesti vek se smatra periodom najvećeg srednjovekovnog sjaja, a do kraja ovog veka ekonomski razvoj je dostigao svoj vrhunac. U 14. veku evropsko društvo je ušlo u krizu uz padove u poljoprivrednoj proizvodnji, trgovini i ekonomiji. Velike epidemije se šire, a posebno kuga iz 1348. - 1349. godine. Najveća politička kriza 14. veka je bio stogodišnji rat između Engleske i Francuske. Tokom ovog istog veka desili su se sukobi u samoj katoličkoj crkvi, kao i sukobi između crkve i države. Privremeno preseljenje Svete stolice iz Rima u Avignon u Francuskoj kao i Zapadni raskol u kojem je nekoliko crkvenih dostojanstvenika smatralo sebe pravim papom, uzrokujući politički i duhovni nemir. Kao odgovor na ovo stanje pojavljuju se novi verski pokreti. Još jedna reakcija na ovu krizu je bila i gomilanje političke moći u rukama nekolicine vladara. U isto vreme počeo je da nastaje i kapitalizam. Ovaj ekonomski sistem je njegovao nove ideje, kao što je vizija sveta zasnovanog na kritičkoj misli i ličnim ostvarenjima. Ovakvim načinom razmišljanja judi su obnovili svoju snagu i optimizam idući protiv vrednosti uspostavljenih od strane crkve. Oni su proizveli nereligijsku kulturu ostvarivši napretke u naučnim otkrićima. Ove nove vrednosti su bile pretočene u umetničke oblike tokom prvih talasa renesanse.

Gotička arhitektura

Krov gotske katedrale (Milano)

Detalj ulaza (Notr Dam, Pariz)

Glavni članak: Gotička arhitektura

Gotička arhitektura se razvila u prvoj polovini 12. veka do 16. veka (u severnoj Evropi).

Karakteristika gotike je skeletna konstrukcija i vitkost formi koje je ona omogućila i koje se kreću prema vertikali nagore. U svom razvijenom dobu primećuju se jako razrađene forme, komplikovane svodove koji su poduprti svežnjevima vitkih kamenih rebara i svežnjevima stupova. Mase se prenose na svežnjeve stupova što omogućava stvaranje unutrašnjeg prostora i ne postoje noseći zidovi kao u romanici.

Karakteristični znak za gotiku je bio izlomljeni luk koji je za razliku od kružnog luka koji se do tada upotrebljavao u romanici bio mnogo statičniji odnosno statički pravilnije rešenje. Ovaj luk se upotrebljavao na prozorskim otvorima (biforama ili triforama), portalima i prilikom rešavanja svodova. U gotskom stilu su se gradili sakralni arhitektonski objekti, katedrale, profane zgrade, dvorci, mostovi i drugo.

Gotska katedrala je vrhunac razvoja hrišćanske bazilike. U suprotnosti sa konstrukcijom koja polazi od masivnih nosećih zidova tu se radi o konstrukciji čiji je osnovni elemenat stup koji sada ima konstruktivan zadatak. Važan elemenat koji je karakterističan za gotiku je prozorski otvor koji je dobijen u ovakvom pristupu ka konstrukciji i koji se bogato ukrašava bojenim staklom i naziva se vitraž gde se komadi stakla u boji spajaju olovom da bi se dobila slika i dobilo prožarivanje prostora u unutrašnjosti objekata. Enterijer i eksterijer se bogato ukrašavaju skulpturama u kojim se ljudska figura izvija i sve više dobija na realizmu. Forme od shematizma idu ka individualizmu.

Gotička skulptura

Glavni članak: Gotička skulptura

Skulptura ima neodeljivi zadatak na ukrašavanju katedrala i upotrebljava se kao dopuna arhitekturi i ukrašavanje arhitektonskih elemenata, kapitela stupova, pilastera i konzola. Baldahinska plastika je bila osnovni elemenat razvoje skulpture kao samostalnog dela u umetnosti. U 12. i 13.-tom veku to je pre svega katedralska plastika, a motivi su iz života Hrista i device Marije kao i iz života svetaca. Preko reljefa koji je bio u pre u upotrebi skulptura dolazi do izražavanja voluminoznosti i do tipa prostorne skulpture. Glavni značaj dobija prezentacija ljudskog tela koje se sve više konfrontira sa proporcijom i prirodnim oblicima a momenat realizma označili su i oblici koji su od prvobitnog shematizma dobijali na individualnosti.

Spomenici evropske gotske arhitekture i skulpture

• 
  Notr-Dam u Parizu, započeta fasada 1200. godine
• 
  Katedrala u Šartru, fasada i portal oko 1150, levi toranj oko 1194. godine
• 
  Samostanska crkva Sen Deni pre 1140. (izmenjena u 18. i 19. veku )
• 
  Katedrala u Laonu, fasada započeta pre 1200. godine

• Sen Deni u Parizu, 12. vek
• Notr-Dam u Parizu, 12. vek
• Katedrala u Šartru, 12. -13. vek
• Katedrala u Remsu, 13. vek
• Katedrala u Solzberiju, 13. vek
• Nikola Pizano, Krstionica u Pizi, 13. vek
• Santa Kroče u Firenci, 13. vek
• Katedrala u Naumburgu, 13. vek
• Katedrala u Bambergu, 13. vek
• Ka d Oro u Veneciji, 15. vek
• Lorenco Giberti, reljefi na vratima Krstionice, Firenca, 1401.-1402.
• Filipo Bruneleski, kupola katedrale u Firenci, 15. vek

Gotsko slikarstvo

Glavni članak: Gotsko slikarstvo

Klanjanje tri kralja od Đentilje de Fabijana

Madona, Florencija oko1410.

U doba gotike umetnost se podjednako razvijala i kao skulptura i kao slikarstvo. Tražio se „red i čistoća“ u umetnosti. U doba gotike pretrpani timpanoni se sređuju i javljaju se geometrijske forme i na portalu se formiraju više razrađenih zona. Reljef se izvlači iz ravni zida ali zadržava okvir arhitekture i od njenog se uticaja biće oslobođena tek u doba renesanse kada je nastalo zasebno skulptorsko delo.

Gotika je uništila velike zidne površine koje su bile pogodne za oslikavanje. Skeletna gotska konstrukcija je uništila zidne slike i nema više mogućnosti da se razvijaju ali su ovu funkciju prihvatili otvori i prozori koji se ovde nalaze i omogućavaju jednu novu tehniku slikanja na staklu- vitraž. Slikarstvo gotike ne ume da realizuje dubinu slike. Javljaju se i teoretičari (Vitilio) koji se bave problemom prostora na slici i perspektivom i koji su uticali na slikare i smatra se da su inspirisali Đota i umetnike njegovoga vremena. Đoto čiji je učitelj bio Čimabue vratio je slikarstvu prostorne iluzije- povratak realnoga slikarskoga prostora može da se prati od Đota. Umetnici istom bojom dobijaju senku i poznaju zgusnutu i razređenu boju. Vitraž je jedna plemenita tehnika koja se razvijala u gotici, staklo se vezuje u većim i manjim plohama i gradi sliku. To su slikarske kompozicije u velikim dimenzijama. Struktura slike je dvodimenzionalnog znači plošnog karaktera. Dominiraju boje crvena i plava, modre i žute boje. Konture se razvijaju i formiraju se olovom. Kasnije se javljaju i drugačiji pristupi u fazi dekadencije, kompozicije su manje, smanjuju se staklene površine, javlja se dodavanje senki na vitroima i tehnika gde se samo sredina obrađuje u vitražu.

U slikarstvu osim tradicionalne slikarske tehnike koje je bilo knjižno slikarstvo, a zahvaljujući gubitku zidnih površina upotrebom skeletnog sistema konstrukcije objekata u gotici dolazi do pojave slikarstva na staklu, nove slikarske tehnike koje se razvija u gotičkoj umetnosti i pored skulpture postaje jedan od glavnih elemenata ukrašavanja i dekorisanja objekata. Katedrale kako su se utrkivale koja će od njih biti viša tako se utrkuju i koja će imati najbolje i najlepše vitraže. Nova tehnika je i pojava slikarstva na ploči odnosno slike koja je izrađena na specijalno zgotovljenoj drvenoj ploči od tvrdog drveta koja se lepi iz unakrsno poslaganih delova i koja je po nekim mitovima bila pokrivena i platnom i ako se zna da je slika na platnu nastala tek u doba renesanse. Novi elementi realizma oko 1400. godine dolaze iz Burgundije i flamanskih oblasti (braća van Ajk) i težište razvoja je preneseno u francusko- holandske oblasti (Avinjon, Burgundija i Holandija) odakle se gotika proširuje u druge oblasti Evrope.

Umetnički zanati

bili su organizovani po srodstvu zanata i samostalno u cehove koji su imali zadatak da čuvaju kvalitet proizvoda. Tim načinom se proizvodnja jako usavršila i dobila visoki kvalitet.

Klesarstvo

bilo je razvijano uglavnom prilikom dekoracije hramova, gde je bogata dekoracija i figuralna ornamentika pokrivala zidove velikih katedrala (portali, prozorske okvire, zabate, galerije i tornjeve).

Nameštaj

Osnovni oblik nameštaja je bila škrinja koja je imala opštu upotrebu (orman, biblioteka, kasa i drugo). Njenu spoljašnju dekoraciju su sačinjavali arhitektonski ukrasi koji su preuzeti sa građevina. Počela je upotreba tehnike intarzije sa primenom različitog plemenitog drva. Škrinje su bile ukrašavane i umetničkim okovom od kovanog metala koje je obezbeđivalo i njihovu čvrstoću.

Rezbarstvo

Umetničko rezbarstvo je bilo upotrebljavano kod izrade različitog crkvenog nameštaja- škrinje, propovedaonice, svećnjaci, klupe, stolice i najme krila oltara.

Zlatarstvo

U gotičkoj plastici se uzdižu radovi od metala. To se najbolje vidi na zlatarskim radovima i zlatarima koji su stilski stvarali najrazličitije liturgijske predmete (križeve, pehare, tanjire i sl.), koji su bili ukrašavani svim vrstama dekoracija i formi koje je gotika poznavala i upotrebljavala.

Metaloproizvodnja

Izrađivali su se crkvena zvona i nadgrobne ploče. Od cinka su se pravile crkvene krstionice. Dalje su se gotovili razni oklopi i viteška oružja, znakovi, grbovi, pečati i kovani novac sa znakom na obe strane.

Knjigovezački zanati

Ukoliko su knjige bile ručno pisane i takođe ručno dekorisane, bili su jako skupe i retke i zbog toga se na njima izrađivala čvrsta zaštita od drvenih ploča koji su presvučene kožom koja se specijalno ukrašavala i na uglovima se izrađivalo dekorativno kovanje i naročito je veliki akcenat bio na gornjoj ploči.

Tekstil

Izrada goblena

Izrada goblena- okačenih ćilimova koji su stvarali dekorativni elemenat zidova u prostorijama i delimično su bili toplotna izolacija, bila je relativno jako raširena. Nalazili su se na njima različite kompozicije figura sa religioznom, antičkom ali i profanom tematikom.

Vezovi

su bili u to doba na jako visokom nivou. Bilo je primenjivano na bogatim dekoracijama ruha u bogoslužbama i kao ukrasi nekih odevnih predmeta.

Odeća

Na razvoj odeće su uticali ne samo krstaški ratovi već i nastanak novih kulturnih centara na dvorovima vladara i plemića. Ideal lepote nije bio snažan čovek već pre ženstveni mladić. Estetski ideal žene je bilo vitko telo u "S" liniji. Osnovni muški deo odeće je bila neupasana vrsta košulje. Dalja vrsta odeće je bio "cotte" koji je bio prepasan opasačem koji je bio ukrašen dugmićima a ponekad i vezom. Glavnim gornjim delom odeće je bio polukružan plašt koji je pokrivao oba ramena a njegovo potšivanje se vršilo kontrastnim bojama. Ženska odeća se u osnovi nije mnogo razlikovala od muške odeće. Odeća u vidu košulje je bila potkasana opasačem. Na to odelo su oblačile plašt u polukružnom kroju. Na izmaku razdoblja opanci i nogavice su se stopili u jednu celinu i nastali su tzv. "miniparti".

Ornament

Geometrijski ornament se osniva na konstrukciji linija, kruga i kružnog odsečka od čega nastaje elemenat koji se primenjuje na ukrašavanju prozora. Dalji elemenat su biljni motiv koji crpi iz domaćeg bilja (hrast, vinova loza i sl.) i koji se preuzima iz prirode u najvernijim oblicima.

Naročiti ukrasi koji se nalaze na hramovima su ukrasi iz eksterijera na gotičkim hramovima i drugim zgradama sa motivima životinjskih likova koji su služili za odvod atmosferske vode sa katedrala.

Vidi još

• Međunarodna gotika

Literatura

• Istorija umetnosti H.W. Janson, Beograd 1982.
• Opšta istorija umetnosti Đina Piksel, Beograd1974.
• Kako prepoznati umetnost, Ljubljana 1980.
• Istorija slikarstva Fernand Hazar, Beograd 1973.
• Calkins, Robert G.; Monuments of Medieval Art, Dutton. . 1979. ISBN 9780525475613. 
• Cherry, John. The Holy Thorn Reliquary, British Museum Press (British Museum objects in focus). . 2010. ISBN 978-0-7141-2820-7. 
• Cherry, John, in Marks, Richard and Williamson, Paul, eds. Gothic: Art for England 1400–1547, V&A Publications, London. . 2003. ISBN 978-1-85177-401-2. 
• Henderson, George. Gothic, Penguin. . 1967. ISBN 978-0-14-020806-1. 
• Hugh Honour and John Fleming, A World History of Art, 1st edn. 1982 (many later editions), Macmillan, London, page refs to 1984 Macmillan 1st edn. paperback. . ISBN 9780333371855. 
• Olson, Roberta J.M., Italian Renaissance Sculpture, Thames & Hudson (World of Art). . 1992. ISBN 978-0-500-20253-1. 
• Robinson, James, Masterpieces of Medieval Art, British Museum Press. . 2008. ISBN 978-0-7141-2815-3. 
• Rudolph, Conrad, ur. (2006). A Companion to Medieval Art: Romanesque and Gothic in Northern Europe. Wiley. ISBN 978-1405198783. 
• Rudolph,Conrad, "Inventing the Gothic Portal: Suger, Hugh of Saint Victor, and the Construction of a New Public Art at Saint-Denis," Art History 33 (2010) 568–595
• Rudolph, Conrad, "Inventing the Exegetical Stained-Glass Window: Suger, Hugh, and a New Elite Art," Art Bulletin 93 (2011) 399–422
• Snyder, James. Northern Renaissance Art, Harry N. Abrams. . 1985. ISBN 9780136235965. 

Spoljašnje veze

• Gothic art, from ArtCyclopedia
• Gothic art, from Encyclopedia Britannica Online.
• Gothic art, from Microsoft Encarta.
• Gothic art, from The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition. 2001.
• Gothic art, Museumsportal Schleswig-Holstein
• Gothic art Arhivirano na sajtu Wayback Machine (18. mart 2009), from "A World History of Art" and [2] Arhivirano na sajtu Wayback Machine (21. maj 2009).
• Gothic Art and Architecture Arhivirano na sajtu Wayback Machine (23. novembar 2019)
• „Gothic: Art for England 1400–1547”. Victoria and Albert Museum. Pristupljeno 2007-06-08. 
• The Pietà in French late Gothic sculpture: regional variations, a book from The Metropolitan Museum of Art Libraries (fully available online as PDF), which contains material on Gothic art