Prvenstvo rimskog pape

Uručenje ključeva apostolu Petru, freska Pjetra Peruđina iz 1482. godine.

Prvenstvo rimskog pape (lat. primatus Papae), takođe i primat rimskog pape, hrišćanska je doktrina koja se tiče značaja i autoriteta episkopa Rima u poređenju sa drugim episkopima hrišćanske crkve. Uz pitanje Filiokve, razlike u tumačenju ove doktrine glavni su izvor kontroverzi između Katoličke i Pravoslavne crkve. Katolicizam tvrdi da episkop Rima ima punu i neposrednu jurisdiktivnu vlast da upravlja i rukovodi cjelokupnom Crkvom. U Katoličkoj crkvi poglavarstvo rimskog episkopa izražena je u tzv. „Petrovoj službi” i potkrijepljena je biblijskim, kanonskim i bogoslovskim argumentima. Katolički bogoslovi legitimnost prvenstva „nasljednika Petra” na osnovu jevanđelskog teksta o riječima Isusa Hrista upućenih apostolu Petru (Mt. 16:18-19; Jn. 21:17).

Savremena katolička eklisiologija, zasnovana na tekstovima Novog zavjeta i ranohrišćanskog Predanja, nasljednike apostola Petra na rimskom prijestolu naziva „namjesnicima Hristovim”. Rimska crkva se od ranih vremena počinje vezati sa apostolom Petrom (od 3. vijeka) i razvija učenje o njegovom posebnom statusu među apostolima, a samim tim i o posebnom statusu rimskog episkopa. Prva tri vijeka crkva je rješavala nova pitanja preko mjesnih sabora, ne tražeći direktive iz Rima. Nijedan od rimskih episkopa nije lično predsjedavao vaseljenskim saborom. Umjesto njih, bili su prisutni njegovi predstavnici (legati), koji su zauzimali prvo mjesto „po časti”, pošto je Rim bio prijestonica carstva. Prvi vatikanski sabor je tradicionalnom učenju o prvenstvu pape dodao dogmu o vjeroučiteljskoj nepogrešivosti rimskog pontifika. Istorijski događaji (monofizitski raskol, arapska osvajanja) i neke odluke Efeskog i Halkidonskog sabora doveli su do uzdizanja Konstantinopolja u ravan sa Rimom. Dogmatski razvoj papskog primata bio je posljedica djelovanja Lateranskih sabora Katoličke crkve od 12. do 13. vijeka (1123, 1139, 1179. i 1215.).

Drugi vatikanski sabor, razvijajući katoličku bogosloviju, potvrdio je tvrdnju o božanskom pravu na prvenstvo i na poseban vjeroučiteljski autoritet pape. Katoličku tvrdnju o božanskoj uslovljenosti prvenstva Rima poriču sve druge hrišćanske konfesije. U nekim istočnim crkvama se priznaje samo počasno pravo da bude „prvi među jednakima”, ne pridodajući mu bilo kakvu vlast. Druge crkve priznaju autoritet koji proizilazi iz ovog prava na izražavanje, koja se oličavaju i vrše u jednom episkopu autoritetu cijele crkve. Rimokatolička crkva smatra da je primat pape „potpun, vrhovni i opšti, koji se nesmetano vrši nad cijelom Crkvom”. Ova vlast takođe pripada kolegijumu episkopa, koji je u zajednici sa papom. Vlast koja se pripisuje papi u vezi sa njegovim primatom, ima neka ograničenja. Savremena Katolička crkva priznaje da je pitanje primata pape na ekumenskom nivou jedan od najtežih problema. Ona nije samo teoretski složena, već izaziva i snažan emocionalni odgovor pristalica i protivnika ideje prvenstva rimskog episkopa, utičući na temelje konfesionalnog identiteta.

Dogmatsko opravdanje

Glavni članak: Prvenstvo apostola Petra

Raspeće Svetog Petra, djelo Karavađa (1601). Činjenicu Petrovog mučeništva u Rimu često su pominjali ranohrišćanski pisci Tertulijan, Origen i Jevsevije.

Prema hrišćanskoj eklisiologiji, glava Crkve je Isus Hristos. Istovremeno, Sveto pismo i ranohrišćanski izvori ukazuju na potrebu za vođstvom (prvenstvom) u crkvenim strukturama. Nekoliko pasusa u Novom zavjetu govori o tome da su rani hrišćani imali vođe (1. Sol. 5:12; Dap. 20:28; Fil. 1:1). Po Svetom pismu, Isus Hristos je za vrijeme zemaljskog života izabrao dvanaest apostola. Trojica od njih — Jovan, Petar i Jakov — imali su poseban položaj, jer su bili sa Spasiteljem za vrijeme Preobraženja (Mk. 9:2—10) i u Getsimanskom vrtu (Mk. 14:32—42). Jevanđelski tekst svjedoči o posebnoj ulozi apostola Petra, koji je bio upućen da „jača braću” (Lk. 22:32), „pazi na jaganjce i ovce” (Jn. 21:15—19) i takođe „primi ključeve Carstva nebeskog” (Mt. 16:1). Mučeništvo apostola Petra u Rimu dovodi do toga da se od 3. vijeka rimski episkop počinje povezivati sa apostolom Petrom i doživljava kao „nasljednik Petrov”. Kalikst I (217—222) i Stefan I (254—257) bili su prvi rimski episkopi koji su se pozvali na tekst jevanđelja da bi opravdali poseban status Rimskog prijestola.

Prema učenju Katoličke crkve prvenstvo pape proizilazi iz činjenice da je papa nasljednik apostola Petra, za koga Katolička crkva tvrdi da je bio glavni apostol Isusa Hrista. Kao opravdanje za prvenstvo apostola Petra u katolicizmu navodi se nekoliko novozavjetnih tekstova:

• „I reče Gospod: Simone, Simone, evo vas zaiska satana da vas vije kao pšenicu. A ja se molih za tebe da vjera tvoja ne prestane; i ti, kada se obratiš, utvrdi braću svoju” (Lk. 22:31—32). Prosijavanje u rukama Satane simbolizuje iskušenja koja dolaze apostolima, a u kojima je Simon-Petar morao da ojača svoju braću.
• „A i ja tebi kažem da si ti Petar, i na tome kamenu sazidaću Crkvu svoju, i vrata pakla neće je nadvladati” (Mt. 16:18) i dalje „I daću ti ključeve Carstva nebeskoga: i što svežeš na zemlji biće svezano na nebesima; i što razdriješiš na zemlji biće razdriješeno na nebesima” (Mt. 16:19). Ovu izjavu su više puta komentarisali Crkveni oci još od Origena. Glavna ideja brojnih tumačenja bila je da je vjera apostola Petra osnova hrišćanske crkve. Složen sistem slika ovog odlomka tumači se kao naznaka tri Petrove funkcije: stub crkve, zatvarač kapije ada i vlasnik ključeva moći. U cjelini oni u katoličkoj bogosloviji dovode do shvatanja posebne uloge Petra kao temelja i čuvara Jevanđelja, stuba crkve. Saglasnost da lik Petra ima prevagu među Isusovim apostolima i u ranoj crkvi, postoji i u pravoslavlju.
• „A kad objedovaše, reče Isus Simonu Petru: Simone Jonin, ljubiš li me više nego ovi? Reče mu: Da, Gospode, ti znaš da te volim. Reče mu: Napasaj jaganjce moje” (Jn. 21:15). Ova fraza se shvata kao jasan Isusov nalog Petru da vrši pastirsko vođstvo crkve.
• Vodeća uloga apostola Petra među apostolima zasniva se i na tekstu Djela apostolskih (Dap. 1:15; 2:14; 4:8; 5:3; 5:8; 5:29).

Savremeno katoličko tumačenje istorijskog aspekta prvenstva Petra naglašava ne toliko autoritativni aspekt njegove službe, koliko samo služenje. Titula „sluga nad slugama” (lat. servus servorum) koju je uveo papa Grgur I (590—604) odnosi se na jevanđelski izraz „koji hoće među vama da bude prvi, neka vam bude sluga” (Mt. 20:27). Isti aspekt je istakao papa Jovan Pavle II (1978—2005), koji se osvrnuo na ranohrišćanskog mučenika Ignjatija Antiohijskog, koji je definisao prvenstvo Rima kao „prvenstvo ljubavi”. Pri tome, kako primjećuju pravoslavni bogoslovi, nije ništa manje značajna služba drugih apostola, a u Novom zavjetu nije jasan posebni karakter Petrove službe, a veza između daljeg istorijskog razvija rimske službe i izjava Jevanđelja je prije nagađanje, nego što je potkrijepljena.

Pozadina

Ranohrišćanski period

O visokom autoritetu crkve Rima svjedoči Averkijev natpis iz oko 200. godine n. e.

U ranohrišćanskom periodu je već počelo formiranje ideje o prvenstvu episkopa u oblasnim crkvama. Najveći autoritet dobile su episkopske katedre većih gradova Rimskog carstva: Rim, Konstantinopolj, Antiohija, Aleksandrija i Jerusalim, koji su formirali tzv. „pentarhiju”. Značaj rimskog episkopa potvrđuju brojni stari dokumenti, uključujući prvu Klimentovu poslanicu Korinćanima (oko 96.) i Ignjatijevu poslanicu Rimljanima (između 110. i 117.). Kod Ignjatija se prvi put javlja opis Rimske crkve kao „preuzvišene u ljubavi”. Prema katoličkim tumačenjima, „ljubav” u ovom slučaju označava crkvenu zajednicu, dok protestanti ovdje vide naznaku prvenstva rimskih hrišćana u dobročinstvu. U pojedinim periodima zapažen autoritet su imali episkopi Kartagine, Soluna, Milana i Ravene. Neki od njih su naknadno ponijeli titulu patrijarha. Mitropolitsko i patrijaršijsko prvenstvo vršeno je kroz predsjedavanje pomjesnim i oblasnim saborima, prilikom hirotonije pomjesnih ili mitropolitskih episkopa, a takođe i kroz djelovanje apelacione instance. Slava Rima kao mjesta gdje su apostoli Petar i Pavle propovijedali, gdje su mučenički stradali i gdje su se nalazili njihovi grobovi, odmah je podarila gradu neviđeni ugled. U hrišćanskom kontekstu, status prijestonice Rima nije bio važan, ali se nije poricalo da je status uslovio pažnju apostola na Vječni grad. U ranohrišćanskom periodu, shvatanje crkvenog prvenstva formiralo se na nivou episkopa (34. apostolski kanon). Evolucija crkvenih struktura dovela je do novog shvatanja prvenstva na različitim nivoima: opština, eparhija, mitropolija, oblasna crkva i Vaseljenska crkva.

Katedra Svetog Petra u bazilici Svetog Petra u Rimu.

Ruski bogoslov Nikolaj Afanasjev smatra da je već u prednikejskom periodu autoritet svjedočanstva Rimske crkve bio toliko visok da je prihvatanje ili odbacivanje ovog ili onog učenja od strane Rima predodredilo odluku drugih Crkava. Poziv Rima je bio da igra ulogu arbitra, rješavajući kontroverzna pitanja svjedočeći o istinitosti ili neistinitosti određenog učenja. Rim je bio istinsko središte gdje su se okupljali svi oni koji su željeli da njihovo učenje bude primljeno ka svijesti Crkve. Svjedočanstvo Rimske crkve značilo je više od bilo koje pravne presude, stoga je, smatra Afanasjev, poznata latinska formula „Rim je progovorio, slučaj je završen” (lat. Roma locuta, causa finite) mogla se javiti već u vrijeme kada moć Rima nije stekla snagu zakona. Krajem 2. vijeka rimski episkop Viktor (189—198) pokušao je da razriješi spor oko datuma Uskrsa izopštenjem episkopa i maloazijske pastve, a samo posredovanje Polikrata Efeskog i Irineja Lionskog zadržalo je mir u crkvi. Po Afanasjevu, energični postupci pape Viktora nisu izlazili iz granica normalne crkvene prakse. Afanasjev ističe da je kategorički zahtjev pape da prihvati stav Rima bio zasnovan na predanju ogromne većine Crkava. Crkve Male Azije su ostale izolovane nakon što su sve ostale Crkve slijedile Viktorov zahtjev, ali bilo bi pogrešno govoriti o njihovom „izopštenju”: na kraju 2. vijeka niko nije smatrao mogućim da jedna Crkva može da izopšti drugu. Lično učenje Irineja Lionskog o crkvenom prvenstvu zasniva se na ideji očuvanja apostolskog predanja, gdje „najveća, najstarija i najpoznatija” Rimska crkva zauzima posebno mjesto kao čuvar opšteg crkvenog predanja.

Sredinom 3. vijeka, od kartaginskog episkopa Kiprijana počinje predanje tumačenja Mt. 16:18 kao vaseljenske crkve. Tome je prethodio niz značajnih događaja u životu crkve: nesuglasice po pitanju dozvoljenosti povratka u crkvu otpadnika koji su tokom progona hrišćana pod carem Decijem od 250. do 251. prinosili žrtve paganskim božanstvima, kao i disciplinska pitanja vezana za svrgavanje hispanskih episkopa. Papa Stefan (254—257) dozvolio je povratak otpadnika kroz pokajanje, dok je Kiprijan insistirao na prihvatanju novatijanskih otpadnika kroz ponovno krštenje. Kada je razlika postala jasna, papa je počeo da zahtjeva da Afrička crkva slijedi rimsku praksu. Kao odgovor, Kiprijan, koji je ranije isticao vrhovnost rimskih episkopa među ostalima, sazvao je tri sabora u Kartagini na kojima je donijeta odluka da se ne priznaje krštenje jeretika i da se pridržava prakse koja je postojala u Africi. Saznavši za to, papa je pisao Kartagini i još jednom zahtijevao da novatijani budu prihvaćeni samo sa pokajanjem, a takođe prvi put se pozvao na Mt. 16:18 da opravda svoju prevlast. Papu Stefana su kritikovali Dionisije Aleksandrijski i Firmilijan Cezarejski. Prema Afanasjevu, i Stefan i Kiprijan su zajedno odstupali od crkvenog predanja, a Kiprijan u većoj mjeri, pošto je nastojao da preko svojih sabora uspostavi vođstvo nad cijelom Crkvom, što je bila inovacija. Afanasjev smatra da je Stefanovo ponašanje bilo prirodno i u potpunosti u skladu sa prioritetnom ulogom Rimske crkve, tim prije što je Hispanija bila u njenoj sferi neposrednog uticaja. S druge strane, tokom ovih sporova Kiprijan je pokazivao uzdržanost, i upravo je on prvi upotrijebio izraz „katedra apostola Petra” (lat. cathedra Petri) u odnosu na rimski prijesto, označavajući tako „prvobitnu Crkvu, iz koje potiče jedinstvo sveštenstva”. Istovremeno, Kiprijan je pod „katedrom Petra” podrazumijevao bilo koji episkopski prijesto, a riječi „ti si Petar” bile su upućene svakom episkopu..

Papstvo i sabori rane Crkve

Sabori 4. vijeka

Kordovski episkop Osije predsjedava Nikejskim saborom. Zidna slika u Vatikanskoj biblioteci, djelo Čezara Nebije iz 1589. godine.

Uloga rimskog episkopa porasla je tokom bogoslovskih sporova u 4. i 5. vijeku, kada je papa počeo da se posmatra kao „arbitar” u sporovima istočnih patrijaršija. Prvi nikejski sabor, koji je sazvao car Konstantin Veliki u Nikeji 325, papa Silvestar I (314—335) priznao je kao legitiman i poslao na njega svoje predstavnike. Dio 6. kanona glasi: „Neka važe stari običaji, koji postoje za Egipat, Liviju i Pentapolj, naime, da aleksandrijski Episkop ima vlast nad svima tima oblastima: jer shodno običaju tako ima i rimski Episkop. Isto tako i u Antiohiji i u drugim Eparhijama neka se čuvaju povlastice crkvama”. Tako su episkopi Rima, Aleksandrije i Antiohije bili priznati kao ravnopravni u vršenju svojih ovlašćenja na svojoj teritoriji. Prema ishodu sabora, 6. kanon sabora priznao je vlast episkopa Rima nad Italijom. Ovo pravilo je postojalo u nekoliko izdanja i bilo je predmet falsifikovanja. Po svemu sudeći, za episkopa Rima početkom 4. vijeka bila je „uobičajena” vlast u prigradskim provincijama, odnosno čak ni na cijeloj teritoriji Italije. Već početkom 5. vijeka pojavile su se sumnje u vjerodostojnost njegove formulacije, a na Halkidonskom saboru (451) i za vrijeme Akakijevog raskola krajem vijeka pape su smatrale 6. kanon kao jasnu potvrdu njihovog primata i posjedovanja vrhovne vlasti na bilo kom saboru.

Od pomjesnih sabora 4. vijeka, Sardički sabor, koji se održao na vrhuncu arijanskog spora, imao je najveći značaj za razvoj ideje o papskom prvenstvu. Od 5. vijeka 3, 4. i 5. kanon sabora tumačeni su kao opravdanje za papin prerogativ da sasluša apele svih episkopa, što je bilo relevantno u sporovima između crkava Istoka i Zapada. Krajem 5. vijeka na njih se poziva papa Gelasije I (492—496). Kasnije su na Zapadu kanoni Sardičkog sabora pogrešno smatrali Nikejskim, a početkom 13. vijeka postali su osnova pretenzija Rima na isključiva jurisdikcijska ovlašćenja.

U drugoj polovini 4. vijeka pape su se aktivno miješale u sporove na Istoku, određujući iz političkih razloga na čijoj su strani. Ukupno 153 episkopa koji su učestvovali na Antiohijskom saboru 379. prihvatili su uslove zajedništva koje je iznio papa Damas I (366—384) i simbol vjere koji je on predložio. U svojoj borbi sa antipapom Ursinom, Damas je dobio podršku svjetovne vlasti, dobivši od zapadnog cara Gracijana izdanje zakona u svoju korist. Reskript Ordinariorum sententiae dao je papi vrhovnu sudsku vlast nad svim episkopima Zapada, bilo pozivanjem osumnjičenih u Rim ili imenovanjem sudija po svom izboru radi suđenja na licu mjesta. Isti dokument davao je svakom episkopu kojeg je prvostepeno osudio provincijski sabor, pravo na žalbu papi. Niz sabora, koje su sazvale pape u 4. vijeku, učvrstio je položaj Rima kao središta saborne aktivnosti ne samo u Italiji, već i širom carstva. Sposobnost rimskog prijestola da za relativno kratko vrijeme mobiliše nekoliko desetina episkopa za učešće na saboru, omogućila je papama da istupaju kao vođe nikejske struje i čitavog zapadnog episkopata. Istovremeno, postojala je praksa ličnog neprisustva papa na saborima, sazvanim izvan Rima.

Okončanjem arijanskog spora i obavljanjem opštenja između istočnih i zapadnih episkopa, nestala je potreba za zapadnom arbitražom na Istoku. Tokom Prvog carigradskog sabora 381. počelo je da se uobličava shvatanje da vaseljenski sabor ima punu vlasti i da ne zavisi ni od čijeg autoriteta, što je odraženo i u 3. saborskom kanonu („Episkop Konstantinopolja [Carigrada] neka ima prvenstvo časti posle episkopa Rima zbog toga što je Konstantinopolj — Novi Rim”), u kojoj je prvenstvo Rima shvaćeno kao prvenstvo časti na osnovu političkog statusa grada. Na Zapadu je sabor iz 381. priznat kao vaseljenski tek na Lateranskom saboru 649, nakon čega je izraz „prvenstvo časti” (lat. honoris primatum) usvojila većina latinskih kanonskih sabora.

Sabori 5. vijeka

Apostol Petar i papa Lav na fresci u crkvi Svetog Nikole u stjenovitim naseljima Motole.

Na Efeskom saboru 431, legati pape Celestina I (422—432) predstavili su ideju o „brizi” rimskog episkopa o cijeloj Crkvi. Tokom Halkidonskog sabora 451, vjeroučiteljska uloga rimskog pape u Crkvi se povećala. Pismo pape Lava I (440—461) carigradskom patrijarhu Flavijanu, u kojem je formulisano učenje o dvije Hristove prirode, koje su delegati Halkidonskog sabora detaljno proučavali, prihvaćeno je kao jedan od glavnih dokumenata sabora. Istovremeno, povećan uticaj pape nije se odrazio na odnos saborskih otaca prema rimskoj katedri, pošto je 28. saborski kanon dao Carigradu prvenstvo u odnosu na Rim („i prijestolu staroga Rima Oci su pridavali povlastice jer je taj grad bio prijestonica. Sledeći isti razlog, 150 najbogoljubaznijih episkopa priznali su jednake povlastice i najsvetijem prijestolu Novoga Rima, razložno prosudivši da grad koji je udostojen cara i Senata (sinklita), i koji uživa jednake povlastice starog carskog Rima, bude uzdignut i u crkvenim djelima kao onaj i da bude drugi posle njega”). Dakle, prvenstvo rimskog episkopa istočni Oci su doživljavali ne kao posljedicu nasljeđa ovog episkopa od apostola Petra, već kao zasnovanog na političkom značaju Rima kao prijestonice carstva. Isto tako, prednosti carigradskog prijestola nisu proizilazile iz njegove drevnosti (prijestoli Jerusalima, Aleksandrije i Antiohije su bili stariji), niti iz nekih drugih crkvenih preduslova, već isključivo iz političkog značaja Carigrada kao „grada cara i sinklita”. Papa Lav I nije prihvatio 28. saborski kanon i nikada ga nije priznala rimska katedra, iako je uvrštena u kanonski korpus. Prema Lavu, prvenstvo ne bi trebalo da bude određeno političkim značajem grada u kome se nalazi episkopska katedra, već odnosom prema apostolskom predanju. U ovog paradigmi, poslije Rima trebaju slijediti Aleksandrija i Antiohija, pošto su u njima propovijedali jevanđelista Marko i sam Petar. Lav dovršava obrazovanje učenja o papskom prvenstvu i naziv episkopa Rima „prvim od episkopa, vrhovnim vođom cijele Crkve”.

Spiskovi prvih episkopa Rima bili su od velikog značaja za dalju istoriju dogmata o papi kao nastavljača Petrovog djela. Prva tri, koje je oko 160. sastavio Hegesip, a sačuvali Epifanije Kiparski, Irinej Lionski i Jevsevije Kesarijski, počeli su sa Linom, kojem su episkopstvo predali apostoli. Četvrti je nastao u Rimu oko 354. pod papom Liberijem (352—366), a u njemu je Petar prvi put imenovan za episkopa Rima. Papa Lav je sebe radije nazivao „nedostojnim nasljednikom” (lat. haeres indignus) Petra preko koga apostol djeluje u crkvi. Poslije objavljivanja Lavovog tomosa, učesnici Halkidonskog sabora uzvikivali su da je sam Petar govorio preko pape. Slično, na Trećem carigradskom saboru 681. proslavljen je papa Agatije (678—681). Prema Valteru Ulmanu, britanskom specijalisti za srednjovjekovno pravo, fiksacija ideje o papskom prvenstvu je dostignuće Lava I. Kako primjećuje istoričar, ključna tačka ovdje je bilo uspostavljanje veze između Petra i papstva, ne kroz apstraktne pojmove i simbole, već kroz zajednicu dužnosti koje je obavljaju.

U sporovima 5. vijeka i dalje, podrška Rima je i dalje bila odlučujući faktor, iako razlog za ovakvo stanje nije uvijek jasan. Pokušaji pomirenja dijafizita i monofizita u Vizantiji poslije Halkidonskog sabora 484. doveli su do prekida jedinstva između Rima i istočnih patrijaršija. Optužujuće istočne patrijarhe za jeres, papa Feliks III (483—492) je prekinuo opštenje sa njima. Ovaj prvi raskol Istoka i Zapada trajao je do 519. i ušao u istoriju kao Akakijev raskol. Ona je prevaziđena usvajanjem „formule” pape Hormizda (514—523). Dokumentom koji su potpisali istočni jerarsi priznato je da je u Rimu „prava vjera uvijek bila čista” — to je kasnije dalo dodatna opravdanja za pretenzije papstva na prvenstvo.

Sabori 6—8. vijeka

Sredinom 6. vijeka u Vizantiji se razbuktao novi hristološki spor, koji je u istoriju ušao kao „Spor o tri poglavlja”. Rimski papa Vigilije bio je protiv sazivanja vaseljenskog sabora i osude „tri poglavlja”, koju je pokrenuo car Justinijan I. Kao odgovor na ovo, car je naredio da se Vigilije dovede u Carigrad. Stigavši u prijestonicu Vizantije 547, pod pritiskom vlasti, papa se složio sa osudom „tri poglavlja”. Car Justinijan je 553. sazvao Drugi carigradski sabor. Sabor je otvoren bez učešća pape, koji je odbio da učestvuje na njemu zbog malog broja predstavnike Zapadne crkve. Poslije neuspješnih pokušaja da se Vigilije uključi u rad sabora, saborski oci su izjavili da su odluke sabora mjerodavne i bez njega. Na kraju, Vigilije je bio primoran da prihvati rezultate sabora i osudi „tri poglavlja”. Rezultat nedoslijednog stava pape bio je raskol na Zapadu — sinod u sjevernoj Africi je izopštio papu, episkopi Milana i Akvileje su na duže vrijeme prekinuli opštenje sa Rimom, a episkopi Galije su poslali svoje primjedbe. Nakon toga, ponašanje pape Vigilija često su koristili kritičari katolicizma kao opravdanje za neuspjeh dogme o vjeroučiteljskoj nepogrješivosti pape.

Skoro cijeli 7. vijek istočna crkva je bila zaokupljena pitanjem jedinstvenosti volje Hristove. U početnom periodu spora, papa Honorije I (625—638), nesposoban da shvati suštinu problema, podržavao je monotelite. Treći carigradski sabor, koji se ovim pitanjem bavio 680—681, ne samo da je odbacio monotelitizam, već je i anatemisao i neke istočne patrijarhe i pokojnog Honorija. S druge strane, sabor je usvojio učenje njegovog nasljednika, ističući veliku ulogu pape Martina I (649—653) u borbi protiv ove jeresi. Poslanici pape Agatija na saboru su dosljedno branili pravoslavno vjeroučenje, odbacujući monoenergizam i monotelitizam. Posljedice grešaka Rima bile su dalje opadanje autoriteta papstva, a nekoliko godina kasnije Trulski sabor je svojim 36. kanonom potvrdio da prijestoli „starog Rima” i „novog Rima” uživaju „iste prerogative po časti”, a tri ostala patrijaršijska prijestola — Aleksandrijski, Antiohijski i Jerusalimski — slijede za njima. U srednjem vijeku papa-jeretik je zaboravljen, ali je na Prvom vatikanskom saboru (1869—1870) slučaj Honorija postao je još jedan argument protiv nepogrešivosti pape. Drugi nikejski sabor sazvan 787. protiv jeresi ikonoborstva donosio je odluke u skladu sa željama pape Hadrijana I. Tokom rada sabora, mišljenje pape je bilo od posebnog značaja. Istovremeno, zahtjevi pape za vraćanje eparhija u Italiji i na Balkanu pod jurisdikciju Rimske crkve bili su faktički ignorisani.

Srednji i novi vijek

Razlike u shvatanju prvenstva između Zapada i Istoka

Obrazovanje učenja o prvenstvu Rimske katedre završeno je zahvaljujući djelatnostima pape Lava I i pape Grgura I (590—604). Pojavu svijesti o svecrkvenom autoritetu pape na Zapadu je olakšao i odnos nekih vizantijskih otaca (Maksim Ispovjednik, Jovan Damaskin, Teodor Studit) prema papi kao arbitru. Maksim Ispovjednik je priznao Rimsku crkvu kao „prvu od crkava” (lat. princeps ecclesiarum) i tvrdio da je ona „sama ovaploćena Riječ Božija, koja je, kao i svi sveti sabori, po svetim pravilima i opredjeljenjima primila i posjeduje sve radi svega više od drugih svetih crkava na zemlji, ima poglavarstvo, autoritet i vlast da vezu i razrješava”. Maksim je pozvao papu Martina I da sazove Lateranski sabor 649, koji je odigrao veliku ulogu u osudi monotelitizma. Sve do 8. vijeka odnos između papskog prvenstva i autoriteta Vaseljenskog sabora bio je neizvjestan. Prema istraživačima, u periodu vaseljenskih sabora u Crkvi nije postojalo jednoglasno mišljenje o odnosu između sabornosti i prvenstva. Uprkos tome što su i rimski prijesto i Istok priznavali sedam vaseljenskih sabora, nedvosmislen model koji određuje odnos između prvenstva pape i autoriteta vaseljenskih sabora nije razvijen ni u jednoj Crkvi. I pored toga što su svi vaseljenski sabori sazivani po dogovoru sa papama i oci sabora nisu osporavali papsko prvenstvo, Drugi carigradski sabor je održan bez učešća rimskog pontifika, a Treći carigradski sabor je anatemisao jednog od arhijereja koji su predstavljao Rimsku katedru. Kako primjećuje grčki crkveni istoričar Vlasios Fidas, u epohi vaseljenskih sabora bogoslovi Istoka su razmatrali papski primat u kontekstu kanonski ustanovljene pentarhije i nisu bili svjesni teorijskog razvoja ovog koncepta na Zapadu, koji nije bio manifestovan u bilo kom zvaničnom dokumentu upućenom crkvi Istoka. Rim, ipak, nikada nije priznao odluke sabora veza za prvenstvo (3. kanon Prvog carigradskog, 28. kanon Halkidonskog i 36. kanon Trulskog sabora).

Počevši od 9. vijeka, Rimska crkva je prvenstvu sve više pridavala politički i pravni značaj. Latinski bogoslovi su čitavu istoriju papstva u prvim vijekovima preispitivali u okviru novog tumačenja, dokazujući kontinuitet sadašnjeg stanja. Da bi potvrdili svoje tvrdnje, crkva je pribjegla i falsifikatima. Kao odgovor, njihove istočne kolege su odbile da priznaju postojanje bilo kakvog prvenstva u prvim vijekovima i nastojali su da umanje činjenice koje se odnose na to. U međuvremenu, iz raznih razloga, na Zapadu su nestali praktično svi oblici episkopske kolegijalnosti, a saborna aktivnost u mitropolijama je prestala. Tome su u velikoj mjeri doprinijeli „Preudoisidorovi dekreti” nastali sredinom 9. vijeka, koji su razotkriveni kao lažni u 17. vijeku. Ideja da arhiepiskopi imaju vlast u onoj mjeri u kojoj su je dobili od pape bila je izražena i u dokumentima iz „Loršskih falsifikata”. Do 11. vijeka, princip „prvi prijesto ne podliježe ničijoj osudi” (lat. Prima Sedes a nemine iudicatur), koji se prvi put javlja u „Simahovim apokrifima” iz ranog 6. vijeka, dobija veliki značaj. Uz svu važnost principa za uspostavljanje papskog prvenstva, on je istovremeno služio i kao izvor problema u raznim situacijama: u slučajevima istovremenog izbora više papa, što nije bilo rijetko u srednjem vijeku, kada je papa bio osumnjičen za jeres ili za nekanonske postupke.

Pastvo na čelu Katoličke crkve

Poziv Svetog Petra ka apostolstvu, djelo Rafaila na tapiseriji iz 1515. godine.

Tokom reformi pape Grgura VII (1073—1085) prvenstvo je preispitano u mističnom duhu. U raspravi „De sancta Romana ecclesia” kardinala Humberta od Silva Kandide, a zatim u enklitici „Dictatus papae”, razvijena je ideja o crkvi kao o hijerarhiji pojmova, čiji je središnji izvor svega crkvenog života prvenstvo rimskog pape. „Diktat”, koji je uključivao 27 teza, dao je papi ogromna ovlašćenja ne samo u crkvenoj sferi, gdje je mogao sam da donosi odluke o svim „važnim pitanjima” (causae maiores), nego čak i da smjenjuje careve. Novo teorijsko opravdanje papskog prvenstva dao je cisterinski monah Bernard od Klervoa na zahtjev jednog od njegove braće u redu, budućeg pape Evgenija III (1145—1153). Koristeći terminologiju koju je prvi put upotrijebio u ograničenom kontekstu papa Lav I, Bernard definiše papu kao imaoca „pune vlasti” (lat. in plenitudenem potestatis), dok sve ostale, uključujući pomjesne crkve, imaju samo djelimičnu vlast (lat. in partem sollicitudinis). Papsko rukovodstvo, međutim, mora biti duhovno i harizmatično, a ne pravno i administrativno. U Bernardovom konceptu, dužnosti pape podrazumijevaju službe, a ne dominaciju. Što se tiče administrativne podrijeđenosti, opet iz Klervoa smatrao je pogrešnim da papa, zaobilazeći nivoe crkvene jerarhije, odlučuje o sudbini episkopa, opata i sveštenika. Za vrijeme pape Inoćentija III (1198—1216) prvi put je upotrijebljena nova papska titula „namjesnik Hrista” (lat. vicarius Christi) — za razliku od kraljeva i episkopa, koji su se do 11. vijeka u okviru svojih jurisdikcija imenovali isto, namjesništvo pape je obuhvatalo sve narode. Kao namjesnik Hrista, papa je bio „glava crkve” (lat. caput ecclesiae), što je trebalo da izrazi isključivu moć pape u crkvi, kao „glave” organizma, tijela koje obrazuju episkopi. Posljedica ovakvog pristupa bilo je priznavanje papine sposobnosti da u bilo kom trenutku vrši bilo kakva ovlašćenja, uključujući — kršeći vjekovnu tradiciju — u odnosu na grčku crkvu. Papa Inoćentije IV (1243—1254) otišao je još dalje, primjenjujući princip rimskog prava legibus solutus na crkvene poslove, stavljajući se na taj način iznad crkvenog prava. Važnu ulogu u formiranju prvenstva pape odigrala je bula pape Bonifacija VIII „Unam sanctam” (1302):

… ova Crkva, jedna jedina, ima samo jedno Tijelo, jednu Glavu… to su Hristos i Petar, namjesnik Hrista (Christi vicarius), a takođe i nasljednici Petrovi, po onome što je Gospod rekao samom Petru: „Napasaj ovce moje” (Jn. 21:17). On kaže „moje” uopšteno, ne misleći posebno na ove ili one; to podrazumijeva, da su svi oni bili povjereni Njemu.

Grgureva reforma dala je podsticaj obnavljanju saborske djelatnosti pod predsjedavanjem pape. U početku su se episkopi sastajali pod predsjedavanjem pape da bi razgovarali o raznim pitanjima, disciplinskim ili političkim. Mjesto propovijedanja bilo, po pravilu, Rim, ali tokom perioda sukoba s carevima Svetog rimskog carstva ili gubitka kontrole nad gradom, sabor se mogao održati u bilo kom drugom episkopalnom centru. Sljedeća faza bila je organizacija u 12. vijeku „opštih” lateranskih sabora (1123, 1139. i 1179), kasnije nazvani vaseljenski. Četvrti lateranski sabor koji je podržao pod papom Inoćentijem III 1215, prvobitno je nazvan vaseljenskim. Namjeru Grgura VII da obnovi izbor episkopa nisu podržali njegovi nasljednici, a pod Inoćentijem III postavljanjem arhiepiskopa, episkopa i opata u prihodne opatije, bavila se kurija. Praktičnu punoću papske vlasti potkrijepio je avgustinac Avgustin Trijumfus, koji je tvrdio da je samo papa izvor episkopske jurisdikcije. Trijumfusovo učenje je preovladavalo Katoličkom crkvom sve do Drugog vatikanskog sabora.

Drugu polovinu 14. i prvu polovinu 15. vijeka obilježila je kriza papstva i raskol u Katoličkoj crkvi, što je dovelo do pojave nekoliko papa odjednom. Pretenzije svakog od suprotstavljenih papa na vrhovnu vlast i jurisdikciju, učinili su gotovo nemogućim postizanje kompromisa. U to vrijeme se u katolicizmu pojavio koncept koncilijarizma, koji je branio prioritet saborskih odluka nad odlukama rimskog pontifika. Konstantskim saborom Katoličke crkve, koji je održan od 1411. do 1418, okončan je raskol i izabran papa Martin V. Martin V i njegov nasljednik Evgenije IV započeli su odlučnu borbu protiv koncilijarizma, što je dovelo do osude nove eklisiologije na Petom lateranskom saboru 1516. godine. Istovremeno, istočna tradicija je i dalje razmatrala prvenstvo pape u kontekstu pentarhije patrijaršija. Sukob dvije tendencije dogodio se na Ferarsko-firentinskom saboru 1438—1442, kada je papa Evgenije IV bio prinuđen da prihvati preliminarne uslove koje su istočne jerarsi postavili u vezi sa sazivanjem i radom sabora. Vizantinci su tražili da na saboru bude predstavljena cijeli episkopat Zapada, dok se većina prelata okupila u Bazelu. Papa je zauzvrat izjavio da je njegovo prisustvo, kao i prisustvo patrijarha i cara, dovoljno za početak rada sabora. Iako je naknado izražen tradicionalno zapadni stav da „kad god se pojavi spor oko vjere, on se tiče primasa Rimljana, koji treba da riješi ovaj spor; a ako se primas oglasi, svi sabori i cijela crkva dužni su da prihvate istinu koju je on izrekao”, istočni jerarsi su u samoj činjenici sazivanja sabora vidjeli priznanje prevlasti vaseljenskog sabora nad papom.

Papsko prvenstvo i istočne katoličke crkve

Vidi još: Istočne katoličke crkve

Prelati istočnih katoličkih crkava sa papom Pijem XI.

Vodeći unijatsku politiku na Istoku, Apostolska stolica je zahtijevala od istočnih crkava priznanje papskog prvenstva. Tako je Četvrti lateranski sabor (1215) uspostavio poglavarstvo Rimske stolice nad svim istočnim patrijaršijama. Unijatska politika pretpostavljala je očuvanje autonomije istočnih crkava i upotrebu istočnih liturgijskih obreda, uz priznanje papskog primata. Zaključenjem Lionske (1274) i Firentinske unije (1439) istočni delegati su priznati vlast rimskog pape u Vaseljenskoj crkvi. Tako je u papskoj buli o Firentinskoj uniji predstavljena tvrdnja o jurisdikcionoj moći rimskog pontifika „da upravlja i vodi cijelu Crkvu” (lat. universalem Ecclesiam), a papa se naziva „ocem i učiteljem svih hrišćana” (lat. christianorum patrem ac doctorem existere). U tekstu je dat i poredak prvenstva patrijaršija: Rimska, Konstantinopoljska, Aleksandrijska, Antiohijska i Jerusalimska, pri čemu je naglašeno da se za istočne crkve taj poredak sprovodi „bez povrjede svih njihovih privilegija i prava” (lat. salvis omnibus juribus et privilegiis patriarchum).

Uprkos vjeroučiteljskom jedinstvu sa Rimom, u uspostavljenim unijatskim crkvama iznova su se javljali sporovi oko tumačenja papskog primata. Tako je tokom rada Prvog vatikanskog sabora (1869—1870) određen novi odnos između vlasti pape i episkopata: utvrđena je papska nepogrešivost u pitanjima vjere i morala, a proglašena je anatema onima koji nisu priznali papsko prvenstvo. Tome se usprotivilo petnaest istočnokatoličkih episkopa, na čelu sa patrijarhom Melkitske grkokatoličke crkve Grigorijem II Jusefom, posebno skrenuvši pažnju na neprihvatljivost anateme za istočne hrišćane. Tokom saborske rasprava, 18. januara 1870. pozvali su papu Pija IX da ostane vjeran odlukama Firentinskog sabora, uvidjevši u dogmi o nepogrešivosti pape prijetnju prekomjernoj centralizaciji vlasti u crkvi. Kao ishod, u trećem poglavlju dogmatskog ustava „Pastor aeternus”, usvojenom na saboru, potvrđena je „puna i vrhovna vlast [papine] jurisdikcije nad vaseljenskom Crkvom”, proglašavajući anatemu onima koji se s tim ne slažu.

Katolici istočnog obreda priznaju prvenstvo rimskog pape u Crkvi. Tako, katihizis Ukrajinske grkokatoličke crkve o pitanju prvenstva rimskog pontifika kaže:

U svakoj pomjesnoj Crkvi, koja je u zajednici sa drugim pomjesnim Crkvama, djeluje sva punoća Crkve Hristove. Vidljivi znak zajedništva crkava je Vaseljenski episkop — Papa Rimski, čije prvenstvo u ljubavi i učiteljskom služenju pripada nasljeđu vjere cijelog hrišćanstva… Zajedništvo sa Rimskom Crkvom je znak i uslov pripadnosti Vaseljenskoj Crkvi.

Papa je jurisdikcioni poglavar istočnih katoličkih crkava. Tako se od novoizabranih poglavara unijatskih patrijaršija (Jermenske, Koptske, Maronitske, Melkitske, Sirijske i Haldejske) traži da dobiju od pape saglasnost za prijem u crkveno opštenje, što u stvari znači odobrenje izabranog kandidata od Rima.

Savremeni položaj Katoličke crkve

U novom vijeku, u uslovima opadanja političkog uticaja Rimske stolice u Evropi, u Katoličkoj crkvi pojavili su se novi koncepti tumačenja papskog prvenstva. U Francuskoj je postala široko rasprostranjena nova ideja sabornosti tzv. galikanizam, u Njemačkoj — febronijanizam, a u Austriji — jozefinizam. Odgovor na ove pokušaje da se ograniči papska vlast u crkvama evropskih država bila je ideologija ultramontanizma. Na mnogo načina, neke od ideja ultramontanizma bile su oličene u odlukama Prvog vatikanskog sabora (1869—1870), koji je odobrio dogmu o papskoj nepogrešivosti u pitanjima vjere i morala. U pogledu papskog prvenstva i nepogrešivosti, sabor je usvojio ustav „Pastor aeternus”. Dio katoličkog sveštenstva i vjernika nije se složio sa odlukama Prvog vatikanskog sabora i obrazovao je Starokatoličku crkvu. Prema tumačenju Papskog savjeta za unaprjeđenje hrišćanskog jedinstva, datom 2001. u dokumentu „Petrova služba”, uspostavlja se sljedeća veza između nepogrešivosti i prvenstva: „osoba koja vrši univerzalnu službu jedinstva takođe ima poseban vjeroučiteljski autoritet”.

Papa Pavle VI (1963—1978), a zatim i papa Jovan Pavle II, prepoznali su pitanje primata pape ne samo kao jedan od najtežih i najhitnijih bogoslovskih problema, već i kao glavnu preprjeku vaseljenskom jedinstvu. Sastanak Anglikansko-rimokatoličke međunarodne komisije iz 1981. utvrdio je da je Rimokatolička crkva priznala da „tekstovi Novog zavjeta ne pružaju dovoljnu osnovu za dogmu o primatu pape” i da „ne sadrže izričite naznake prenosa prvenstva na Petra”. Prema gledištu usvojenom na sastanku, ova doktrina je pretrpjela razvoj poput učenja o Trojici, božanstvenosti Hrista i hispostasnom sjedinjenju priroda u njemu, kao rezultat izvođenja posljedica iz otkrovenja istine, koje nisu bile vidljive od početka. Prema Katehizisu Katoličke crkve, „Zahvaljujući pomoći Duha Svetoga shvatanje kako stvarnosti tako i izražaja pologa vjere može u životu Crkve napredovati: — »po razmatranju i proučavanju vjernika koji u svojem srcu o tome razmišljaju«”, posebno kroz bogoslovska istraživanja. Shodno tome, bilo bi pogrešno očekivati da se doktrina o primatu pape nađe u ranoj crkvenoj literaturi i da joj se na osnovu toga poriče istorijska valjanost. Prema katoličkom gledištu, položaj pape kao poglavara vaseljenske crkve razvijao se postepeno, kao što u vrijeme apostola nije bilo episkopa kao vođa mjesnih hrišćanskih zajednica. Tako hrišćanski tekstovi koji ne daju izričite odgovore na mnoga pitanja, poput „da li poslije krštenja ima oproštenja grijehova” ili „da li treba krstiti djecu”, postepeno postaju razumljivija u svjetlu relevantnih događaja. Što se tiče ove dogme, kardinal Džon Henri Njumen je primjetio da je „razvoj hrišćanskih ideja očigledno u sozercanju Božanstvenog Autora, kao što zaključujemo da postoji razum u sistemima fizičkog svjeta. U svakom slučaju, njena [razvojna] neophodnost i prisustvo su dokaz plana vidljivog stvaranja, a isto važi i za prekide, ako se može upotrijebiti takva riječ, u strukturi prvobitne vjere Crkve, koje omogućavaju da ovi razvoji, koji proizilaze iz istine koja leži okolo, budu predodrjeđenije da ih popune”.

Sredinom 20. vijeka, Drugi vatikanski sabor (1962—1965), razvijajući katoličko bogoslovlje, potvrdio je tvrdnju Božanstvenog prava na prvenstvo i na posebni vjeroučiteljski autoritet pape. U glavnom eklisiološkom dokumentu „Lumen Gentium” Drugog vatikanskog sabora, s osvrtom na ustav „Pastor aeternus” Prvog vatikanskog sabora, učenje o uspostavljanju, neprekidnosti, značenju i smislu svetog Prvenstva Rimskog pontifika i njegovoj nepogrešivosti učiteljstva, a papa je imenovan „Nasljednikom Petra, Namjesnikom Hrista i vidljivom Glavom cijele Crkve”. Istovremeno, u dokumentu je naglašen značaj episkopa kao pastira obdarenih Svetim Duhom (gl. 21), koji čine jedinstveni kolegijum (gl. 22—23). Pored paralela sa učenjem Kiprijana Kartaginskog, učenje o kolegijalnosti je usko povezano sa idejama francuskog bogoslova Anrija de Lubaka, koji je pisao o jedinstvu episkopa sa svojom pastvom s jedne strane, i sa ostalim episkopima sa druge, i da je episkop Rima, kao nasljednik Petra, izraz ovog jedinstva. Drugi vatikanski sabor je odbacio tradicionalno tumačenje posebne uloge Petra, po kojoj je sve što je apostolima dao Hristos dato preko Petra. Papa je nazvan „namjesnikom Hrista”, ali „episkopi upravljaju pojedinačnim Crkvama koje su im povjerene kao namjesnici i izaslanici Hrista” (gl. 27). Tako je sabor papu nazvao oličenjem svega što postoji u cijeloj zajednici episkopa. Kolegijum episkopa ima moć samo u sprezi sa papom na čelu. Suprotno onome što je prihvaćeno na Prvom vatikanskom saboru, svaki episkop je odgovoran ne samo za svoju pastvu, već i dijeli brigu za crkvu i cjelini.

Papa Jovan Pavle II je u enklitici „Ut Unum Sint” iz 1995. pozvao hrišćanske konfesije na bogoslovsku raspravu o temi prvenstva Rimskog pontifika. Posebno su katolici priznali da je „forma, koju prvenstvo poprima u Katoličkoj crkvi, neprihvatljiva za sve druge crkve”. Ova papina inicijativa naišla je na pozitivan prijem, posebno među protestantima, jer je ukazivala da je Sveta stolica spremna na fleksibilnost po ovom pitanju. Ipak, zvaničnici Katoličke crkve nastavili su da brane tradicionalno katoličkog shvatanje ovog pitanja u duhu Prvog vatikanskog sabora. U dokumentu „Petrova služba” stoji: „Katolička crkva smatra da je prvenstvo Rima utvrđeno Božanstvenim pravom i stoga se odnosi na temeljnu i nepromjenljivu strukturu Crkve”.

Prema mišljenju predsjedavajućeg Papskog savjeta za unaprjeđenje hrišćanskog jedinstva kardinalu Valteru Kasperu, izrečenom na simpozijumu o službi Svetog Petra sazvanom u Rimu 2003, potreban je novi pogled i poimanje učenja prvenstva koju je formulisao Drugi vatikanski sabor. Prvi princip nove recepcije Kasper ukazuje stavljanje pitanja prvenstva u eklisiološki kontekst, uz priznavanje moći episkopa kao pastira svoje eparhije. Formulaciju „sam po sebi, a ne uz saglasnost Crkve” (lat. ex sese, non autem ex consensu Ecclesiae) iz odluke Prvog vatikanskog sabora Kasper naziva neprihvatljivom i predlaže da se shvati „u čisto jurisdikcionom smislu”, kao pokazatelj odsustva potrebe za dodatne pravne potvrde odluka pape. Drugi princip dogmatske hermeneutike tiče se sprovođenja dekreta Prvog vatikanskog sabora u integralnu tradiciju, odnosno priznavanja legitimnosti posebno nasljeđa istočnih crkava i njihovog prava na samoupravu po sopstvenim zakonima. Ovaj princip je utvrdio Drugi vatikanski sabor, a zatim je dobio široko priznanje među katoličkim bogoslovima. Tako je 1982. kardinal Jozef Alojz Racinger izjavio da „što se tiče učenja o prvenstvu, pretenzije Rima prema Istoku ne bi trebalo da prelaze one formulisane i iznijete u prvom milenijumu”. S druge strane, konceptualne razlike su već tada postojale, a značajne promjene u drugom milenijumu dogodile su se i na Zapadu i na Istoku. Prijedlog da se Prvi vatikanski sabor tumači u istorijskoj perspektivi nisu prihvatile pravoslavne crkve. Treba uzeti u obzir i specifične istorijske okolnosti koje su dovele do usvajanja određenih odluka na Prvom vatikanskom saboru. Zauzimanje Rima 1870. i prateći događaji doveli su do toga da se primat pape definiše u smislu suvereniteta. Istovremeno, shvatanje papske vlasti kao neograničene ne proizilazi neposredno iz dogmi Prvog vatikanskog sabora, već proizilazi u njihovoj maksimalističkoj interpretaciji.

Tačke gledišta drugih crkava

Drevnoistočne crkve

Crkva Istoka je odbacila Efeski sabor 431. i prihvatila hristološko učenje koje su formirali Teodor Mopsuestijski i Nestorije, zbog čega se Asirska crkva Istoka često naziva „nestorijanskom”. U 16. vijeku dio Crkve Istoka stupio je u uniju sa Rimokatoličkom crkvom, priznajući papsko prvenstvo. Unijati su istovremeno branili katoličku eklisiologiju — npr. haldejski patrijarh Abdišo V Hajat (1894—1899) bio je autor bogoslovskih djela u odbrani papskog prvenstva.

Nakon početka bogoslovskog dijaloga između Asirske i Katoličke crkve 2015, Sveti sinod Asirske crkve Istoka odlučio je da ne potpiše uzajamno priznanje Svetih tajni sa Rimokatoličkom crkvom. Odbijanje je uzrokovano prijedlogom Papskog savjeta za unaprjeđenje hrišćanskog jedinstva o pozitivnoj ocjeni primata rimskog pape. Asirski član Mješovite bogoslovske komisije episkop kalifornijski Mar Bavaj Soro je 2008, nezadovoljan obustavom bogoslovskog dijaloga sa katolicima, zajedno sa šest sveštenika, trideset đakona i oko hiljadu vjernika prekinuo opštenje sa Asirskom crkvom i prešao u Haldejsku katoličku crkvu. Istovremeno, Bavaj Soro je primjetio da su „prije dvadeset godina mnogi vjernici Asirske crkve shvatili da, osim papskog prvenstva, između njih i Katoličke crkve nema bogoslovskih razlika”, a takođe se obratio vjernicima Asirske crkve Istoka sa argumentima u korist jurisdikcionog prvenstva rimskog pape, citirajući odlomke iz spisa istaknutog istočnosirijskog bogoslova Abdiša (um. 1318). Patrijarh Haldejske katoličke crkve Luis Rafael I Sako je 2015. apelovao na Asirsku crkvu Istoka i Drevnu asirsku crkvu Istoka, koja se otcijepila od nje, sa pozivom da se ujedine i ponovo stvori jedinstvena Crkva Istoka pod vlašću pape. Asirska crkva Istoka je odbila ovaj prijedlog i ova inicijativa nije sprovedena.

Tokom seminara „Eklisiologija i jedinstvo Crkve” (1—5. jul 1994), u okviru rada ekumenske organizacije Pro Oriente, potpisan je sporazum između katoličkih i drevnoistočnih bogoslova, kojim je izražen stav nehalkidonskih crkava po pitanju papskog primata. U dokumentu je navedeno da koncept prvenstva u drevnoistočnoj tradiciji ne implicira njegovu jurisdikcionu prirodu, a tradicionalni izrazi koji se koriste za definisanje prvenstva u eklisiologiji nehalkidonskih crkava su: „prvenstvo časti”, „prvenstvo ljubavi” i „prvenstvo među jednakima”. Da bi se raspravljalo o pitanjima (uključujući i pitanje papskog prvenstva) koja ometaju postizanje evharistijskog jedinstva, osnovana je 2003. Mješovita međunarodna komisija za bogoslovski dijalog između Katoličke i Drevnoistočke crkave.

Pravoslavna crkva

Glavni članak: Pravoslavlje i papsko prvenstvo

Sve do 9. vijeka, svi periodi raskola između Rimske crkve i istočnih patrijaršija bili su zbog dogmatskih pitanja i jeresi. U 9. vijeku sukob između carigradskog patrijarha Fotija I i rimskog pape Nikole I doveo je do crkvenog raskola. Istovremeno je počeo postupak postepenog otuđenja zapadne i istočne hrišćanske crkve. Ovaj postupak je bio vođen političkim (orijentacija papa prema Karolinškom carstvu i nepovjerenje prema vizantijskim carevima), kulturni (upotreba grčkog i staroslovenskog jezika na Istoku i latinskog na Zapadu), eklisiološki (rimska katedra je sve više preduzimala administrativne funkcije) i dogmatski faktor (rasprave o Filiokve). Kanonsko pravo Pravoslavne crkve pridavalo je manji značaj 3, 4. i 5. kanonu Sardskog sabora, pridajući im drugačije postupno značenje i dodjeljujući carigradskom patrijarhu jednaka prava kao i papi. Prvenstvo časti u pravoslavnom smislu davalo je pravo predsjedavanja vaseljenskim saborima, koji, međutim, imaju veću moć od pape i svih pet patrijarha vaseljenske crkve. Katolička doktrina, koja rimskom papi pripisuje funkcije upravljanja cjelokupnom vaseljenskom crkvom, u pravoslavlju je nazvana „papizam”. Pitanje prvenstva pape jedan je od glavnih razloga podjele zapadne i istočne hrišćanske crkve. Pravoslavna crkva nikada nije imala i nema jedinstvenu administrativnu strukturu upravljanja. Rimski episkop je do raskola 1054. smatran prvim „po časti”, ali mu nije priznato prvenstvo vlasti. Poslije 1054, carigradski patrijarh je priznat kao „prvi među jednakima” među predstojnicima pomjesnih pravoslavnih crkava, koji od vizantijskih vremena nosi titulu „vaseljenskog”, međutim, ni ova titula ni prvenstvo po časti ne daju carigradskom patrijarhu bilo kakva jurisdikciona prava izvan granica sopstvene patrijaršije.

U 20. vijeku problemom prvenstva bavio se pravoslavni bogoslov Nikolaj Afanasjev. Njegov koncept „evharistijske eklisiologije” razvili su Jovan Majendorf, Aleksandar Šmeman i drugi. Kao zvanični ekumenistički posmatrač, Afanasjev je učestvovao u radu Drugog vatikanskog sabora, a njegovi stavovi su poštovani ne samo u pravoslavlju, nego i u Katoličkoj crkvi. Sa stanovišta pitanja prvenstva, Afanasjev razlikuje dvije vrste eklisiologije, univerzalnu i evharistijsku. Prvi od njih sugeriše da cijela crkva treba slijediti jedno vođstvo, što zahtjeva lični autoritet zasnovan na pravu lične vlasti. Naprotiv, u evharistijskom modelu „vlast pojedinog episkopa ne može postojati, pošto vlasti zasnovane na zakonu, nema u Crkvi”. Po Afanasjevu, „evharistijska eklisiologija još uvijek živi u dubini pravoslavne duše”. Zajednička međunarodna komisija za bogoslovski dijalog između Rimokatoličke i Pravoslavne crkve odobrila je 2007. tzv. „Ravenski dokument”, u kojem se navodi da iako je istorijski episkop Rima bio prvi među patrijarsima, strane tumače istorijske dokaze o toj epohi u pogledu prerogativa rimskog episkopa kao prvog. U dokumentu se takođe navodi da „prvenstvo i sabornost zavise jedno od drugog. Prema tome, prvenstvo na različitim nivoima života Crkve — pomjesnom, regionalnom i vaseljenskom — uvijek treba posmatrati u kontekstu sabornosti, a sabornost, retrospektivno, u kontekstu prvenstva” (p. 43). „Ravenski dokument” nije ratifikovala Ruska pravoslavna crkva, a odgovor na njega dao je „Stav Moskovske patrijaršije o prvenstvu u Vaseljenskoj crkvi” (ili Moskovski dokument) 2013. godine. U njemu je ideja prvenstva, u skladu sa trenutnim stanjem, razmatrana na različitim nivoima crkvene organizacije.

Pravoslavne crkve priznaju istaknutu ulogu apostola Petra u ranoj crkvi, ali pitanja koja se odnose na njegovo prvenstvo u pravoslavnom bogoslovlju su diskutabilna. Postoje različita mišljenja u pogledu shvatanja prirode i stepena ovog prvenstva, ali generalno smatraju da prvenstvo apostola Petra ne podrazumijeva nikakvu vrstu moći, već se svodi samo na pravo na posebnu čast. Druga tačka se tiče prirode nasljeđa Petrove titule i funkcije, validnosti tvrdnji vođa pojedinih crkava da naslijede njegovu ulogu i ovlašćenja. Shodno tome, oni odbacuju učenja o apsolutnom prvenstvu i vjeroučiteljskoj nepogrešivosti rimskog pape, ustanovljenu u Rimokatoličkoj crkvi, čak pojedini teolozi ovakvo učenje smatraju jeretičkim. Pravoslavna eklisiologija predviđa prvenstvo časti i ne slaže se sa tumačenjem prvenstva u katoličkom bogoslovlju, izraženim u učenju „o uspostavljanju, kontinuitetu, značenju i smislu svetog Prvenstva Rimskog pontifika i o njegovom nepogrešivom učenju”. Pravoslavno bogoslovlje ne prihvata pretenzije papske katedre na apsolutnu vlast u Crkvi i prvenstvo shvata isključivo kao „prvi među jednakima” (lat. primus inter pares).

Protestantizam

Pitanje papstva i njegovog autoriteta bilo je jedan od glavnih problema za ranu reformaciju u njihovom sporu sa Katoličkom crkvom. U svom odbacivanju rimskoj hijerarhije, Martin Luter je do sredine 1520. zaključio da je papa „Antihrist”. Držeći se protestantskih dogmi, Luter je iznio niz zamjerki na ovlašćenja pontifika, u kojoj je poricao isključivo pravo na tumačenje Svetog pisma koje su uzurpirale pape i tvrdnju da je spasenje moguće samo u opštenju sa Rimom i u potčinjavanju njemu. Slične stavove imali su Filip Melanhton i Martin Bucer. Filip Melanhton je dozvolio jurisdikcionu vlast pape, pod određenim uslovima: „ …što se tiče pape, vjerujem da ako se on nije miješao u Jevanđelje, onda mi, radi mira i opšte saglasnosti onih hrišćana koji su pod njegovom vlašću i dalje žele da budu pod njom, bilo bi neophodno priznati njegovu nadmoć nad episkopima po ljudskom pravu”. Osnivači reformacije vjerovali su da izvor „antihrišćanske” suštine papstva nije ideja prvenstva kao takvog, već zloupotreba principa iure divino u njegovoj primjeni. Čak i poslije 1520. Luter se držao uslovnog priznavanja papskog prvenstva — ako se papa držao Jevanđelja, da li bi bilo dozvoljeno da ga priznamo onim za koga se predstavlja. Važan dokument protestantskog odbacivanja dogme o primatu pape je rasprava „Taktat o moći i prvenstvu Pape” koju je 17. februar 1537. napisao Melanhton i koju su prihvatili svi luteranski bogoslovi. Luteranski bogoslovi 17. i 18. vijeka čak su priznavali vodeću ulogu Petra među apostolima, ali je usvajanje „Pastor aeternus”, prema opštem mišljenju protestanata, zatvorilo mogućnost postizanja dogovoru o prvenstvu. Ipak, uslovljenost luteranskog stava po pitanju prvenstva omogućava postizanje kompromisa, a o problemu se više puta raspravljalo tokom različitih rundi Luteransko-katoličkog dijaloga.

Za anglikanstvo, koje je odbacilo vlast Rima u svom simbolu vjere, pitanje papskog prvenstva, ako ga uopšte ima, postavlja se kao poseban aspekt opšteg pitanja o granicama episkopske vlasti. Savremeno gledište Anglikanske crkve izraženo je 8. rezolucijom Lambetske konferencije 1988, kojom je odlučeno da se nastavi potraga za dogmatskim opravdanjem za ideju vaseljenskog prvenstva, koja je, uz kolegijalnost, instrument za postizanje crkvenog jedinstva. Ovaj oprezni zaključak bio je logičan razvoj izjava koje su ranije date u različitim anglikanskim crkvama o odsustvu indikacija potrebe za svjetskim vođstvom bili u ranijim ekumenskim dokumentima ili u tradicijama anglikanstva.

Starokatolicizam

Tokom bogoslovskog dijaloga između Rimokatoličke crkve i Utrehtske unije starokatoličkih crkava, strane su 2009. prepoznale da su glavni razlozi razdvajanja Katoličke i Starokatoličke crkve neslaganja oko odnosa prema papskom prvenstvu u pomjesnoj crkvi (1723) i dogma Prvog vatikanskog sabora o papskog nepogrešivosti i jurisdikcionom prvenstvu pape (1870). Zvanične starokatoličke izjave i deklaracije o prvenstvu episkopa Rima uvijek su priznavale poseban status pape, priznat u zajedničkoj tradiciji crkava Istoka i Zapada, ali su odbacile opšte jurisdikciono prvenstvo i doktrinarnu nepogrešivost pape. Starokatolicizam smatra ulogu pape „prvog među jednakima”: papski primat se mora vršiti u duhu sabornosti, a papa je jednostavno prvi među patrijarsima.

Stav Utrehtske unije starokatoličkih crkava u pogledu papskog prvenstva izražen u dokumentu „Vlast i prvenstvo u Crkvi”, usvojen na anglikansko-starokatoličkoj bogoslovskoj konferenciji (6—10. avgusta 1985):

Svjesni smo da se tokom vijekova rimsko prvenstvo razvilo iz te jednostavne koncepcije u centralizovani autoritet koji tvrdi da ima božansku instituciju (lat. jure divino), da ima moć da neposredno interveniše u svakoj episkopiji i da imenuje i ograničava vlast episkopa (jurisdikcija) i određuju pitanje vjere u koje će vjerovati svi hrišćani (nepogrešivost). Nijedna od naših crkava nije mogla da prihvati papsko poglavarstvo kako ga trenutno tumači i sprovodi rimska katedra, iako smo svjesni da bi mnogi rimokatolici, episkopi, sveštenici i mirjani, željeli da vide velike promjene kako bi smanjili papsku moć.

Literatura

• Gruppa avtorov (1. 11. 2019). „Služenie obщeniю: pereosmыslenie svяzi meždu pervenstvom i sobornostью. Issledovanie Sovmestnoй pravoslavno- katoličeskoй rabočeй gruppы vo imя sv. Irineя Lionskogo”. Voprosы teologii (na jeziku: ruski). 1 (3): 352—404. ISSN 2658-7564. doi:10.21638/spbu28.2019.305. Pristupljeno 9. 9. 2022. 
• Kettenhofen, Эrih (2013). „Kafedra Petra v pervыe veka. Ot načala do otdeleniя papstva ot Vizantii v VIII v”. Vestnik Pravoslavnogo Svяto-Tihonovskogo gumanitarnogo universiteta. Seriя 1: Bogoslovie. Filosofiя. Religiovedenie (na jeziku: ruski). 4 (48): 7—29. ISSN 1991-640X. Pristupljeno 9. 9. 2022. 
• Volkonskiй, Aleksandr Mihaйlovič (1933). Katoličestvo i svящennoe predanie Vostoka (na jeziku: ruski). Pristupljeno 9. 9. 2022. 
• Kasper, Valьter (2006). „Vvedenie v predmet i katoličeskuю germenevtiku postanovleniй I Vatikanskogo sobora”. Ur.: Kasper, Valьter. Petrovo služenie (na jeziku: ruski). Bibleйsko-bogoslovskiй institut sv. apostola Andreя. str. 17—34. ISBN 978-5-89647-113-4. Pristupljeno 9. 9. 2022. 
• Gnilka, Ioahim (2006). „Služenie Petra — po novozavetnыm osnovaniяm”. Ur.: Kasper, Valьter. Petrovo služenie (na jeziku: ruski). Bibleйsko-bogoslovskiй institut sv. apostola Andreя. str. 35—48. ISBN 978-5-89647-113-4. Pristupljeno 9. 9. 2022. 
• Denny, Edward (1912). Papalism: A Treatise on the Claims of the Papacy as Set Forth in the Encyclical Satis Cognitum (na jeziku: engleski). Rivingtons. Pristupljeno 9. 9. 2022. 
• Stilianopulos, F. (2006). „K voprosu o bibleйskom osnovanii pervenstva”. Ur.: Kasper, Valьter. Petrovo služenie (na jeziku: ruski). Bibleйsko-bogoslovskiй institut sv. apostola Andreя. str. 49—78. ISBN 978-5-89647-113-4. Pristupljeno 9. 9. 2022. 
• Ogickiй, Dmitriй Petrovič; Kozlov, Maksim (1995). Pravoslavie i zapadnoe hristianstvo: učebnoe posobie dlя duhovnыh seminariй i duhovnыh učiliщ (na jeziku: ruski). Otčii Dom. 
• Schatz, Klaus (1996). Papal Primacy: From Its Origins to the Present (na jeziku: engleski). Liturgical Press. ISBN 978-0-8146-5522-1. Pristupljeno 9. 9. 2022. 
• Kleman, Olivьe (2006). Rim. Vzglяd so storonы. Pravoslavnoe vospriяtie idei pervenstva rimskogo episkopa. Skimenъ. 
• Kidd, Beresford James (1936). The Roman Primacy to A. D. 461 (na jeziku: engleski). Society for promoting Christian knowledge. Pristupljeno 9. 9. 2022. 
• Suvorov, Iereй Vadim (2013). „Problema pervenstva v trudah protopresvitera Nikolaя Afanasьeva — Cerkovь i Vremя”. Cerkovь i vremя (na jeziku: ruski). Otdel vnešnih cerkovnыh svяzeй Moskovskogo patriarhata. 4 (64): 111—156. ISSN 2221-8246. Pristupljeno 14. 9. 2022. 
• Mattei, Polь (2012). „Rimskiй primat v vospriяtii afrikanskih hristian: predыstoriя, soderžanie i istoričeskie sledstviя”. Vestnik PSTGU. Seriя II. Istoriя. Istoriя Russkoй Pravoslavnoй Cerkvi (na jeziku: ruski). 4 (27): 40—61. ISSN 1991-6434. Pristupljeno 14. 9. 2022. 
• Zaharov, Georgiй Evgenьevič (2015). „Rimskoe pervenstvo i razvitie instituta cerkovnogo sobora v эpohu arianskih sporov”. Vestnik PSTGU. Seriя II. Istoriя. Istoriя Russkoй Pravoslavnoй Cerkvi (na jeziku: ruski). 1 (62): 7—25. ISSN 1991-6434. Pristupljeno 14. 9. 2022. 
• Malesevic, Filip (2021). Inventing the Council inside the Apostolic Library: The Organization of Curial Erudition in Late Cinquecento Rome (na jeziku: engleski). Walter de Gruyter GmbH & Co KG. ISBN 978-3-11-072065-5. Pristupljeno 14. 9. 2022. 
• Durэ, N. V. (2006). „Rolь episkopa Rima soglasno kanoničeskomu pravu Vselenskih soborov pervogo tыsяčeletiя. Kanoniko-эkkleziologičeskaя ocenka”. Ur.: Kasper, Valьter. Petrovo služenie (na jeziku: ruski). Bibleйsko-bogoslovskiй institut sv. apostola Andreя. str. 182—211. ISBN 978-5-89647-113-4. Pristupljeno 9. 9. 2022. 
• Fidas, Vlasios (2006). „Primat papы rimskogo i pentarhiя patriarhov v pravoslavnoй tradicii”. Ur.: Kasper, Valьter. Petrovo služenie (na jeziku: ruski). Bibleйsko-bogoslovskiй institut sv. apostola Andreя. str. 79—97. ISBN 978-5-89647-113-4. Pristupljeno 9. 9. 2022. 
• Ullmann, Walter (1960). „LEO I AND THE THEME OF PAPAL PRIMACY”. The Journal of Theological Studies. 11 (1): 25—51. ISSN 0022-5185. Pristupljeno 14. 9. 2022. 
• Larše, Žan-Klod (2006). „Vopros o pervenstve Rima v trudah sv. Maksima Ispovednika”. Ur.: Kasper, Valьter. Petrovo služenie (na jeziku: ruski). Bibleйsko-bogoslovskiй institut sv. apostola Andreя. str. 212—235. ISBN 978-5-89647-113-4. Pristupljeno 9. 9. 2022. 
• McPartlan, Paul (2013). A Service of Love (na jeziku: engleski). CUA Press. ISBN 978-0-8132-2135-9. Pristupljeno 14. 9. 2022. 
• Zutter, Э. H. (2004). Hristianstvo vostoka i zapada v poiskah zrimogo proяvleniя edinstva (na jeziku: ruski). Bibleйsko-Bogoslovskiй Institut Sv. Apostola Andreя. ISBN 978-5-89647-065-6. Pristupljeno 14. 9. 2022. 
• Tamborra, Andželo (2007). Katoličeskaя cerkovь i russkoe pravoslavie: dva veka protivostoяniя i dialoga (na jeziku: ruski). Bibleйsko-bogoslovskiй in-t sv. apostola Andreя. ISBN 978-5-89647-132-5. Pristupljeno 14. 9. 2022. 
• Misner, Paul (1976). Papacy and Development: Newman and the Primacy of the Pope (na jeziku: engleski). Brill Archive. ISBN 9004044663. Pristupljeno 14. 9. 2022. 
• Ioseleva, M. A. (2013). „Osnovnыe aspektы эkumeničeskogo dialoga rimsko-katoličeskoй Cerkvi s pravoslavnыmi Cerkvяmi v period pontifikata Ioanna Pavla II”. Kulьtura. Duhovnostь. Obщestvo (5): 51—60. Pristupljeno 14. 9. 2022. 
• Suvorov, Vadim Gennadьevič (2015). „Razvitie katoličeskogo učeniя o papskom primate vo vtoroй polovine HH veka i ego ocenka v trudah russkih pravoslavnыh bogoslovov”. Istoričeskaя i socialьno-obrazovatelьnaя mыslь (na jeziku: ruski). 7: 84—91. ISSN 2075-9908. Pristupljeno 14. 9. 2022. 
• Dokumentы II Vatikanskogo sobora (PDF). Paoline. 2004. ISBN 5-900086-32-1. Pristupljeno 14. 9. 2022. 
• Lupandin, I. (2011). „Fotieva shizma”. Katoličeskaя эnciklopediя (na jeziku: ruski). 4. Izdatelьstvo Franciskancev. str. 1822—1823. ISBN 978-5-89208-096-5. Pristupljeno 14. 9. 2022. 
• Šiškov, Andreй Vladimirovič; Kыrležev, Aleksandr Ivanovič (2019). „Pervenstvo v Cerkvi: bogoslovie i cerkovnaя praktika”. Voprosы teologii (na jeziku: ruski). 1 (3): 405—426. ISSN 2658-7564. doi:10.21638/spbu28.2019.306. Pristupljeno 14. 9. 2022. 
• Meyer, H. (1999). „Suprema autoritas ideo ab omne error immunis”. Ur.: Puglisi, James F. Petrine Ministry and the Unity of the Church (na jeziku: engleski). Liturgical Press. str. 15—34. ISBN 978-0-8146-5936-6. Pristupljeno 14. 9. 2022. 
• Hind, J. (1999). „Primacy and Unity: An Anglican Contribution to a Patient and Fraternal Dialogue”. Ur.: Puglisi, James F. Petrine Ministry and the Unity of the Church (na jeziku: engleski). Liturgical Press. str. 35—57. ISBN 978-0-8146-5936-6. Pristupljeno 14. 9. 2022.