Umetnost Rusije

Umetnost Rusije, slikarstvo, vajarstvo i arhitektura na teritoriji Ruske Imperije, Sovjetskog Saveza i današnje Ruske Federacije od preistorijskih vremena do danas.

Najstarije naseobine na ovom prostoru otkrivene su u Jermeniji (Satari-Dar, kultura čelćen). Grobovi neandertalaca nađeni su u pećinskim naseljima oko Krima (Kaik-koga) i u srednjoj Aziji (Tešik-Taš). Iz epohe mezolita (13. do 15. milenij), u šumovitim krajevima, pronađena su na obalama reka tipična manja boravišta za lovce (Kunda, u Estoniji). Kretanje pojedinih rodova i plemena iz južnih oblasti Urala u predele zapadnog Sibira može se pratiti u neolitu (5. do 2. milenij), kao i raseljavanje od Oke prema severu Evrope mogućih predaka finsko-ugarskih plemena. Najznačajnija kultura bronzanog i gvozdenog doba jeste kultura Skita. Nastanjeni u oblasti donjeg Dnjepra (Neopolj skitski), bili su u bliskom dodiru sa grčkom kulturom crnomorskih kolonija. U 9. veku u oblasti jezera Van formirana je robovlasnička država Urartu, dok su na teritoriji srednje Azije najpoznatije države Horezm, Baktrija i Sogd. Krajem 1. veka počelo je formiranje jermenskih, gruzijskih i drugih narodnosti. Prvi pisani podaci o istočnoslovenskim plemenima, naseljenim u oblasti Oke, Volge, Desne i Dnjepra, potiču iz 1. veka. Opasnosti od mnogih neprijatelja prinudile su slovenska plemena na ujedinjavanje, pa već u 9. veku postoje tri centra Istočnih Slovena: Slavija, Kujavija i Artanija.

Nastanku drevne ruske države doprinela je, takođe, pojava klasnog društva. Godine 882. novgorodski knez Oleg zavladao je Kijevom i učinio ga prestonicom. On je odmah ujedinio Poljane i Slovene, a u 10. veku nastavio potčinjavanjem Drevljana, Severana, Tiveraca i dr. Razvijaju se feudalni odnosi, a gradovi kao Kijev, Novgorod, Pskov, Polock, Smolensk i dr., postaju značajni trgovačko-zanatski centri. Uprkos borbi sa Vizantijom i Pečenezima, pojedini ruski knezovi vrše nova osvajanja. Pod Vladimirom Svjatoslavičem prihvaćeno je 988–89 hrišćanstvo; to je dovelo do čvršćeg ujedinjavanja i ubrzanog razvoja pismenosti, slikarstva i arhitekture. U okviru stare ruske države formirale su se tri narodnosti: ruska, ukrajinska i beloruska.

U Zakavkazju se između 9. i 12. veka obrazovalo Gruzijsko carstvo sa centrom Tbilisijem. U istom periodu postoje kroz duže ili kraće vreme Kilikijsko carstvo, Jermenija, Azerbejdžan, zatim u srednjoj Aziji država Samanida, sa prestonicom u Buhari.

Posle smrti Mstislava Vladimiroviča (1132.) raspala se država kijevskih kneževa. Period 12. do 14. veka karakteriše razdrobljenost na velike feudalne jedinice. Uzdižu se novi gradovi kao trgovački, politički i kulturni centri: Pskov, Vladimir i Moskva, a naročito Novgorod koji je bio član saveza Hansa. Početkom 13. veka ruske zemlje teško je opustošila najezda Tatara koji su osvojili 1240. i sam Kijev. Novogordsko-pskovksa država uspela je da očuva nezavisnost i pred novim neprijateljem sa zapada — Tevtoncima, koje je Aleksandar Nevski sa svojom vojskom razbio 1242. godine. Tek u prvoj polovini 14. veka moskovski knez Ivan Danilovič (1325–40) oslobađa se tatarskog jarma i otada započinje ujedinjavanje ruskih zemalja oko Moskve. Preuzevši nešto kasnije od Carigrada ulogu centra pravoslavlja, Moskva doživljava nagli uspon. Pojavom Tamerlana (1370–1405) nastaje novo carstvo visoke srednjoazijske kulture, koju karakterišu sačuvani spomenici u Samarkandu (džamije, dvorci, mauzolej, medresa i opservatorij).

U 16. veku ruske zemlje nastavljaju ujedinjavanje pod vodstvom Moskve. Ivan IV Grozni (1547–84) proglasio se za cara, a 1589. godine Rusija izdvaja svoju patrijaršiju. Period od 17. do prve polovine 19. veka obeležen je snažnim usponom koji započinje vladavinom Petra Velikog (1682–1725). On preduzima energične mere za unapređenje kulture, umetnosti, privrede i vojne sile. Njegove veze sa Zapadom okreću definitivno Rusiju Evropi; to se simbolično manifestuje u izgradnji Petrograda. Jelisaveta i naročito Katarina II (1762–96) nastavljaju delo Petra Velikog. Posle poraza Napoleona 1812, Rusija postaje jedna od najznačajnijih evropskih sila, ali u svom unutrašnjem uređenju i dalje pati od zaostalih feudalnih odnosa. U državi carskog samovlašća, narodne mase žive u teškoj bedi i potlačenosti. Ceo 19. vek protiče u znaku borbe za širenje levičarskih ideja, pri čemu se naročito zalažu književnici i revolucionarni pisci. Obrazovanju naroda posvećuju svoju delatnost i umetnici okupljeni u grupi „Peredvižnici”. Najznačajnija politička ličnost ovog prlaznog doba sa Ruske Imperije na Sovjetski Savez je Vladimir Iljič Lenjin. Kao vođa boljševika Lenjin je bio na čelu Oktobarske revolucije, koja je sprovedena dok je još trajao Prvi svetski rat čime je uništena Ruska Imperija i njen klasni sistem uređenja. Formirana je Sovjetska republika, kao višenacionalna socijalistička država. Na Prvom Svesaveznom kongresu sovjeta iz 1922. godine, prihvaćen je naziv Savez Sovjetskih Socijalističkih Republika (SSSR). U Drugom svetskom ratu, sovjetske zemlje su pretrpele teška razaranja i ogromne ljudske gubitke. U posleratnom periodu i nakon pobede nad fašizmom, SSSR je brzim tempom nastavio tehnološki i kulturni razvitak. Međutim, umnogome je bio sputavan zbog vojnog, ekonomskjog i kulturnog suparništva sa drugom svetskom ekonomskom i vojnom silom, Sjedinjenim Državama, s kojom je vodio takozvani Hladni rat. Posle raspada Sovjetskog Saveza, formirana je Ruska Federacija, a ostale sovjetske republike su postale nezavisne države. Nakon kratkotrajnog zbližavanja tokom 1990ih, današnja Ruska Federacija je ponovo u svojevrsnom „hibridnom ratu” sa Zapadom koji se u drugom obliku u odnosu na Hladni rat, sada odvija preko sukoba u Ukrajini.

Preistorija i rana istorija

U donjem paleolitu karakteristična je kultura akueleen naselja otkrivenih u Jermeniji, Abhaziji, Ukrajini, na Krimu i u Turkmeniji. Prve pojave umetnosti idu u kasniji paleolit; to su crteži u boji i skulptura u kosti. U blizini Irkutska, u naseljima Kostjenki, Gagarino, Malta i Buret, pronađene su ženske statuete koje ubedljivo svedoče o matrijarhalnom uređenju. Do 1954 pronađeno je oko 300 prebivališta oko reke Dona. Slične naseobine otkrivene su i u Gruziji, Turkmeniji i Tadžikistanu. Epoha neolita odlikuje se usavršavanjem oruđa, njegovim bušenjem i glačanjem, pri čemu je gotovo svaki predmet ornamentisan. Naseljavanjem današnje Volgogradske oblasti izdvojene su u basenima Oke i Kljazme plemenske teritorije koje odgovaraju pojedinim kulturama: belevskoj, ljalovskoj, rjazanskoj, volosovskoj i balahnihskoj. Tragovi kulture ovih plemena (keramika sa raznovrsnim crtežom) vode ka severu, sve do Belog mora. U neolitskoj kulturi Urala i dela Sibira brojni su nalazi oružja kako u muškim tako i u ženskim grobovima, kao i tragovi pojava neolita. Crteži na kamenu prikazuju scene iz lova ili pojedine životinje, ali su shematskog karaktera, dok su kamene figure (poznata „riba iz Sibira”) i koštane figure često date veoma naturalistički. Na jugu je karakteristična za ovu epohu kultura Anau u južnoj Turkmeniji, sa svojom keramikom složenih šara.

Najstarija kultura bronze u oblasti južnog Sibira i Altaja bila je afanasjevska, a između Jeniseja i Urala andronovska. Visoko razvijena karasukska kultura u oblasti i visoravni Altaja znatno je primila od kulture severne Kine. Vezana za raseljavanje sa severa prema Volgi, javlja se fatjanovska kultura, poznata po nadgrobnim spomenicima. Prebivalište vođa u nekim rejonima Zakavkazja postaju kamena utvrđenja. Brojni predmeti od zlata i srevra nađeni su u bogatim pogrebnim humkama (tumuli, kurgani), kao što je Majkopska na severnom Kavkazu ili Trialeti (Gruzija). Kuće sa više soba, građene od opeke i dekorisane šarama karakterišu patrijarhalno uređenje, blisko robovlasničkom, u južnoj Turkmeniji. Obrada metala i keramike ovde već postoji kao zanati.

Kultura Skita, plemena nastanjenog u oblasti Dnjepra, bogatoj gvozdenom rudom, najbolje predstavlja epohu gvožđa. Sačuvani su tragovi mnogih gradova opasanih kamenom ogradom (Kamenski grad), kao i humke — grobni spomenici skitskih vođa iz 4. do 3. veka pre n. e. (Kulj Oba, Soloha). Iskopavanja su otkrila i Neapolj skitski, glavni centar ove značajne kulture koja je posredstvom susednih crnomorskih kolonija imala kontakt sa grčkom kulturom. Gotovo na istom stepenu razvoja nalazi se kultura Sarmata. Grupa humaka Njekrasovske naseobine ili Paškovski spomenici u Krasnodarskoj oblasti ravni su po svom bogatstvu Novočerkaskoj humci skitske vladarke. Sa epohom Skita vremenski se poklapa tagarska kultura na Jeniseju, sa velikim humkama plemenskih vođa, a zatim taštikska, poznata po gipsanim posmrtnim maskama. U šumskim predelima severnog evropskog dela javljaju se istorijski poznata plemena điakovske kulture — Meri, Muroni i Vesi. U oblasti Dnjepra i Dnjestra razvila se kultura zemljoradničkih plemena preteča istočnih Slovena, koji su sahranjivali mrtve bez humaka. U turskom delu Jermenije značajna je bogata kultura države Urartu, sa svojom obradom metala, klinastim pismom, merama i cifarskim sistemom.

U epohi varvara, istočno od Dnjepra žive od 4. do 6. veka Anti koji su imali razvijene zanate, naročito za izradu predmeta i ukrasa od gvožđa, bronze i drugih dragocenih metala. Najezde Gota, zatim Huna i Avara ostavile su za sobom tragove koji idu sve do 4. veka.

Kavkaz, Povolžje, srednja Azija, Pribaltik

U bliskim odnosima sa kulturom drevne Rusije razvija se srednjovekovna kultura i umetnost naroda Kavkaza, Povolžja, srednje Azije i Pribaltika. Među značajne spomenike arhitekture idu u Gruziji hramovi Džvari i Cromi iz 6. do 7. veka, a u Jermeniji Zvarnoc i Ripsime. U periodu od 10. do 15. veka u Gruziji, Jermeniji i Azerbejdžanu dostižu visok nivo zidne slike, iluminacije i proizvodi primenjene umetnosti. Od arhitekture ističu se u Gruziji katedrale u Mcheti i Kuaisiju, u Jermeniji građevine u Ani, a u Baku (Azerbejdžan) mauzolej Momine-hatun i Šrvanšahov dvorac. U srednjoj Aziji značajna su otkrića slikarstva i vajarstva iz 7. do 8. veka u Varahši, Pendžikentu i dr. Narodi koji su nastanjivali ovu oblasti u vremenu između 10. i 17. veka ostavili su mnogobrojne dokaze visoke umetnosti u izradi predmeta od metala, keramike, ćilimarstva i posebno iluminacije. Za istoriju umetnosti najznačajniji su spomenici arhitekture; monumentalnošću i bogatim ornamentalnim ukrasom ističu se mauzolej Ismaila Samani u Buhari, Tjurabek-hanim u Urgenču, te spomenici Samarkanda: mauzolej Gur-Emir, mauzolej iz kompleksa Šahi-Zinđa, džamija Bibl-hanim, ansambl trga Registan i dr.

Umetnost Pribaltika karakterišu prvenstveno arhitektonski spomenici nastali u periodu od 13. do 16. veka, u kojima su lokalne tradicije, spojene sa uticajima Zapada, dale svojevrsnu varijantu gotike, a kasnije baroka.

Arhitektura

U oblikovanju vlastitog stila u arhitekturi, Rusija je tokom svoje istorije bila podvrgnuta raznim spoljašnjim uticajima. Međutim, bez obzira da li je te uticaje primala sa Istoka ili Zapada, ona je pri tom vršila vlastiti izbor modifikujući svesno ili nesvesno pozajmljene elemente. Na taj način stvarala je svojstven stil u kom su do izražaja dolazila lokalna obeležja. Na razvoj arhitekture uticale su pre svega nepregledne šume; poseban i tipičan oblik drvenih zgrada zavisio je od toga materijala, sa njegovim karakterističnim odlikama i manama. Zato carske palate boljarske zgrade i crkve nisu mogle dostići dimenzije zapadnoevropskih zamkova i katedrala. Odlike ruske arhitekture najčešće su bile izražene bogatstvom dekoracije i slikovitošću zidova te vertikalnim produžecima. Spajanje lokalne tradicije s nasledstvom, koje su Grčka i Rimsko Carstvo ostavili preko Vizantije, omogućilo je formiranje mnogostranog izraza, od čisto funkcionalnog pa do fantazije na crkvi sv. Vasilija u Moskvi ili kod mnogokupolnih crkava u Kizbi.

Kod zidane arhitekture, veza opeke i maltera, odnosno maltera i bojenih crepova, korišćena je kao dekorativni efekat: brojni primerci opeke, bojenih crepova ili pločica od fajansa ispunjavaju značajno poglavlje moskovske epohe 17. veka. Kamen je najčešće upotrebljavan kao dekorativni element. On će tek posle 18. veka, odnosno po pripajanju kamenom bogatih sibirskih oblasti, Finske i Ukrajine, početi da se koristi za samo građenje. Raznobojni mermer, granit, malahit, porfir i dr. upotrebljavani su sa velikim efektom kod konstrukcija i unutrašnjih dekoracija velikih sabornih crkava i palata.

Prava istorija ruske arhitekture i umetnosti uopšte započinje pokrštavanjem krajem 10. veka. Pri tom su se centri umetničke delatnosti kretali uporedo sa premeštanjem političkih centara od Kijeva, Novgoroda i Vladimir-Suzdalja, do Moskve, Petrograda i natrag do Moskve. Prema osnovnim karakteristikama može se ruska arhitektura pratiti kroz četiri glavna perioda: vizantijski, nacionalni ili moskovski, evropski ili petrogradski i sovjetski ili moderni period.

Vizantijski period

Vizantijski period ruske umetnosti započinje prihvatanjem hrišćanstva 988. i traje do početka 16. veka. Karakteriše ga snažan uticaj vizantijske crkve, čiji duh prodire posredstvom vizantijskih misionara, graditelja i drugih umetnika. Za osnovu građevina ovog perioda se redovno uzima upisani krst u pravougaoniku, sa centralnom kupolom i apsidalnim kupolama i polukupolama. Broj i razmeštaj kupola ostaje za duže vreme glavni motiv ruske arhitekture. Vizantijski uzori se naročito koriste kod spoljašnje dekoracije. Jedina građevina u Kijevu čiji je stil, uglavnom u unutrašnjosti, zadržao ponešto od originalnog oblika iz ovog peerioda jeste saborna crkva sv. Sofije (1037). Centralni deo je imao oblik grčkog krsta, a srednji brod i četiri bočna broda završavali su se polukružnim apsidama. Njenih trinaest kupola je simbolizovalo Hrista i dvanaest apostola. Krajem 17. veka, u vreme kad je vladao barokni stil Ukrajine — nazvan kozački — crkva je rekonstruisana i proširena. Kasnije je dobila dodatke na bočnim galerijama, nov zvonik i više baroknih kupola; prvobitni izgled iz 11. veka zadržali su samo centralni deo unutrašnjosti i pet apsida. Od drugih kijevskih spomenika značajni su Desjatimaja (989–90) i crkva Preobraženja u manastiru Pećinama (1073–73); kod kojih se pored vizantijske tradicije mogu konstatovati izvesni uticaji iz Bugarske, Gruzije i Jermenije.

Mnogo više i duže održale su se originalne forme građevina u Novgorodu, gde su se razvijale osnove buduće ruske arhitekture. Najstarija saborna crkva sv. Sofije (1045–52), podignuta je na mestu istoimene 13-kupolne crkve u drvetu. Mada je po svojoj osnovi sledila Sv. Sofiju u Kijevu, uočljiva su znatna odstupanja od vizantijskih uzora; na dvostruki broj bočnih brodova dolaze samo tri apside, a spolja se još više razlikuje od svog južnog prototipa. U vertikalnosti njenih zidova, strogosti glatkih i neukrašenih potpornih stubova, u malim i uskim prozorima, kao i silueti njenih pet kupola sa šatorskim završecima, može se konstatovati pojava originalnih ruskih elemenata.

Na kasnijim crkvama 12. veka još jasnije može da se prati ova tendencija odvajanja i izmena u odnosu na vizantijsku arhitekturu; te su izmene bile uslovljene oštrom klimom sa teškim snežnim pokrivačima. Prozori su se postepeno sužavali, krovovi su postajali stepenastiji, a kupole su poprimile izgled lukovice, što se u raznim varijantama može smatrati najznačajnijom odlikom ruske arhitekture. Svoju prethodnicu, Sv. Sofiju, sledile su samo u osnovnoj tendenciji ka jednostavnosti i vertikalnosti. Uglavnom su bile četvrtaste u formi i skromne u dekoraciji.

Crkve u Pskovu bile su slične crkvama u Novgorodu, naročito po svojim krovovima, kupolama i dekorativnim elementima. Ali ove relativno uske i zdepaste građevine sa plitkim apsidama nisu mogle u sebe da prime stubove na kojima počivaju kupole. Da bi rešili ovaj problem, pskovski graditelji upotrebili su sistem potpornih lukova i tzv. kokošnik, koji će postati omiljeni strukturalni i dekorativni element. Pskov je originalnom razvoju doprineo takođe svojim crkvenim tremovima, spoljašnjim zidnim galerijama i zvonolikim tornjevima.

Kijevsko-vizantijske tradicije nastavljene su u svom osnovnom izgledu na građevinama Vladimira i Suzdalja. Međutim, stara shema dobila je novo tumačenje, koje će crkvama 12. i 13. veka dovesti do daljih modifikacija ranovizantijskog stila.

Stvaralačko spajanje vizantijskih, romaničkih i kavkaskih uticaja uočava se na poznatim spomenicima Vladimira: crkvi Uspenja (1158–89), koja je poslužila kao uzor za istoimenu crkvu u Kremlju; crkvi Posredovanja, jednoj od najlepših građevina iz vremena velikih kneževa; najzad na sabornoj crkvi sv. Dimitrija (1194–97).

Što se tiče Suzdalja, tu je od Vizantije prihvaćen osnovni oblik četvorougaone osnove sa polukružnim apsidama a takođe i četiri stuba na kojima počiva kupola sa svojim oblim završetkom. Razlika se pojavila u građevinskom materijalu: umesto cigle koristi se tesani kamen, a to se manifestovalo pre svega u spoljašnjoj dekoraciji. Umesto polihromije opeke i maltera, karakteristične za vizantijsku arhitekturu Kijeva, pojavljuju se ukrasi sa karakterom klesanog ornamenta, što bi se moglo pripisati uticaju Kavkaza. S druge strane duboko uvučeni portali i prozori podsećaju na romaničke odjeke. Međutim, raspored i rešenje oblika nesumnjivo su ruski. Ovo ukrštanje uticaja postaje važan faktor koji će dovesti do novina u arhitekturi Moskve 15. veka.

Moskovski period

Moskovski ili nacionalni period započinje padom Carigrada (1453). Sa nemoćne Vizantije, čiji uticaj naglo opada, centar pravoslavlja pomera se na moskovsku Rusiju, a sama Moskva postaje „treći Rim”. U skladu sa svojim novim međunarodnim značenjem, Moskva pretenduje da postane rival drugim svetskim centrima kulture i pre svega pristupa ponovnoj izgradnji Kremlja, kao i obnovi dveju značajnih crkava. U tu svrhu pozivaju se graditelji iz Italije, koji, u vremenu između 1475 i 1510., unose u rusku arhitekturu elemente italijanske renesanse. Taj je njihov prilog manje vidljiv na crkvi Uspenja, a veći na crkvi Arhangela Mihaila, gde je graditelj pri spoljašnjem ukrašavanju uspešno uneo italijanske dekorativne motive. Time ova crkva označava početak novog umetničkog oblika. Pskovski arhitekti ostavili su svoj pečat na moskovskoj crkvi Blagovesti (1484–89), primenivši u rešenju krova kokošnik. Po spoljašnjosti sličan narodnom ruskom obliku zvanom „boška”, ovaj element nagoveštava tendenciju da zameni vizantijski luk sa izduženom siluetom. Na taj način crkvena arhitektura postaje više nacionalna u karakteru i bliža shvatanjima i ukusu naroda; raniji izgled, vezan za vizantijsko nasleđe, postepeno se gubi. Godine 1505. podignut je impozantan zvonik Ivana Velikog; taj monumentalni „stub slave” od belog kamena sa zlatnom kupolom efektno završava kompleks katedralnog skvera u Kremlju i predstavlja konačni izraz jedne epohe.

U 16. veku nastaju značajne izmene u odnosu na vizantijsku tradiciju. To se pre svega odnosi na prihvatanje drvenog zvonika i krova u obliku šatora a po uzoru na tipove koje su radili drvodelje stare Rusije. To je uticalo i na zidanu arhitekturu, menjajući njene proporcije i ukras, pa i same metode građenja. Crkve dobivaju dinamičnu, spolja izraženu artikulaciju koja im daje, pored ostalog, posebnu rusku karakteristiku. Odstupanja od vizantijske arhitekture najsmelije se ispoljavaju na crkvama Uspenja u mestu Kolomenskoe (1532) i sv. Jovana Krstitelja u Đakovu (oko 1532). Međutim, u tom pogledu najdalje su otišli graditelji hrama Vasilija Blaženog na Crvenom trgu u Moskvi (1555–60) koji su sasvim odbacili koncepciju jedinstvenog korpusa. Ponavljajući — kao crkve u Kolomenskom i Đakovu — karakteristično spajanje oblika drvenih crkava severne Rusije i zidane arhitekture, Vasilije blaženi izdvaja se kao građevina tipična kako po sadržaju i obliku, tako i po tehnici, dekoraciji i ukupnom utisku.

Osnovni tipovi crkava i njihove strukturalne forme sa više kupola-šatora potpuno su se razvili tokom 16. veka. Sledećim vekovima ostalo je samo da te forme dovedu do istančanosti i da ulepšaju fasadu. Zvonici u obliku šatora s vremenom su se izobličili i od funkcionalnih oblika prešli u puku dekoraciju. Upotrebljavani kao ukrasni elementi i često kombinovani sa kokošnikom, nagomilavani su preko krovova na kalkan i povrh krovnih svodova kao što je slučaj sa crkvom Rođenja u ulici Putinki (1649–52) u Moskvi. Kasnije je kokošnik korišćen kao dekorativna pregrada kod zvonika sa osnovom u obliku doboša, a u pojedinim slučajevima i kao parapet iznad korniša. Fasada, ranije stroga i neprekinuta širina zida, postepeno je zamenjena bogatim dekorativnim površinama. Obilno se koristi polihromija bojenih pločica od emalja ili tesanog kamenog ornamenta kombinovanih sa opekom, kao kod grupe crkava u Jaroslavlju.

Uticaji baroka javljaju se krajem 17. veka. Crkva Bogorodičinog posredovanja u Filima, na imanju bojara Nariškina, najlepši je primer kako je ruska sredina uspešno preobrazila strani uticaj i preobratila ga u uzraz nacionalnog stila. Po ovom primeru dobila je ta epoha naziv „Nariškinski barok”.

Petrogradski period

Petrogradski ili evropski period mnogo je šire obeležen uticajima sa Zapada, koje su donosili razni stranci, angažovani prvenstveno na izgradnji nove prestonice Petrograda (od 1703). Mnogi istaknuti majstori iz Italije, Francuske, Nemačke i Holandije ostavili su svoj pečat na njegovoj arhitekturi. Ali rusko osećanje forme, razmere, boje i izbora materijala, uz različite umetničke i fizičke okolnosti, uslovili su jedan novi izraz. Taj je izraz preobrazio duh Zapada u široku skalu varijanata, koje su se postepeno razvijale u više regionalnih oblika. Intenzivna aktivnost na polju arhitekture, mada uglavnom koncentrisana na Petrovgrad i njegovu okolinu, zračila je u sve krajeve Rusije tokom duge vladavine Petra I, Jelisavete i Katarine II.

Nove struje u arhitekturi javljaju se u drugoj polovini 18. veka. Iz Francuske, Italije i Nemačke umesto baroka dopire rokoko i ubrzo zatim klasicizam. Taj novi uticaj, okrenut istančanosti i smirenosti, praktično se podudara sa osnivanjem Akademije lepih umetnosti 1757. godine. Obeležje epohe jeste postepena pojava i potvrđivanje ruskih graditelja koji rade uz strance ili samostalno. Polet u izgradnji nastavlja se i za vreme Aleksandra I, naročito u godinama posle pobede nad Napoleonom. Barok, rokoko, klasicizam i neoklasicizam zastupljeni su neposredno jedan pored drugog na brojnim građevinama u Petrogradu. Posebnu popularnost dostigao je klasicizam, koji se pojavio još u vreme Katarine II a za vladavine Aleksandra I dobio ime „aleksandrovski stil”. Ovu rusku varijantu tzv. „carskog stila” karakteriše naglašena monumentalnost, integracija volumena i prostora, primena kolorita i skulpturalne dekoracije. U nastojanju da suzbiju eventualni otpor pojedinih stranaca, koji su smatrali da ovakva arhitektura ne odgovara ruskom podneblju, vladari su čak propisali i modele kojima su graditelji morali da saobraze svoje projekte. Mnogi su objavljeni u carskim dekretima na francuskom jeziku: Façades approuvées par Sa Majesté (Fasade koje je odobrilo Njegovo Veličanstvo).

Među značajnije petrogradske građevine idu pre svega katedrala Smoljnog manastira (1746–64) i Zimski dvorac (1754–62), koje je u bogatom stilu ruske varijante baroka izgradio Italijan Bartolomeo Frančesko Rastreli (Bartolomeo Francesco Rastrelli). Akademija lepih umetnosti (1764–88), koju su projektovali Žan-Batist Valan de la Motk (Jean-Baptiste Vallin de la Motke) i Aleksandar F. Kokorinov, predstavlja remek-delo ranog klasicizma. Graditelj Berze (1805), francuski emigrant Toma de Tomon (Thomas de Thomon), kopirao je stubove sa hrama u Pestumu. Kazanska katedrala (1801–11) Andreja N. Voronjihina kombinacija je arhitekture Sv. Petra u Rimu i Panteona u Parizu. Najveća ličnost na polju arhitekture ove epohe, Andrejan D. Zaharov, uspeo je da na zgradi Admiraliteta (1806–23) razbije monotoniju dugačke horizontale, unoseći istake ukrašene kolonadama; na taj način je ostvario objekt „carskog stila” sa jakim ruskim uticajem. Velika aktivnost rusifikovanog Italijana Karla Rosija (Carlo Rossi) dala je urbanističkoj fizionomiji Petrograda pečat jedinstva. Od niza građevina koje je on podigao ističe se Palata Mihajla (sada Državni ruski muzej), Teatar Aleksandra, zgrade Sinoda i Senata (1829–34). Zgradu novog Ermitaža (1840–50), projektovao je minhenski neoklasicista Leo fon Klence (Leo von Klenze).

U vreme dok je Petrograd podizao monumentalne zgrade, Moskva je u arhitekturi išla vlastitim putem. Pošto je prestala da bude prestonica, ona je gradila uglavnom manje palate i stambene objekte. Ako je u ovo vreme zaostajala za Petrogradom po veličini i nameni građevina, ona ga je nadmašivala po živopisnosti, originalnosti i intimnosti. Značajni primerci „carskog stila”, čiji su strogi oblici ublaženi slobodnijim i slikovitijim tretmanom, jesu zgrade moskovskog Univerziteta (1817–19), delo arhitekte Domenika Gilardija (Domenico Gilardi), i Velikog teatra (1821–31), koji je gradio rusko-italijanski arhitekta rođen u Petrogradu, Osip Ivanovič Bove, koji je tokom života bio poznat i pod francuskim imenom: Joseph [Jean-Baptiste Charles de] Beauvais.

Sa buđenjem nacionalizma i isticanjem slovenstva, „aleksandrovski” i kasnije „nikolajevski” stil napuštaju se u prvoj polovini 19. veka u korist vraćanja ruskih arhitekata prošlosti i tradicijama u duhu nacionalne umetnosti. Tendencije povratka formama i konstruktivnim metodama umetničke aktivnosti 16. i 17. veka traju nekoliko decenija. U smislu pokušaja da se ostvari originalni ruski izraz, zasnovan na tradicijama rusko-vizantijske arhitekture, gradi Konstantin Andrejevič Ton crkvu Hrista Spasitelja (1837, srušena 1930) i Veliku palatu u Kremlju (1839–48).

Početkom 20. veka prodiru u Rusiju savremeni zapadnoevropski uticaji, kao ar-nuvo, bečka secesija i stil 1900, unoseći u rusku arhitekturu duh tadašnjih modernih shvatanja.

Sovjetski period

Sovjetski ili moderni period započinje neposredno po završetku Oktobarske revolucije i vezuje se prvenstveno za Moskvu, koja postaje politički i umetnički centar zemlje. U samom početku sovjetska škola prihvata izvesni simbolizam, pretpostavljajući da je on bitan u geometrijskim ili građevinskim formama arhitekture. Njega ubrzo potiskuje konstruktivizam, a zatim funkcionalizam i teorije nemačkog Bauhausa.

Odjeci ovih teorija došli su do izražaja u delima P. Golosova (Zgrada Pravde), A. Ginsberga, K. Meljnikova, braće L., V. i A. Vesnjina i drugih. Posle 1930 afirmiše se pokret ka monumenatalizmu i rascvetanoj ornamentici, koja je primetna kod gotovo svake vrste građevine. U delima I. Žoltovskog i Z. Rozenfajlda pojavljuje se u Moskvi naklonost ka paladijanizmu, kao vrsta klasicizma. U Lenjingradu obeležava takve tendencije nešto slobodnija forma, kao na građevinama J. A. Levinsona (Dom kulture) i N. Trockog, a u Kijevu, Minsku i drugim gradovima ta je varijanta pomešana sa lokalnim tradicijama. Ukupno uzevši, sovjetski arhitekti tragali su za formama koje će izraziti ideju socijalističkog realizma — ideju jedinstva novog društva.

Gotovo istovremeno, početkom tridesetih godina, pojačani interes za rusko nasledstvo donosti rasprostranjenu upotrebu nacionalnih formi. Takav je slučaj sa nekim stanicama moskovskog metroa i kod izgradnje pojedinih paviljona na Svesaveznoj poljoprivrednoj izložbi u Moskvi 1939–40. Originalnost forme i bogatstvo ornamenata u stilu lokalnih tradicija naročito se ističu na paviljonima Gruzije, Jermenije i Uzbekistana.

Neposredno posle Drugog svetskog rata, u Moskvi se psrovodi program za obnovu i ulepšavanje glavnog grada. Središnja tačka programa je bilo podizanje osam nebodera u visini od 20 do 32 sprata. Raspoređene u raznim delovima grada, duž glavnih bulevara, skverova i rečnih obala, ove zgrade ocrtavaju svojom visinom i masom kao veliki reljef lepotu prirodnog terena. Ispunjavajući zadatak da ih uklope u istorijski razvoj moskovske arhitekture, projektanti su u opštem rasporedu svaku od zgrada postavili kao središnju tačku osnovne kompozicije, a u odnosu na najbližu susednu zgradu. Svaka od njih odražava arhitektonske oblike istorijskih spomenika u blizini, ili daje ton okruženju koje će se razviti oko nje. Pri tom su modernističke tendencije pažljivo izbegavane, dok su dekorativni motivi odjeci na motive iz Kremlja. Ovih osam džinova obuhvataju Moskovski državni univerzitet, dva hotela, kao i nekoliko službenih i stambenih zgrada.

Moskovski državni univerzitet Lomonosov

Najviši i najveći među njima je Moskovski državni univerzitet, čiji je glavni arhitekta Lav Rudnjev. Smešten na vrhu Lenjinovi brežuljaka, on nadvišuje grad i veliki Centralni Lenjinov stadion, te predstavlja dominantu građevinu u jugozapdnoj četvrti Moskve. Glavna zgrada sastavljena je od centralnog dela i dva bočna krila; centralni deo dostiže visinu od 32 sprata. Dok je kolonada na glavnom ulazu čisto klasična, bočna krila imaju izvesnu notu engleske renesanse. Tendencija da se stvori utisak veličine i obilja naročito je podvučena u unutrašnjim dekorativnim elementima. Predvorja, stepenište i glavni auditorij podsećaju svojim klasičnim stubovima i bogatstvom mermera i mozaika na izgled ruskih carskih palata. I bez obzira na svoje dekorativne detalje, Moskovski univerzitet i ostali neboderi projekta predstavljaju impresivan akcenat u okviru ukupnog urbanog ambijenta.

Posle 1953. očigledna su nastojanja arhitekata da se otrgnu od standardizovanih klišeja Staljinovog doba i približe savremenim evropskim i svetskim shvatanjima. Usled velike potrebe za građevinama svih vrsta, donet je 1955 program o reviziji svih građevinskih planova, imajući u vidu industrijalizaciju i standardizaciju građevinske industrije. Problemi ekonomisanja, standardizacije i prefabrikacije zahtevali su radikalne izmene u arhitektonskoj praksi. Posebna pažnja je posvećena istraživanju novih materijala, sintetičke plastike, svetlih metala, zatim iskorišćavanju punog strukturnog potencijala elemenata za pojačavanje, obezbeđenje i otpor, te rešavanju problema upotrebe nekonvencionalnih dekorativnih oblika koje mogu dati pojedini podložni materijali.

Sovjetski arhitekti pristupili su i izgradnji satelitskih gradova pored Moskve i Lenjingrada, pri čemu se naročito ističe eksperimentalni blok u moskovskom predgrađu Novi Čeremuški. Tadašnja savremena iskustva očitovala su se i pri izgradnji Sovjetskog paviljona za Svetsku izložbu u Briselu (1958), rešenog u obliku hangara sa rešetkastom konstrukcijom i staklenim zidovima.

Slikarstvo

Razvoj slikarstva u ruskoj umetnosti, kao i u slučaju arhitekture, takođe se može podeliti na vizantijski, moskovski ili nacionalni, petrogradski ili evropski i sovjetski period.

Vizantijski period

Posle pokrštavanja 988., ruska crkva je potpala pod carigradskog patrijarha. Dva glavna uticaja u verskoj umetnosti — klasični i istočni — dolazila su tako preko Vizantije, donoseći određene oblike shvatanja. Ikonopisačka umetnost je od prihvatanja hrišćanstva pa sve do 17. veka upućena na tradicionalno prikazivanje božanstva, svetitelja ili simbola, bez upotrebe živog modela.

Stil i manir, koje je prvi prihvatio Kijev, učvršćuju se i proširuju tokom više stoleća i na severnije centre. Ovaj period u slikarstvu zabeležen je u samom Kijevu prvenstveno mozaicima i freskama u sabornim crkvama, a sačuvano je i dosta ikona. Čuvena među ikonama je „Vladimirska Bogomater” iz sredine 11. veka koja je u 12. veku doneta iz Carigrada. Kasniji ruski ikonografski tip Bogorodice „umiljenija”, gde su mati i dete prikazani u toplom, ljudskom odnosu, razvio se pod uticajem ove ikone.

Umetnost Kijeva prekinuta je u svom razvoju najezdom Mongola na centralnu Rusiju. Posle pada Kijeva (1240), umetnička aktivnost se povlači u severnije oblasti, Vladimirsko-Suzdaljsku i naročito Novgorod. Slobodan i neuznemiravan od azijatskih hordi, Novgorod je kroz čitav 13. i 14. veka centar političkog i kulturnog života stare Rusije. Zbog ukrašavanja svojih crkava, on je privukao mnoge umetnike, pre svega monahe iz Vizantije, ali isto tako i iz Srbije i Bugarske. Oni su nesumnjivo bili prenosioci vizantijske tradicije, ali su već od 12. veka vidljive lokalne tendencije za unošenjem narodne živopisnosti.

Već na freskama Sv. Đorđa u Staroj Lagodi (1180), tamni vizantijski kolorit postaje svetliji, oštre linije postaju mekše, a celokupni izraz manje svečan. Tako je kombinacija vizantijske strogosti i narodne živopisnosti formirala novgorodski stil. Njegove odlike su produhovljen crtež, jasni potezi četkice i snažan utisak, kao na freskama crkve Neređice (1199). Odlike tog stila još više su podvučene u 13. veku; kompozicija je jednostavnija, vizantijska strogost lica ublažena, a silueta smelija. Novine se javljaju i u koloritu, koji je rasvetljen unošenjem cinobera i snežnobelih, smaragdnih i limun-žutih tonova.

Umetnici 14. veka među kojima se ističe i Grk Teofan koji je stigao iz Carigrada, uspešno nastavljaju prihvatanje ruskih karakteristika i njihovo uklapanje u monumentalnu umetnost, kakva je bila vizantijska renesansa Paleologa. Istančanost detalja, izduženost proporcija i ritmička kompozicija Teofanovih fresaka u Novgororodu — i još više Deizis na ikonostasu saborne crkve Blagovesti u moskovskom Kremlju — značajni su za rusku umetnost ove epohe.

Najviši domet ikonopisačke umetnosti dostigao je jedan od Teofanovih neposrednih sledbenika, Andrej Rubljov (oko 1360–1430). Ovaj izvanredni umetnik slikao je freske u crkvi Blagovesti u Moskvi (1405) i crkvi Uspenja u Vladimiru (1410), a proslavio se ikonom „Sv. Trojica” iz Trojicko-Sergejevskog manastira blizu Moskve (oko 1410).

Česta tema vizantijske ikonografije dobila je u ovom remek-delu novu interpretaciju. Poseta trojice anđela Avramu i Sari prikazana je kroz humaniji, intimniji simbolizam, pri čemu je značajna novina ruska atmosfera sanjalačke uzvišenosti.

Još jedan nadahnuti umetnik 15. veka, Dionizij (oko 1440–1508), uspeo je da dočara taj novi kvalitet ruskog slikarstva — duh vanzemaljskog sveta. Od njega je ostao čuveni živopis u manastiru Ferapont u oblasti Novgoroda, a pripisuje mu se i nekoliko ikona („Raspeće”, „Mitropolit Aleksej”). Glavne karakteristike njegovih dela su krajnje izdužena stilizacija figura i suptilna paleta. Zajedno sa Rubljovom, on nagoveštava rađanje nacionalne umetnosti.

Moskovski period

Moskovski ili nacionalni period obeležen je, kao i kod arhitekture, prelaskom centra pravoslavlja u Moskvu, a posle pada Carigrada 1453. godine. Velike promene u slikarstvu ikona započinju postepenim brisanjem helenističkih elemenata — pejzaža i arhitekture. Teme se okreću ruskim svetiteljima i epizodama iz njihovog života, a narodna nošnja počinje sve više da se pojavljuje na ikonama. Sve bogatija paleta boja i naglašena linija dopunjavaju izrazite oblike srednjovekovne nacionalne umetnosti. Pojavljuju se i nove teme, koje ilustruju mistična objašnjenja crkvenih dogmi ili prikazuju crkveni ceremonijal kroz simbolične slike, a predstavljaju i parabole i legende.

Šesnaesti vek naročito karakteriše razmena iskustava Novgoroda i Moskve; ona započinje onog trenutka kad su veliki umetnici živopisa radili prvo u jednom, a zatim u drugom gradu. Karakteristični vidovi vizantijske i novgorodske forme počeli su se spajati sa moskovskim duhom, pri čemu je na slikarstvo snažno uticao književni pokret 16. veka. Poseban manir ikonopisačke umetnosti ispoljen je krajem veka u minijaturi. Poznati majstori škole Nikite G. Stroganova, kao Prokofije Kirin, Nikifor Savin i Istoma Savin, istakli su se istočnjačkim bogatstvom kolorita, obradom detalja i elegantnim držanjem svojih figura.

Poslednje poglavlje ikonopisačke umetnosti odvija se tokom 17. veka. Stil i karakter svojstveni ruskim ikonama postepeno iščezavaju i ustupaju mesto uticajima sa Zapada. Na taj način se prekida dotadašnje plodno razdoblje nacionalne umetnosti.

Petrogradski period

Petrogradski ili evropski period započinje osnivanjem Petrograda, dovođenjem stranih umetnika iz zapadne Evrope i slanjem Rusa na školovanje u Italiju, Francusku, Holandiju i Englesku. Time je za više od dva veka određen karakter ruskog slikarstva i umetnosti uopšte. Vizantijski uticaj se za izvesno vreme zadržao samo na ikonama još u vreme Petra I. Ali već u ranom 18. veku religiozno slikarstvo ustupa mesto svetovnom, koje za vladivine Jelisavete pokazuje izrazitu naklonost ka francuskom uticaju. Slikari dobijaju sasvim drukčije zadatke, najčešće da dekorišu tavanice i zidove velikog broja zgrada i palata u stilu rokokoa, ili da rade ceremnonijalne portrete. Pojačana umetnička aktivnost, boravak stranaca i osnivanje Akademije lepih umetnosti 1757. godine, uslovili su pojavu prvih umetnika Rusa koji se ističu kao portretisti. Ivan P. Argunov (1732–97), Anton P. Losenko (1731–73) i Fjodor S. Rokotov (1735–1808) pokazuju već izvesnu individualnost. Još veći polet nastaje u vreme Katarine II, koja je bila poznati kolekcionar umetničkih dela. U njeno doba stvaraju obdareni portretisti kao Aleksej P. Antropov (1716–95), njegov učenik Dmitrij G. Levicki (1735–1822) i naročito Vladimir L. Borovikovski (1757–1826), koji je ostavio nekoliko izvanrednih portreta žena. Ovi umetnici rade na prelazu iz rokokoa u klasicizam, blisko zapadnim uzorima.

Karl Brjulov, Poslednji dan Pompeja, oko 1830–33; ulje na platnu, 456.5 × 651 cm. Ruski državni muzej, Petrograd.

Napoleonov pohod (1812) imao je za posledicu da je u Rusiji počeo jačati pokret za odvajanjem od Evrope, što je dovelo do dugotrajne borbe između „zapadnjaka” i „slovenofila”. Tako je početak 19. veka u slikarstvu obeležen naporima da ruska umetnost nađe svoje prave izvorne oblike. Kao i u književnosti, on je ujedno označen stremljenjima ka realizmu. Međutim, napredni umetnici ovog vremena, opterećeni klasicističkim tradicijama, teško su pronalazili puteve za rešavanje važnih problema. Njihova traženja najbolje se ogledaju u radovima dvojice značajnih slikara prve polovine 19. veka, Karla Pavloviča Brjulova (1799–1852) i Aleksandra Andrejeviča Ivanova (1806–58). Mada je svaki na svoj način težio realizmu, nisu se u svojim delima mogli osloboditi akademskih shvatanja. Brjulov, savremenik Puškina, nije se mogao zadovoljiti istorijskim slikarstvom koje se učilo na akademiji. Zainteresovan pre svega za lepotu vidljivog sveta, odlazi 1822. u Italiju, gde je naslikao svoje „Italijansko podne”. Ova slika izazvala je negodovanje zbog narušavanja akademskiih pravila, odnosno pretpostavljanja lepote žive žene idealnoj lepoti statue. Međutim, istorijska kompozicija „Poslednji dani Pompeja” (1833) donela je Brujlovu priznanje savremenika. Prvi put se na slici kao glavni akter pojavio narod, pomoću koga je Brjulov hteo da izrazi reagovanje javnosti zbog vešanja revolucionara dekabrista. Realističke težnje došle su najviše do izražaja u portretima umetniku bliskih ličnosti, naučnika i književnika; u tim portretima on se zanima za glavne karakterne crte svojih modela.

Aleksandar Ivanov, Hristovo javljanje narodu (Javljanje Mesije), od 1837 do 1857; ulje na platnu, 540 × 750 cm. Tretjakovska galerija, Petrograd.

Aleksandar A. Ivanov vaspitava se u sredini u kojoj su vladale napredne ideje tog vremena. Nastojeći da izrazi psihološke osobine ličnosti i istorijsku vernost događaja naslikao je „Prijam moli od Ahila Hektorovo telo”. Od 1830. stalno je boravio u Rimu, gde je nastalo njegovo životno delo, kompozicija „Hristovo javljanje narodu” (1837–57). Tretirajući prizor kao istorijski događaj, on je prikazao dolazak Mesije i njegov susret sa robom kao čin oslobođenja naroda, koji je tražio moralnu pravdu u teškim uslovima nikolajevskog samovlađa. Za razliku od nemačkih slikara nazarena, s kojima se družio, Ivanov se pri tom nije poslužio renesansnim uzorima, već je prikazao ruske tipove i ruski pejzaž. Veliki broj studija i skica po prirodi, nastalih tokom rada na ovoj kompoziciji, otkriva važnu realističku komponentu u stvaralaštvu Ivanova, zbog koje ga neki smatraju utemeljivačem realizma u ruskom slikarstvu.

Mnogo više od realističke forme — realističkog sadržaja — donela su dva istaknuta umetnika ove epohe; oni su, radeći žanr-scene, nastavili tradiciju popularnih gravira unetih iz Francuske, gde su u 18. veku bili traženi motivi iz ruskog života. Aleksej G. Venecijanov (1780–1847) povukao se u malo mesto Safonkovo i posvetio slikanju scena seoskog života; „Seljačko gumno”, „Žetva” i „Seljanka s teletom” donose galeriju seoskih likova, smeštenih u srednjoruski predeo. On je tim obeležio značajnu prekretnicu, zbog čega ga nazivaju „ocem ruskog savremenog žanra”. Njemu pripada i posebna zasluga za orazovanje izvesnog broja umetnika-realista koji su se formirali u njegovoj školi na imanju.

Pavel A. Fedotov (1815–52) nalazio je motive u krugovima građanstva i aristokratije. Nekadašnji oficir posvetio se razobličavanju dekadentnog društva, blisko satiri Gogolja i pisaca-samouka 40-ih godina 19. veka. Na svojim slikama, kao „Novi kavaljer” i „Doručak siromašnog junkera”, on žigoše duhovnu bedu činovnika i ismeva žalosnu gordost aristokratije. Njegovo poslednje platno, „Ankor”, žestok je protest protiv nikolajevskog režima. Kao predstavnik kritičkog realizma bio je u nemilosti kod vlasti.

Šezdesetih godina, kad se završila borba protiv kmetstva i ugnjetavanja čoveka, a za progres, kulturu i prosvećivanje, odigrao se značajan događaj u ruskom slikarstvu. Učenici petrogradske Akademije odbili su 1885 da slikaju jedan motiv iz germanske mitologije, a u nastavku došlo je do osnivanja Udruženja pokretnih slikarskih izložbi ili, poznatije „Peredvižnjika”.

Odbacujući internacionalni karakter akademskog slikarstva, mlade snage se zalažu za umetnost blisku narodu i pomoću pokretnih izložbi nastoje da ona prodre i u udaljene provincijske gradove. Sada slikarstvo dobija nov zadatak i smisao. Kao i književnost nadahnuta idejama Černiševskog, kroz dela Turgenjeva i Ostrovskog, Nekrasova i Mihaila Saltikova-Ščedrina, tako je i slikarstvo prožeto saosećanjem sa narodom, protestom protiv samodržavlja i ugnjetavanja. U takvim okolnostima pojavile su se slike jednog od osnivača peredvižnjika, Vasilija Perova (1833–82) koji se, po ugledu na Nekrasova u poeziji, posvetio prikazivanju teškog života ruskog seljaštva. „Seoska litija”, „Pijenje čaja u Mitičahu” i „Trojka” bespoštedno žigošu činovništvo, trgovce i sveštenstvo i prikazuju sumoran život siromašne dece.

Najistaknutija je ličnost među peredvižnjicima Ilja Rjepin (1844–1930). Započeo je učenje kod ikonopisaca, a akademsko slikarsko obrazovanje je završio u petrogradskoj Akademiji, uglavnom kao učenik Ivana Kramskoja. Njegova umetnost razvila se 70-ih i 80-ih godina 19. veka, kad je realizam doživljavao svoj puni procvat. U književnosti to je vreme Tolstoja, a u muzici Čajkovskog i Musorgskog, koga je kao i Tolstoja slikar portretisao. Već njegova prva slika socijalno-realističkog pravca, „Burlaci na Volgi”, donela mu je opšte priznanje, a žanr-slike kao „Odricanje od ispovesti” i „Nisu ga očekivali”, postale su veoma popularne kod ruske revolucionarne inteligencije. Prateći savremene događaje, Rjepin je u slici „Hapšenje propagandista” uverljivo prikazao tragičnu zabludu narodnjaka-inteligenata koji nisu imali veze s narodom. Od istorijskih kompozicija najpoznatije su „Ivan Grozni i njegov sin Ivan” i „Zaporošci pišu pismo sultanu”. Dok je prva po duhu protest protiv krvoprolića od 1. marta 1881, na drugoj je zabeležena anegdota iz života zaporoških Kozaka, koju je kritičar V. Stasov poredio sa Gogoljevim „Tarasom Buljbom”. Rjepin je ostavio i značajnu galeriju portreta, ljudi iz naroda i poznatih ličnosti, majstorski prikazavši složen unutrašnji duh svojih modela.

U grupu istaknutih peredvižnjika ubraja se i Sibirac Vasilij Surikov (1848–1916). Novo u njegovoj umetnosti bilo je shvatanje da je narod glavna pokretačka sila i tvorac istorije. „Kažnjavanje strelaca” i „Pokorenje Sibira” prikazuju Surikova kao majstora u komponovanju mase, dok je temi o boljarki dao tragičan prizvuk. Viktor Vasnjecov (1848–1926), slikar tema iz drevne ruske literature, „Posle bitke Igora Svjatoslaviča sa Polovcima” i „Junaci”, izašao je iz okvira realizma, tražeći rešenja u izvesnim vizantijskim uzorima. Od drugih slikara ove značajne epohe ističu se Vasilij Vereščagin (1842–1904), koji je u svojim tematskim ciklusima „Napoleonov pohod na Rusiju” i „Rusko-turski rat” izražavao pacifistički stav, zatim slikari žanra Vladimir Makovski (1846–1920), Ilarion Prjanišnjikov (1840–94) i predstavnik pejzažista Ivan Ajvazovski (1817–1900). Dvojica slikara religioznih motiva, Ivan Kramskoj (1837–87) i Nikolaj Ge (1831–94), trudili su se da u svojim delima stvore novi, moderni ruski tip Hrista.

Godine 1890. došlo je do rascepa među ruskim umetnicima. Mlađi slikari smatrali su da se peredvižnici suviše angažuju oko prosvećivanja naroda i da pri tome zapostavljaju umetničke kvalitete svojih dela. Po časopisu koji su počeli da izdaju Aleksandar Benua i Sergej Djagiljev novi pokret je dobio ime Mir iskusstva („Svet umetnosti”). Njegove pristalice interesuju se za dostignuća zapadnih umetnika, posebno impresionista, ne poričući pri tom nacionalni karakter koji treba da nosi ruska umetnost. Njihovi rezultati su različiti, ali su pojedinci među njima proneli slavu ruskog slikarstva i van granica svoje zemlje. Valentin Serov (1865–1911) počeo je kao peredvižnik, da bi kasnije preko plenerizma stigao do impresionizma, i čak ekspresionizma, kao na slici „Juriš konjice na demonstrante”. Međutim, zanimljiviji je kao slikar portreta, koji je ostavio galeriju poznatih ličnosti: pisac Ljeskov, kompozitor Rimski-Korsakov, slikari Rjepin, Levitan i Korovin, glumci moskovskog Malog i Hudožestvenog teatra Morozov i Jermolova.

U impresionističkoj tehnici radio je cikluse pejzaža s motivima uz reke Isak Levitan (1860–1900). Jedno od njegovih najboljih dela je „Valdimirka”, legendarni put kojim su hiljade prognanika prošle za Sibir. Među druge istaknute umetnike ove grupe spadaju još Mihail Vrubelj (1856–1910), zaokupljen temom Ljermontovljeve poeme „Demon”, kao i dva slikara inscenacija kostima za ruski balet: Lev Bakst (1866–1924) i Aleksandar Benua (1870–1955). Radovi ove dvojice izazvali su revoluciju u ruskoj scenografskoj umetnosti, a znatno su uticali na evropsku scenografiju i dekorativnu umetnost.

Vidi još

• Ruska kultura
• Ruska avangarda
• Ruska Federacija

Literatura

• A . H . Svirin, Miniatюra drevneй Armenii, Moskva i Leningrad 1939.
• B. V. Veйmarc, Iskusstvo Sredneй Azii, Moskva i Leningrad 1940.
• S. Zabello i dr., Russkoe derevяnnoe zodčestvo, Moskva 1942.
• N. P. Seberov, Pamяtniki gruzinskogo zodčestva, Moskva 1947.
• Narodnoe dekorativnoe iskusstvo SSSR, Moskva i Leningrad 1949.
• R. S. Kaufman, Sovetskaя tematičeskaя kartina 1917–1941, Moskva 1951.
• I. Э. Grabarь, V. N. Lazarev i V. S. Kemenov, Istoriя russkogo iskusstva, I—III, Moskva 1953–55.
• Izobrazitelьnoe iskusstvo Sovetskoй Ukrainы, Moskva 1955.
• Istoriя russkoй arhitekturы, Moskva 1956.
• F. Č. Sыrkina, Russkoe teatralьno-dekoracionnoe iskusstvo vtoroй polovinы XIX veka, Moskva 1956.
• I. Э. Grabarь, Istoriя russkogo iskusstva, Moskva 1957.
• Sovetskaя skulьptura (red. A. Zotov), Moskva 1957.
• E. Lo Gatto, Gli artisti italiani in Russia, I—II, Roma 1934–35.
• W. Matthey, Russische Kunst, Einsidelen—Zürich 1948.
• G. Hamilton, The Art and Architecture of Russia, Harmondsworth 1954.