Božićni post

Mozaik sa prikazom Božića, Hram Svetog Save u Beogradu

Božićni post je jedan od četiri višednevna crkvena posta. U pravoslavlju je po dužini trajanja drugi po redu, nakon Vaskršnjeg posta, a po strogosti posta, blaži je od Vaskršnjeg i Velikogospojinskog posta.

Istorija Božićnog posta u Pravoslavlju

Ustanovljenje Božićnog posta, kao i ostalih višednevnih postova, odnosi se na rani period hrišćanstva. Jezgro iz kojeg se razvio Božićni post bio je post uoči praznika Bogojavljenja. Božić i Bogojavljenje su prvobitno činili jedan praznik. Dan koji prethodi Bogojavljenju, koji danas zovemo Krstovdanom, je u ranoj crkvi bio dan kada je bio potpuni post. Kao njegov obrazac poslužio je ranohrišćanski pashalni post, koji je značio uzdržanje od bilo kakve hrane i pića jedan ili više dana. Razdvajanjem Božića i Bogojavljenja na dva samostalna praznika, Božić je sačuvao opće ustrojstvo bogojavljenskog bogosluženja i dobio je svoje posebno navečerje (Badnji dan), koji je takođe bio dan potpunog posta. Nakon nekog vremena, pred Badnji dan je ustanovljeno nekoliko dana posta, slično tome kako je pred ranohrišćanskim pashalnim jednodnevnim ili dvodnevnim postom, već u 4. vijeku, nastao višednevni Veliki (Vaskršnji) post.

Sveti Jovan Zlatousti u jednoj od svojih propovijedi u Antiohiji iz 386., govori o pripremi za Rođenje Hristovo, koja počinje pet dana pred praznik: Uskoro dolazi praznik, koji je više od svih praznika dostojan poštovanja i časti i koji sa sigurnošću možemo nazvati majkom svih praznika... Uvjeren sam da će mnogi u taj dan sigurno doći i pristupiti toj duhovnoj Žrtvi. Stoga, da nam to ne bi bilo na sud ili na osudu, nego na spasenje duše naše, već sada vas upozoravam i molim da se svako od vas očisti i potom pristupi Svetim tajnama. Niko da mi ne kaže: stidim se, savjest mi je puna grijehova, nosim teško breme. Period od ovih pet dana je dovoljan za to da se očistiš od mnoštva grijehova, ako budeš trezven, ako se budeš molio i stražio.

Već od 4. vijeka i zapadni crkveni pisci pominju post pred praznik Rođenja Hristovog. Od 5. vijeka na latinskom zapadu postepeno se razvio običaj Adventa - perioda pripreme za praznovanje Božića, sa posebnim bogosluženjem, držanjem posta i u 11. vijeku uvedenom zabranom vršenja vjenčanja u tom periodu. Na istoku se potpuno saglasna svjedočanstva o Božićnom postu odnose tek na 9. ili 10. vijek. Praksa Carigrada i Palestine je ušla u osnovu kasnije pravoslavne tradicije. U Carigradu se o postu pred Božić samo usputno govori u Tomosu sjedinjenja, poznatom saborskom dokumentu iz 920. godine, posvećenom problemu drugobračnih, koji je ušao u korpus kanonskog prava Pravoslavne Crkve: ...danu Rođenja Hrista i Boga našeg prethodi post. Iz teksta se ne saznaje koliko je post trajao. Ima i starijih tekstova od Tomosa sjedinjenja, koji pominju Božićni post, kao što su zbornik kanona koji se pripisuju Svetom Nikiforu Ispovjedniku, kao i neki tekstovi koji se pripisuju Anastasiju Sinaitu.

Iz komentara Teodora Valsamona se zna da u njegovo vrijeme (1140. - poslije 1199.) nisu bili poznati drevni kanoni koji pominju Božićni i Petrovski post. U komentaru na 69. apostolsko pravilo on govori: Primjećujemo iz ovog pravila, da u strogom smislu rijeći, postoji samo jedan 40-dnevni post, koji se odnosi na Pashu - jer kad bi bilo drugih, pravilo bi ih takođe pomenulo. Ali, ako mi postimo takođe i druge postove, koji se odnose na druge praznike: svetih apostola, Uspenja Presvete Bogorodice i Rođenja Hristovog, nećemo zbog toga da se stidimo.

Valsamon pominje i Ktitorske tipikone koji su predstavljali dokumente različitih pravoslavnih svetih obitelji. U njima Božićni post ima 40-dnevno trajanje već od kraja 9. vijeka. Tako se u Studitskom ipotiposisu iz druge polovine 9. vijeka ovaj post naziva Filipovim - jer počinje dan nakon što Crkva slavi Svetog apostola Filipa (u SPC 14. novembra po starom, crkvenom ili julijankom kalendaru, a po novom, trenutno taj dan pada 27. novembra). Samim tim, do Božića, to je 40 dana posta. Od druge polovine Evergetidskog tipikona utvrđuju se pravila o načinu posta (koja su približno ista onima koja nalaže današnji tipik). Carigradski patrijarsi, koji su se držali evergetidske prakse, smatrali su neophodnim da se 40-dnevni post propiše za sve hrišćane. Tako je patrijarh Luka Hristoverg, saglasno Teodoru Valsamonu, pišući o ovom pitanju, smatrao da je, budući da trajanje Uspenskog i Božićnog posta nije ukazano nikakvim pismenim izvorom, potrebno pridravati se nepisanog crkvenog predanja i držati post pred Uspenjem poslije 1. avgusta, a pred Božić poslije 14. novembra.

Period Božićnog posta nije osobiti liturgički period, kao Veliki post. Božićni post ima više asketsku, nego liturgičku prirodu. No, ipak se i u tom postu u bogosluženjima izdvajaju određene liturgičke osobenosti, koje ukazuju na predstojeći praznik. Teme Božića se u bogosluženjima ovog posta javljaju postepeno. Na samom početku posta, ni u jednoj bogoslužbenoj pjesmi ili stihiri se još uvijek ne pominje Božić, a onda, nakon pet dana, uoči praznika Vavedenja Presvete Bogorodice, u irmosima pjesmama kanona slušamo prvu najavu dolazećeg događaja: Hristos raždaetsja, slavite! Od tog momenta započinje promjena u bogoslužbenom ritmu i ustrojstvu pravoslavnog crkvenog života. Na Nikoljdan, na jutrenju se pjevaju posebne stihire sa božićnom tematikom. Dvije nedjelje pred Božić, Crkva pominje Praoce i Oce: starozavjetne proroke i svete pravednike koji su nagovještavali dolazak Hristov. Na pet dana prije Božića, počinje pretprazništvo Roždestva, čija je liturgička struktura slična Strasnoj sedmici pred Vaskrs, jer je Božićem započeto djelo spasenja ljudi, po crkvenom vjerovanju.

U srpskoj pravoslavnoj crkvi su pravila Božićnog posta takva da se ponedjeljkom, srijedom i petkom posti na vodi (hrana se priprema bez ulja), utorkom i četvrtkom je dozvoljeno ulje, što narod naziva post na ulju. Još blaži vid posta, u kojem je dozvoljeno jesti ribu i morske plodove je subotama i nedjeljama. Posljednjih sedam dana posta postoje manje razlike u pravilu, pa je post nešto stroži: ponedeljak, srijeda i petak su na vodi, a utorak, četvrtak, subota i nedjelja na ulju. Razlika je samo u tome što se vikendom ne jede riba. Kako je Badnji dan posljednji dan posta, ni tada se ne jede riba. Kod Srba koji manje poznaju crkvena pravila, taj dan se uglavnom posti tako što se priprema riba, suprotno crkvenom pravilu.

U Grčkoj se post kod pravoslavaca koji pripadaju većinskoj Atinskoj arhiepiskopiji, razlikuje od posta kod pravoslavnih Srba, jer su oni po uzoru na zapad, dopustili da su i jaja i mlječni proizvodi posni. Kod njih se, kao i u Bugarskoj, Rumuniji, carigradskoj, antiohijskoj i aleksandrijskoj patrijaršiji, Božić slavi 25. decembra, po novom, a ne po starom kalendaru, tako da oni Božić slave kada i katolici i protestanti. Po starom kalendaru Božić slave pravoslavni Srbi, Rusi, Makedonci, Gruzijci, Jerusalimska patrijaršija, Sveta Gora (iako je njihov, carigradski patrijarh, na novom kalendaru), brojne nekanonske pravoslavne crkve starokalendaraca (u Grčkoj, Bugarskoj, Rumuniji i po svijetu), kao i starokatolici.

U prvom tomu Etnografije Crne Gore Pavle Rovinski spominje Mratinske poklade 14. novembra. U drugom tomu, piše da se prije Božića ređa 6 nedjelja posta, koji se naziva Božićni ili Filipov, jer počinje na dan Svetog apostola Filipa (14. novembra, po julijanskom). Mada je taj post počinjao u Crnoj Gori od toga dana, posljednji mrsni dan nakon njega nazivao se mratinjski pokladi, po imenu Svetog Mrata tj. Martina, koji dolazi 12. novembra (po katolikom kalendaru 11. novembra), a sam post Božićni ili Mratinjski post. Rasprostranjenost imena Martin u Crnoj Gori se pripisuje zapadnom uticaju.

Advent u zapadnim oblicima hrišćanstva danas

I katolici poste pred Božić, ali je post blaži, pošto je u vrijeme posta kod katolika dozvoljeno jesti jaja i mlječne proizvode. Katolički Božićni post je i vremenski kraći, a taj period se na zapadu naziva Advent. On ne počinje uvijek istog datuma, kao kod pravoslavnih, nego najranije počinje 27. novembra, a najkasnije 3. decembra. Traje do Božića i kao kod pravoslavaca, posljednji dan posta je Badnji dan.

Literatura

• Apolonovič Rovinski, Pavel (1998). Etnografija Crne Gore, tom I. CID - Podgorica. 
• Apolonovič Rovinski, Pavel (1998). Etnografija Crne Gore, tom II. CID - Podgorica.