Hram Uspenja Presvete Bogorodice u Travniku
| Hram Uspenja Presvete Bogorodice | |
|---|---|
 | |
| Osnovni podaci | |
| Status | otvoren |
| Tip | crkva |
| Jurisdikcija | Srpska pravoslavna crkva |
| Eparhija | Mitropolija dabrobosanska |
| Osnivanje | 1854. |
| Posvećen | Bogorodici |
| Arhitektura | |
| Nivo značaja | Nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine |
| Lokacija | |
| Mesto | Travnik |
| Država |  Bosna i Hercegovina |
| Koordinate | 44° 13′ 28.932″ N 17° 39′ 49.435″ E / 44.22470333° S; 17.66373194° I |
  Hram Uspenja Presvete Bogorodice Hram Uspenja Presvete Bogorodice na karti Bosne i Hercegovine | |
Hram Uspenja Presvete Bogorodice je srpska pravoslavna crkva koja se nalazi u Travniku. Pripada mitropoliji dabrobosanskoj, posvećen je Bogorodici, a izgrađen 1854. godine.
Opšte informacije[uredi | uredi izvor]
Crkva je posvećena Bogorodici, a orijentisana u pravcu istok-zapad. Unutrašnji deo sastoji se od naosa, narteksa i oltarskog prostora. Iznad narteksa nalazi se galerija, a ona je povezana sa galerijom preko drvenih stepeništa koje se nalaze u prostoriji južno od zvonika.[1] U naosu, prema ikonostasu nalazi se povišena soleja kojoj se pristupa preko dva stepenika, koja je u nivou oltarskog prostora, koji se završava lučnom apsidalnom nišom.[1] U centralnom delu hrama nalazi se drveni oltar. U sklopu soleje u osovini crkve nalazi se polukružni amvon, a u jugoistočnom delu naosa ispred soleje drveni vladičanski tron.[2]
Tokom tridesetih godina 20. veka, deo ikona i zidnih freski oslikao je akademski slikar Roman Petrović. Mermerna ploča u severnom delu crkve ima funkciju proskomidije, a na južnoj strani nalazi se drveni ormar čija dužina odgovara dužini oltarskog prostora, koji ima funkciju đakonikona. U naosu se nalaze drvene klube za vernike.[2] Crkva pripada tipu jednobrodnih crkvi sa zvonikom, a zidana je od kamenih blokova. Ima pravougaonu osnovu dimenzija je dugačka 18, a široka 11 m. U osnovi crkve nalazi se zvonik dimenzije 2,60h2,60 m, tako da ukupna dužina crkve računajući i zvonik iznosi 20,6 m. Sa severne i južne strane zvonika nalazi se po jedna sporedna prostorija identične širine kao i zvonik i dužine 4,3 m, a tu se nalazi crkvena kancelarija i predulaz zvonika i galerija, sa kojima je prostorija povezana stepenicama. Obe sporedne prostorije imaju zasebne ulaze sa zapada odnosno juga i odvojene su zidom od prizemnog dela zvonika. Visina crkvenog tornja je 19,9 m, a kameni zidovi crkve su masivni i deblji od metra.[3]
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika BiH na sednici održanoj od 2. do 9. februara 2010. godine donela je odluku da se ova crkva proglasi za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine.[4] Nacionalni spomenik sastoji se od objekta crkve sa freskama i pokretnom imovinom koju čine ikonostas sa 38 ikona i 13 samostalnih ikona, zidom porte, kao i objektom nekadašnje Prve srpske škole u Travniku.[3]
Porta crkve ograđena je tri metra visokim kamenim zidom, čija je konstrukcija stabilizovana horizontalnim drvenim serklažom, santračima.[5] Crkva je do danas sačuvala gotovo u potpunosti prvobitni izgled. O nastanku ikonostasa takođe ne postoje pisani istorijski podaci. Dimenzije, oblik, stilske odlike duboreznog ukrasa i ikonopisa navode na zaključak da je drvorezbaren i slikan neposredno nakon gradnje crkve.[3]
Istorijat[uredi | uredi izvor]
Crkva je sagrađena 1854. godine, a obnavljana 1892, 1924, 1977 i 2017. godine.[5] Pouzdani izvori o gradnji crkve datiraju iz 1852. godine, kada je dobijena dozvola za gradnju od strane osmanskih vlasti za njeno podizanje. Crkvena opština je zemljište dobila 1854. godine od Šemsibega Ibrahimpašića Kukakvića.[6] Nije poznato ko je bio graditelj crkve, a pored nje, oko 1870. godine u sklopu iste celine podignuta je Nova srpska škola, poznatija pod nazivom Prva srpska škola.[7] Crkva je bila osnovna, a njenu izgradnju je odobrio Safet Paša. Nova škola se 1903. godine preselila u današnju muzičku školu u Tranviku, a objekat stare škole postao je parohijski dom.[8] Godine 1911. crkva je nadograđena, a 1923. godine izliveno je crkveno zvono u Splitu i postavljeno u zvonik travničke crkve.
Ne postoje podaci, ali veruje se da crkva tokom Prvog i Drugog svetskog rata nije značajno oštećena.[2] Nacionalizacija nekadašnje škole izvršena je 1956. godine, ali je jedan sprat objekta ustupljen Crkvenoj opštini Travnik i služio za potrebe crkve. Tokom druge polovine 20. veka izvršeni su radovi održavanja crkve, a sedamdesetih godina izvršena je konstruktivna sanacija zidova porte crkve i zamena njenog pokrivača.[2] Krstionica u prizemlju crkve prestaje sa radom 1988. godine, a svešteno lice seli se u novu kuću u Travniku, koja je predstavljala dom sveštenika. Objekat je od tada imao stambenu funkciju i dodeljivan je službenicima opštine Travnik, rešavajući tako njihova stambena pitanja.[2] Tokom Rata u Bosni i Hercegovini u crkvi nije bilo verskih aktivnosti, a njen južni zid oštećen je od minobacačke granate.
Godine 2000. crkva je ponovo stavljena u službu vernika, a za protonamesnika imenovan je Goran Živković.[2] Tokom 2017. i 2018. godine izvršena je rekonstrukcija crkve.[9]
Ikonostas[uredi | uredi izvor]
Prostor između naosa i oltarskog prozora zatvara ikonostas koji se sastoji od tri nivoa. U donjem se nalaze Carske dveri, a u dve gornje 15 odnosno 11 ikona. Ikonostas je u celosti očuvan i predstavlja bitan duborezački rad, kakav se na prostoru Balkana pojavljuje pod rusko-ukrajinskim uticajem u 18. veku. Konstrukcija ikonostasa ima elemente neobaroka, profilisani sloj drveta je ukrašen tehnikom sjajne pozlate.[1] Ikone su rađene tehnikom ulja na platnu i verovatno su nastale u prvoj polovini 19. veka, kada je crkva posvećena. Ikonostas travničke pravoslavne crkve sastoji se od parapeta i tri horizontalna niza ikona. U prvom nizu su prestone ikone Bogorodice sa Hristom detetom i Hrista Pantokratora.[5] Pored carskih, ikonostas ima i bočne dveri, sa ikonom arhanđela Mihaila na severnoj i arhiđakona Stefana na južnoj strani. U centralnim ovalnim medaljonima na carskim dverima su arhangel Gavrilo i Bogorodica, iznad njih proroci David i Solomon, a u najnižoj zoni su sveti arhijereji, na levom krilu dveri Sveti Vasilije i Sveti Jovan, a na desnom sveti Grigorije i Sveti Nikola.[5]
Na vrhu ikonostasa je Raspeće, sa likovima jevanđelista u ovalnim medaljonima oko razapetog Hrista (Matej severno, Marko južno, Jovan iznad, a Luka ispod krsta) i ikonama Bogorodice (severno) i Jovana Bogoslova (južno). U podnožju Raspeća su izrezbarene dve velike adosirane nemani.[10]
Ikone arhanđela Mihaila i arhiđakona Stefana na bočnim dverima rad su majstora koji je napustio zografski ikonopis i prihvatio rešenja potekla iz baroknih i klasicističkih uzora.[3] Ikonostas crkve bogato je ukrašen duborezom. Osnova je bojena u plavo, izuzev na parapetima ispod prestonih ikona, gde je fon crven. Duborez je pozlaćen, apliciran na drvenu podlogu i nema perforiranih delova. Jednostavno profilisani horizontalni venci dele ikonostas na tri horizontalne zone. Podela po vertikali je u zoni prestonih ikona izvedena pomoću šest stubova, koji imaju torusima i trohilusima profilisane pozlaćene baze i kapitele sa rezbarenim motivom palmeta. U donjoj polovini su ukrašeni duguljastim jednostavnim lisnim motivom, a u gornjoj ih obavija vreža vinove loze sa grozdovima.[3]
Duborez na dva kvadratna parapeta ima široko zamišljen floralni ukras, sa centralnom rozetom oko koje se razvijaju četiri simetrično postavljena medaljona komponovana od lišća. Lisnata loza sa pupoljcima i rozetama ukrašava Carske dveri. Ovalni medaljoni sa likovima Bogorodice i arhanđela iz Blagovesti i četvorice svetih arhijereja na carskim dverima optočeni su jednostavnim obrubom od lišća, dok su oko medaljona sa likovima proroka Davida i Solomona iznad Blagovesti izrezbarene bordure sa lišćem i ružicama. Na vrhu carskih dveri je ovalna ikona Hrista koji blagosilja obema rukama, a oko nje je rezbaren ukras u vidu lišća. Ovalne ikone na bočnim dverima imaju veoma bogat duborezni okvir u vidu loze sa lišćem i ružicama, kakve se nalaze i na drugim delovima duboreza, ali se ovde pojavljuju i motiv žira i zvonolikih cvetova, koji se ne sreću na rezbariji carskih dveri, niti na drugim površinama ikonostasa.[3]
Lukovi iznad carskih i bočnih dveri, kao i iznad prestonih ikona su tročlani i pokriveni duborezom u obliku vreža sa krupnim listovima, a u osovini svakog stuba je rezbarena ptica raširenih krila. Venac koji deli zonu dveri i prestonih ikona od zone Deizisnog čina ukrašen je duborezom sa motivom vreže vinove loze sa grozdovima. Vreža se prepliće formirajući ovalne medaljone, a unutar svakog od njih je po jedna ptica koja kljuca grozd. U središnjem ovalu, iznad carskih dveri je lik Hristov na Mandilionu u kružnom medaljonu.[3] Ikone u zoni Deizisnog čina međusobno su razdvojene stubićima pokrivenim rezbarijom u obliku traka koje se prepliću i unutar kojih su smeštene šestolatične ruže.[3]
Stubići imaju kapitele istovetne onima u zoni prestonih ikona. Na isti način ukrašeni stubići razdvajaju i ikone u trećem redu ikonostasa. Venac između druge i treće zone ikonostasa je ukrašen jednostavnom rezbarijom u obliku palmetica. Iznad ikona Deizisnog čina, kao i iznad ikona najviše zone, postavljeni su tročlani lukovi, pokriveni rezbarijom sa motivima krupnih cvetova iznad stubića. Iz tih cvetova radijalno izlazi perasto dugačko lišće u koje su upletene šestolatične ružice. Između trodelnih lukova i pravougaono završenih ikona smešten je duborezni ukras u obliku tri cveta, od kojih je središnji veći. Krajnje severno, kao i krajnje južno polje u najvišoj zoni ikonostasa umesto ikone ispod trodelnog luka imaju cvetni duborezni ukras.
Raspeće na vrhu ikonostasa i ikone Bogorodice i Jovana Bogoslova oko Raspeća optočeni su duborezom u kojem se ponavljaju motivi lišća i cveća sa donjih zona.[3] Visoka konstrukcija oltarske pregrade usklađena je sa proporcijama naosa i oltara. Podela na tri zone akcentirana je profilisanim vencima, a vertikalno raščlanjivanje ostvareno je stubovima. Pojedinačne ikone naglašene su dekorativnim arkadama, čiji ritam doprinosi skladu horizontalnih zona. U drvorezbarenom ukrasu ove crkve dominiraju aplicirani elementi forme dugačkog perastog lišća, palmeta, većih i manjih ruža i grozdova. Motiv ptica je usitnjen i diskretan, jedva primetan u celini duboreznog ukrasa.[3]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v „O pravoslavnoj i srpskoj kulturnoj baštini Travnika”. muzejtravnik.ba. 18. 4. 2020.
- ^ a b v g d đ „Crkva posvećena Uspenju Presvete Bogorodice”. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine. Pristupljeno 28. 8. 2020.
- ^ a b v g d đ e ž z i „Pravoslavna crkva u Travniku i njen ikonostas” (PDF). nisandbyzantium.org.rs. Pristupljeno 28. 8. 2020.
- ^ „Vladika Grigorije posetio Crkvenu opštinu u Travniku”. spc.rs. 26. 4. 2017. Arhivirano iz originala 26. 10. 2020. g. Pristupljeno 28. 08. 2020.
- ^ a b v g „Crkvena opština Travnik”. mitrolopijadabrobosanska.org. Pristupljeno 28. 8. 2020.
- ^ D. Lj. Kašić: Srpska pravoslavna crkva Uspenja Presvete Bogorodice, Dabrobosanski istočnik, god. 2, Sarajevo 1888, str 9.
- ^ O. Kamilo Zabeo, Travnička spomenica – prigodom pedeset-godišnjice nadbiskupskog sjemeništa i nadbiskupske velike gimnazije u Travniku 1882-1932, Sarajevo, Naklada Akademije „Regina Apostolorum“, 1932, str. 61
- ^ O. Kamilo Zabeo, nav. dj., 1932, str. 61.
- ^ „Rekonstrukcija Crkve Uspenja Presvete Bogorodice u Travniku”. travnik-grad.info. 16. 8. 2017.
- ^ M. Ćorović-Ljubinković, Srednjovekovni duborez u istočnim oblastima Jugoslavije, Beograd 1965, 60-63; A. Serafimova, Prilog proučavanju ikonostasnih krstova na Balkanu, Manastir Crna rijeka i sveti Petar Koriški, Priština-Beograd 1998, str. 149-167.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Ljiljana Ševo, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine, Glas srpski, Grad Banja Luka, Banja Luka, 2002.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Hram Uspenja Presvete Bogorodice na sajtu mitropolije dabrobosanske
