Ujedinjenje pokrajinskih srpskih crkava i uspostavljanje Patrijaršije srpske 1920.

Patrijarh srpski Dimitrije, prvi patrijarh Srpske crkve nakon ujedinjenja 1920. godine

Ujedinjenje pokrajinskih srpskih crkava i uspostavljanje Patrijaršije srpske 1920. godine je događaj koji je nakon 1766. godine i ukidanja Pećke Patrijaršije, ponovo, crkveno-administrativno ujedinio pravoslavne Srbe u jednu crkvenu cjelinu.

Istorija

Patrijaršijski dvor u Sremskim Karlovcima je bilo mjesto proglašenja svečanog ujedinjenja srpskih pokrajisnkih crkava u jedinstvenu crkvenu cjelinu na dan Sabora Srpskih svetitelja

Ishod Prvog svjetskog rata je stvorio povoljne okolnosti za rješavanje svesrpskog ujedinjenja. Ratni napori Kraljevine Srbije krunisani su ostvarivanjem njenih ratnih ciljeva proklamovanih u Nišu 1915. godine: ujedinjenje i oslobođenje sve naše neoslobođene braće Srba, Hrvata i Slovenaca. Stvaranje Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca 1. decembra 1918. godine bila je glavna državno-politička pretpostavka da se rascjepkane srpske crkvene oblasti srpskog naroda ujedine u obnovljenu Srpsku patrijaršiju. Pravoslavno stanovništvo činilo je relativnu većinu u novostvorenoj državi, jer je popis iz 1921. godine pokazao da su oni bili najbrojnija vjerska zajednica, koja je brojala 46,6% ukupnog stanovništva.

Od ukidanje srpske samostalne patrijaršije sa sjedištem u Peći 1766. godine, kontinuitet srpskih samostalnih (autokefalnih) tradicija nosile su Karlovačka i Cetinjska mitropolija. Cetinjski mitropoliti su naglašavali svoju privrženost crkvenoj orhganizaciji cjelokupnog Srpstva titulom egzarh trona pećkog, što se još jače naglasilo kda je vojska Kraljevine Crne Gore 1912. godine zauzela istorijski grad Peć i oslobodila Metohiju. Mitropolija Karlovačka, kao crkveno-nacionalno tijelo Srba u Habzburškoj monarhiji, od 1710. godine je i formalno kanonski i pravno autonomona u odnosu na patrijaršijski prijesto u Peći. Kada odnosi Austrije i Turske počinju politički da se zaoštravaju, a srpska crkvena organizacija u Turskoj pada pod uticaj Grka fanariota, karlovački mitropoliti vode svoju crkvenu lađu po sopstvenom nahođenju, odnosno mitropolija živi svojim samostalnim životom. Od 1848. njeni poglavari nose obnovljenu i ponovo uspostavljenu titulu patrijarha srpskog.

Srpska nacionalna revolucija, pokrenuta 1804. godine u krvi i znoju, porodila je dravnu nezavisnost i slobodu za Kneževinu Srbiju, uvećanu 1878. godine za četiri okruga (Niški, Pirotski, Toplički i Vranjski). Teritorijalnim proširivanjem Srbije rastao je obim jurisdikcije Beogradske mitropolije, koja je od 1879. godine ponovo postala samostalna, dobivši kanonski otpust od Carigradske patrijaršije.

Crkveno-politička situacija u srpskim zemljama 1918, u godini završetka Prvog svjetskog rata, bila je sljedeća: crkvene tradicije stare Pećke patrijaršije, nasilno ukinute 1766. godine, čuvale su se u novom vidu u Beogradskoj mitropoliji, Cetinjskoj i Karlovačkoj mitropoliji. Primorska vladičanstva (Dalmatinsko-istrijsko i Bokokotorsko-dubrovačko-spičansko vladičanstvo) bila su pod vrhovnom upravom bukovinskog mitropolita sa sjedište u rumunskim Černovicama (danas Ukrajina). Bečka vlada je ova srpska vladičanstva neprirodno otrgla od Sremskih Karlovaca, da ne bi dolazilo do kulturne i nacionalne integracije Srba.

Vladičanstva u Bosni i Hercegovini: Hercegovačko-zahumsko, Sarajevsko-bosansko, Zvorničko-tuzlansko i Banjalučko-bihaćko, sve u rangu mitropolije, po običaju Carigradske patrijaršije, bile su u autonomnom statusu, na osnovu konvencije austro-ugarske vlade i fanara. Vladičanstva u Staroj Srbiji i Makedoniji, koje su od 1872. godine bile u vrtlogu nacionalističkih strasti zbog sukoba egzarhista i patrijaršista, odnasno bugaroljuba i srboljuba, od 1913. u sastavu Kraljevine Srbije, nisu od Carigrada dobile kanonski otpust.

Ujedinjenje Srpske pravoslavne crkve i administrativni procesi koji su to ujedinjenje pratili jasno omeđavaju i otvaraju period u novijoj srpskoj crkvenoj istoriji, a koji je započeo poslije 1918. godine. Ujedinjenje je dobro razrađeno na četiri preliminarne konferencije, odrane od 1918. do 1920. godine.

Pripremne konferencije

Aleksandar I Karađorđević je kao tadašnji regent, imao značajnu ulogu u ujedinjenju srpskih pravoslavnih crkava

Prva

Prva konferecnija pravoslavnih vladika srpskih pomjesnih crkava održana je 18/31. decembra 1918. u Sremskim Karlovcima. Zaključeno je da postoji volja zakonitih predstavnika srpskih pravoslavnih crkvenih oblasti za ujedinjenjem i na osnovu toga izriče se potreba da se odmah pristupi izvršenju toga crkvenoga ujedinjenja uspostavljanjem Srpske patrijaršije za ujedinjenje, pošto se sa punim pouzdanjem očekuje da će i Srpska crkva u Crnoj Gori pristati na ujedinjenje, koja zbog kratkoće vremena i teških prometnih prilika, kao i zbog bolesti Mitrofana Bana, nije mogla biti zastupljena na ovom zboru vladika. Mogući razlozi za neprisustvovanje crnogorske delegacije na prvoj konferenciji su političko neslaganje kralja Nikole oko načina crkvenog sjedinjenja. On je smatrao da prema istorijskom pravu naše crkve jedino mitropolitu pećkom pripada pravo da bude patrijarh cjelokupne srpske pravoslavne crkve. Nikola je imao političke ambicije da on postavi srpskog patrijarha u Peći, jer je crnogorska vojska prethodno oslobodila Metohiju.

Druga

Druga konferencija održana je od 11/24. do 15/28. maja 1919. u Beogradu. Tada je proglašeno duhovno, moralno i administrativno jedinstvo svih srpskih pravoslavnih crkvenih oblasti, koje će se jedinstveno definisati i urediti svojim putem, kada cijeli Arhijerejski sabor Ujedinjene Srpske Crkve kao jedno tijelo nezavisno (autokefalno) sastane pod predsjedništvom svoga Patriajrha. Potom je formiran kao izvršni organ privremeni odbor od pet članova (Središnji arhijerejski sabor ujedinjene Srpske crkve), koji je trebalo da kao centralno, autoritativno tijelo predstavlja Crkvu do uspostavljanja Patrijaršije i Sabora. Mitrofan Ban, mitropolit Crne Gore, Brda i Primorja je izabran za predsjednika središnjeg arhijerejskog sabora srpske pravoslavne crkve.

Treća

Na Trećoj konferenciji, održanoj od 20. novembra/3. decembra 1919. godine u Sremskim Karlovcima, usvojen je nacrt o proglašenju i uspostavljanju Srpske patrijaršije. Konferencija nije radila kao što je bilo planirano, s obzirom na to da je mitropolit Dimitrije bio bolestan. Pregovori sa Carigradskom patrijaršijom trajali su više od šest mjeseci. Okončani su tek kada je plaćeno 1,5 milion franaka naknade za neisplaćenu pomoć. Poslije toga je Sinod Carigradske patrijaršije 19. marta 1920. priznao i blagoslovio valjanost ujedinjenja srpskih Crkava u jednu. Tri mjeseca poslije priznanja iz Carigrada i državna vlast Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca priznala je taj čin kroz ukaz koji je 17. juna 1920. godine potpisao u ime kralja Petra prestolonasljednik Aleksandar I Karađorđević. U Memoarima Mitrofana Bana je podatak da je on predsjedavao Trećoj konferenciji arhijereja udružene Crkve, u Sremskim Karlovcima od 3-15. septembra 1919. godine.

Četvrta

Četvrta konferecnija, održana 27. avgusta/9. septembra 1920. godine, proglasila je ujedinjenje Srpske pravoslavne crkve. Tom prilikom arhijereji su su odlučili da se proglašenja uspostavljanja Srpske patrijaršije obavi 30. avgusta/12. septembra u Sremskim Karlovcima, na praznik Sabora srpskih svetitelja.

Svečanost ujedinjenja i izbor patrijarha 1920. godine

Saborna crkva u Beogradu u kojoj je Dimitrije, voljom vlasti, ponovo izabran za patrijarha. Vlada nije prihvatila prethodni način izbora za patrijarha

Ministarstvo vjera je prvo svečanost planirala u Beogradu, u sali Osnovne škole kod Saborne crkve. Sastavljene su i pozivnice za arhijereje i planirano je da ih se pošalje na njihove adrese. U međuvremenu je odlučeno da svečanost bude u Sremskim Karlovcima. Ministar vjera Tugomir Alaupović obavijestio je 30. avgusta 1920. godine ministra vojske i mornarice generala Branka Jovanovića o promjeni mjesta održavanja svečanosti. Molio ga je da odobri potreban broj trupa Novosadskog garnizona, koji će napraviti špalir na Trgu prestolonasljednika Aleksandra u Sremskim Karlovcima, sa vojnom muzikom i artiljerijom, koja treba biti smještena u neposrednoj okolini Karlovaca. Tražio je i potreban broj vojnika koji bi nosili zastave, ripide i čirake na litiji, po mogućstvu što manji rastom. Na kraju je napisao da će se toga dana u svim hramovima Kraljevine služiti svečana Liturgija, pa je zatražio da službama prisustvuje oficirski kor u paradnim odijelima, a vojska da oda počast, praveći špalir pred crkvom.

U sklopu priprema proslave Opšte odjeljenje Ministarstva vjera pisalo je 6. septembra ministru saobraćaja, tražeći da 11. septembra po podne direkcija Vinkovci pripremi u kompoziciji brzoga voza poseban vagon za 20 arhijereja, koji bi se od Inđije specijalnom lokomotivom odvezli u Sremske Karlovce. Potom je zatraženo da se pripremi dvorski voz za prestolonasljednika, koji bi 12. septermbra 1920. godine bio tačno u 10 sati na stanici u Sremskim Karlovcima, zatim specijalni voz za članove Vlde i ostale goste da ih doveze u 9:10 časova prije podne, i još jedna kompozicija za Beograđane. Na kraju je zamoljen odgovor kako bi Ministarstvo vjera o svemu moglo objaviti vijesti.

Ministarstvo vjera je uputilo telegrame uglednim državnim službenicima kao pozivnicu da prisustvuju svečanosti. Upućeni su i telegrami rimokatoličkim velikodostojnicima: nadbiskupu barskom Nikoli Dobrečiću, nadbiskupu zagrebačkom Antunu Baueru i biskupu ljubljanskom Antunu Jegliču.

Za datum svečanosti izabran je praznik Sabora srpskih svetitelja 30. avgusta/12. septembra 1920. godine. Ceremonija je obavljen u svečanoj prostranoj dvorani Patrijaršijskog dvora u Sremskim Karlovcima. Dvorana je bila ukrašena slikama iz novozavjetne i nacionalne istorije koje su izradili Paja Jovanović, Đorđe Krstić i Uroš Predić. Takođe, bile su izložene starine srpske istorije: Miroslavljevo jevanđelje, Jevanđelje iz Dečana, Jefimijin pokrov za kivot Svetog kneza Lazara, krst cara Dušana iz Visokih Dečana i pehar kneza Lazara, što je sve trebalo da podsjeti na staru srpsku slavu i doprinese uzvišenosti trenutka.

Mitropolit beogradski i arhiepiskop cijele Srbije Dimitrije Pavlović izabran je za patrijarha ujedinjene Srpske pravoslavne crkve 15/28. septembra 1920. godine na zasjedanju Svetog arhijerejskog sabora. Vlada nije prihvatila ovaj način izbora patrijarha, nego je 23. oktobra 1920. izdala Uredbu o izboru prvog srpskog patrijarha obnovljene Srpske pravoslavne crkve.

Uredbom je bilo predviđeno znatno učešće svjetovnih lica u izboru patrijarha i konačna potvrda od strane kralja. Istog dana objavljena je i Uredba o Srpskoj patrijaršiji, koja je imala svega pet članova. Izorni sabor sastao se 12. novembra/30. oktobra i ponovo je u Sabornoj crkvi u Beogradu izabrao za patrijarha Dimitrija Pavlovića, arhiepiskopa beogradskog i mitropolita Srbije. Po izboru patrijarha, u toku decembra 1920. doneta je Uredba o centralizaciji uprave i sudstva u Srpskoj patrijaršiji (izmjenjena i dopunjena 1921), kao i Uredba o Svetom Arhijerejskom Sinodu. Za vrhovnu crkvenu vlast i SPC predviđeni su Sinod, Sabr, Veliki duhovni sud i Veliki pravni savjet Patrijaršije.

Tomos Carigradske patrijaršije 1922. i ustoličenje patrijarha Dimitrija u Pećkoj patrijaršiji 1924. godine

Pećka patrijaršija gdje je patrijarh Dimitrije ustoličen 1924. godine

Današnja zgrada patrijaršije

Srpska patrijaršija je u junu 1921. godine poslala notifikaciju o svome proglašenju Carigradskoj patrijaršiji. Sveti Sinod Carigradske patrijaršije razmatrao je na sjednicama od 10. i 17. februara 1922. novonastalo stanje u Srpskoj pravoslavnoj crkvi, a naročito pitanje o priznanju pripadnosti makedonskih vladičanstava ujedinjenoj srpskoj crkvi, zatim priznavanje arhiepiskopu beogradskom i mitropolitu Srbije Dimitriju patrijaršijsko dostojanstvo, tj. priznanje uzdignuća srpske ujedinjene crkve na rang Patrijaršije.

Delegacija Carigradske patrijaršije je otputovala u Beograd sa Kanonskim (mirsnim) pismom patrijarha Meletija IV. Pored tog pisma delegacija donosi i Tomos o prisajednjinjenju vladičanstava koja su ranije bila pod jurisdikcijom Carigradske patrijaršije. Sinod SPC je primio u svečanoj dvorani Patrijaršije u Beogradu 19. marta/1. aprila 1922. od izaslanika Carigradske patrijarpije mitropolita amasijskog Germana Tomos br. 1149 od 19. februara 1922. godine, kojim se priznaje odvajanje od Carigradske patrijaršije i prisajedinjenje Srpskoj crkvi sljedećih vladičanstava: Skopskog, Raško-prizrenskog, Veleško-debarskog, Pelagonijskog, Prespansko-ohridskog, Poleanskog, jednog dijela mitropolije Vodenske, Strumičkog, Dabro-bosanskog, Hercegovačko-zahumskog, Zvorničko-tuzlanskog i Banjalučko-bihaćkog i prisajedinjenje autokefalnih crkava: Karlovačke, Crnogorske i dva dalmatinska vladičanstva: Bokokotorsko-dubrovačkog i Dalmatinsko-istrijskog sa pravoslavnom crkvom Srbije u jednu: autokefalnu Ujedinjenu Srpsku pravoslavnu crkvu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.

Čitanje tomosa Carigradske patrijaršije 2. aprila 1922, što je potvrđeno i kraljevim ukazom, vladičanstva u južnoj Staroj Srbiji i Makedoniji su uključena u Srpsku pravoslavnu crkvu, kao dio srpskih oblasti. Sveti arhijerejski sabor je tada donio odluku da se Skopsko, Cetinjsko i Sarajevsko vladičanstvo podignu na stepen mitropolije, a njihove vladike da nose titulu mitropolita.

Obnavljanje srpske Pećke patrijaršije poslije Prvog svjetskog rata išlo je na afirmaciju srpskih crkveno-istorijskih tradicija. Pošto se od kraja 1920. godine administrativno sjedište crkve nalazi u Beogradu, nametala se potreba svečanog čina ustoličenja u samoj istorijskoj Peći (srpskom Carigradu, po epskoj tradiciji). Takav čin bi pružio vidljiv dokaz veze između nekadašnje i sadašnje (obnovljene) Patrijaršije. Čedomir Marjanović je o tome zapisao da je glavni povod za taj čin uzet fakt što su patrijarsi bili i arhiepiskopi pećki, pa kako poštovanje prema tradicijama prošlosti nalaže da se prilikom obnavljanja Patrijaršije otpočne odande, gdje se nekada stalo, to kao završni čin obnavljanja patrijaršije imalo je da bude ustoličenje novoga patrijarha u Peći.

Ustoličenje patrijarha Dimitrija je obavljeno četiri godine nakon njegovog izbora, s obzirom da je Crkvi trebalo vremena da se konsoliduje nakon ujedinjenja srpskih pomjesnih crkvenih oblasti u jedan ustrojen organizam. Ustoličenje je brižljivo planirano i sprovedeno uz potporu državnih vlasti. Patrijarh je na svečanost ustoličenja krenuo iz Beograda put Peći 24. avgusta 1924. godine. Usput je kanosnka posjeta izvršena i za ova mjesta: Niš, Surdulica, Skoplje, Uroševac, Priština i Kosovska Mitrovica. Sveti Arhijerejski Sabor je zasjedao u Pećkoj patrijaršiji 26-27. avgusta, a čin ustoličenja je u liturgijskom smislu započeo prazničnim bednijem kome su prisustvovali kralj Aleksandar i kraljica Marija Karađorđević.

Literatura

• Ban, Mitrofan (1991). Životopis ili uspomene iz života mitropolita Mitrofana Bana. Obod, Cetinje. 
• Pilipović, Radovan (2020). Pravoslavlje, br. 1277 od 1. juna, Sto godina ujedinjenja pokrajinskih crkava i vaspostavanje Patrijaršije srpske (1920—2020). Beograd: SPC. str. 38. 

Spoljašnje veze

• Povodom stogodišnjice vaspostavljanja Srpske Patrijaršije (1920—2020) (SPC, 14. septembar 2020) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (21. septembar 2020)
• „Srpski Sion” posvećen jubileju Srpske Patrijaršije (SPC, 17. septembar 2020) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (20. septembar 2020)