Jon Radulesku

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Jon Radulesku
Portret Raduleskua
Lični podaci
Puno imeJon Heliade Radulesku
NadimakJon Heliade, Eliad
Datum rođenja(1802-01-06)6. januar 1802.
Mesto rođenjaTrgovište, Kneževina Vlaška
Datum smrti27. april 1872.(1872-04-27) (70 god.)
Mesto smrtiBukurešt, Rumunija
Zanimanjepesnik, esejista, memoarista, pisac kratkih priča, urednik novina, političar
Književni rad
Period1828—1870.
Žanrlirska poezija, epska poezija, autobiografija, satira
Potpis

Jon Heliade Radulesku (rum. Ion Heliade Rădulescu; Trgovište, 6. januar 1802 — Bukurešt, 27. april 1872), takođe poznat i kao Eliade i Eliade Radulesku (rum. Eliade Rădulescu), bio je rumunski akademik, romantičarski i klasičan pesnik, esejista, memoarista, pisac kratkih priča, urednik novina i političar. Bio je plodan prevodilac strane književnosti na rumunski jezik, a autor je i knjiga o lingvistici i istoriji. Veći deo svog života, Heliade Radulesku je bio profesor na Koledžu Sveti Sava u Bukureštu, čije je ponovno otvaranje lično potpomogao. Radulesku je bio jedan od osnivača i prvi predsednik Rumunske akademije.

Heliade Radulesku se smatra jednim od najistaknutijih pobornika rumunske kulture tokom prve polovine 19. veka, a prvi put je došao do izražaja nakon saradnje sa Đorđem Lazarom i nakon podrške Lazarovim naporima da prekine obrazovanje na grčkom jeziku. Tokom narednih decenija, imao je glavnu ulogu u oblikovanju modernog rumunskog jezika, ali je izazvao kontroverzu kada se zalagao za masovno uvođenje italijanskih neologizama u rumunsku leksiku. Kao romantičarski nacionalistički zemljoposednik koji je bio na strani umerenih liberala, Heliade je bio među vođama Vlaške revolucije 1848. godine, nakon čega je bio prisiljen da narednih nekoliko godina provede u egzilu. Usvajajući originalni oblik konzervatizma, koji je naglašavao ulogu aristokrata u rumunskoj istoriji, bio je nagrađen za podršku Osmanskom carstvu i za sukob sa radikalnim krilom revolucionara iz 1848. godine.

Biografija[uredi | uredi izvor]

Mladost[uredi | uredi izvor]

Heliade Radulesku je rođen 6. januara 1802. godine u Trgovištu, kao sin Ilije Raduleskua, bogatog zemljoposednika koji je bio vođa patrolnih jedinica tokom 1810-ih, i Eufrozine Danijelopol, koja se školovala na grčkom jeziku.[1] Troje od njegovih braće i sestara umrli su od kuge do 1829. godine.[1][2] Tokom njegove rane mladosti, Jon je bio u središtu interesovanja i pažnje svojih roditelja; na samom početku, Ilija Radulesku je, kao poklon svom sinu, kupio kuću koja je nekada bila vlasništvo naučnika Đorđa Lazara, a koja se nalazila na periferiji Bukurešta (blizu Obora).[1] U to vreme, porodica Radulesku je u vlasništvu imala veliki vrt u Bukureškoj oblasti, blizu parka Herastrau, kao i imanja u blizini Fagaraša i Gabrova.[1][3]

Nakon osnovnog obrazovanja na grčkom jeziku koje je dobio od učitelja poznatog kao Alekse, Heliade Radulesku je sam naučio da čita rumunsku ćirilicu (navodno proučavajući Aleksandridu uz pomoć oltenskih slugu njegovog oca).[4][5] Kasnije je postao strastveni čitalac popularnih romana, posebno tokom svog boravka u Gabrovima 1813. godine (gde je bio poslat nakon što su druge oblasti bile opustošene Karageovom kugom).[3] Nakon 1813. godine, tinejdžer Radulesku je bio učenik pravoslavnog monaha Nauma Ramničanua; godine 1815. prešao je u grčku školu u Skitu Magureanu, u Bukureštu, da bi 1818. godine počeo da pohađa Koledž Sveti Sava, gde je studirao pod nadzorom Đorđa Lazara.[4][6]

Kuća u kojoj je rođen Jon Heliade Radulesku u Trgovištu

Između diplomiranja 1820. i 1821. godine, kada su efekti Vlaškog ustanka doveli do toga da je škola prestala sa svojim aktivnostima, Radulesku je zadržan kao Lazarov asistent, pa je u tom periodu podučavao aritmetiku i geometriju.[3][7] Tokom tih godina on je sebi dodao prezime Heliade (takođe poznato kao Heliad, Eliad ili Eliade), koje je, kako je kasnije objasnio, bilo grčka verzija njegovog patronima, koje je poticalo od rumunske verzije Ilije.[3][8]

Grigore Gika[uredi | uredi izvor]

Godine 1822, nakon što se Đorđe Lazar razboleo, Heliade je ponovo otvorio Koledž Sveti Sava i bio je glavni profesor (u početku bez ikakve naknade).[3][9][10][11] Kasnije su mu se pridružili i drugi intelektualci tog vremena, poput Eufrozina Poteke,[3][10] a na kraju je otvorio i umetničku klasu koju je nadgledao hrvatski umetnik Karol Valštajn.[12] Ova ponovna uspostava nastala je kao niz uredbi koje je izdao princ Grigore IV Gika, koji je upravo bio postavljen na presto Vlaške od strane Osmanskog carstva, nakon ukidanja vladavine fanariota, podstičući marginalizaciju etničkih Grka koji su u prethodnim decenijama imali glavne javne funkcije.[10] Prema tome, princ Grigore je podržao obrazovanje na rumunskom jeziku i, u jednom od svojih zvaničnih firmana, definisao podučavanje na grčkom jeziku kao „temelj zla”.[10]

Krajem dvadesetih godina 18. veka, Heliade je postao zainteresovan i uključio se u kulturnu politiku. Godine 1827, on je, zajedno sa Dinikuom Goleskuom, osnovao Rumunsko književno društvo (rum. Soţietatea literară românească), koje je svojim programom (koji je definisao sam Heliade) predložilo promenu Svetog Save u koledž, otvaranje slične institucije u Krajovi, kao i otvaranje škola u gotovo svim krajevima Vlaške.[9][13] Pored toga, društvo je pokušalo da ohrabri osnivanje novina na rumunskom jeziku, pozivajući se na okončanje državnog monopola nad štamparijama.[9][14] Ova grupa, sa sedištem na Trgu pobede u Bukureštu (rum. Podul Mogoşoaiei),[9] imala je dosta koristi od Goleskuovog inostranog iskustva, a grupi su se ubrzo pridružila dva buduća princa — Đorđe Bibesku i Barbu Dimitrije Štirbej. Karakter grupe bazirao se na Slobodnoj masoneriji;[15] u to vreme, bilo je poznato da je Heliade postao mason, kao i veliki deo njegove generacije.[16]

Heliade je 1828. godine objavio svoje prvo delo, esej o rumunskoj gramatici, u transilvanijskom gradu Sibinju (koji je u to vreme bio deo Austrijskog carstva i koji je bio poznat kao Hermanštat), a 20. aprila 1829. godine počeo je da izdaje novine Curierul Românesc sa sedištem u Bukureštu.[17][18] Ovo je bio najuspešniji od nekoliko pokušaja stvaranja lokalnih novina, nešto što je Golesku prvi put pokušao 1828. godine.[17] Objavljujući članke na rumunskom i francuskom jeziku, ove novine su, počevši od 1836. godine, imale svoj književni dodatak pod nazivom Curier de Ambe Sexe. Curierul Românesc su izlazile do 1847. godine, a za vreme svog izlaženja objavile su jednu od Heliadeovih najpoznatijih pesama, Zburătorul.[19] Novine su bile uređivane kao nedeljnik i izlazile su na sedmičnom nivou, kasnije na dva meseca, da bi 1839. godine počele da izlaze četiri puta sedmično. Najpoznatiji urednici novina bili su sam Heliade, Grigore Aleksandresku, Kostače Negruzi, Dimitrije Bolintineanu, Joan Katina, Vasil Karlova i Janku Vakaresku.[20]

Godine 1823. Heliade je upoznao Mariju Aleksandresku, u koju se strastveno zaljubio i s kojom se kasnije venčao.[2] Do 1830. godine, Heliade je već imao dvoje dece — sina Virgiliua, i ćerku Virgiliju, koja je umrla u detinjstvu. Kasnije je njihov brak ušao u dugi period krize, obeležen čestim Marijinim ispadima ljubomore.[2] Heliade je u tom periodu imao brojne vanbračne afere: vlaški milicioner pod imenom Zalik, koji je postao poznat tokom 1840-ih, prema nekima je (uključujući i književnog kritičara Đorđa Kalineskua) bio Raduleskuov vanbračni sin.[2] Pre smrti prvog deteta, Marija Heliade je u svoju kuću primila poznatog pisca Grigora Aleksandreskua, za koga je Jon smatrao da je Marijin ljubavnik.[2] Upravo zbog toga su ova dva pisca postali žestoki rivali: Jon je Aleksandreskua nazivao nezahvalnikom, a u svom pismu Đorđu Baricu iz 1838. godine, omalovažao njegovu poeziju i lik (smatrajući da je u jednoj svojoj basni Aleksandresku sebe opisao kao slavuja, Heliade je komentarisao da je Aleksandresku u stvarnosti bio „jadna vrana obučena u strano perje”).[2] Uprkos ovim konfliktima u kući, Marija je rodila još petoro dece — četiri ćerke i jednog sina (Jon, rođen 1846. godine).[21]

Štampar i dvorski pesnik[uredi | uredi izvor]

Stara zgrada Narodnog pozorišta u Bukureštu 1866. godine

Oktobra 1830. godine, Heliade je zajedno sa svojim ujakom Nikolajem Raduleskuom, otvorio prvu privatnu štampariju u zemlji, koja je radila na njegovom imanju u Cişmeaua Mavrogheni, u Oboru (zemlja se zvala Câmpul lui Eliad — Eliadovo polje, a na njoj se nalazilo još nekoliko velikih zgrada).[14][21] Među prvim radovima koje je objavio bila je zbirka pesama Alfonsa de Lamartina, koje je sa francuskog preveo sam Heliade, a koje je grupisao zajedno sa nekim svojim pesmama.[14] Kasnije je preveo udžbenik o metrici i standardni priručnik o Aritmetici Luja Benžamena Frankera, kao i dela autora prosvetiteljstva — Volterov Mahomet, ili fanatizam, kao i priče Žan-Fransoe Marmontela.[14] Nakon toga, izdao je i Žuli, ili nova Eloiza Žana Žaka Rusoa.[14]

Heliade je započeo karijeru kao državni službenik nakon što ga je Postelnicije zadužio da štampa Zvanični bilten (rum. Monitorul Oficial), a kasnije je napredovao u zvaničnoj hijerarhiji, na kraju slućeći kao klučer (čin u nekadašnjoj Vlaškoj koji odgovara intendantu na kraljevskom dvoru).[21] Ovaj njegov uspon poklopio se sa uspostavljanjem režima Organskih regulamenata, koji je, po završetku Rusko-turskog rata 1828—1829. godine, inaugurirala carska ruska administracija pod Pavelom Kiseljovim.[21] Kada je Kiseljov od Raduleskua naručio štampanje zvaničnih dokumenata, uključujući i Regulamente, pisac i njegova porodica postali su prosperitetni zahvaljujući dobroj prodaji. Ipak, Heliade je i dalje održavao odnose sa frakcijom reformističkih bojevaša; godine 1833, zajedno sa Jonom Kampineanuom, Jankuom Vakareskuom, Joanom Vojneskuom II, Konstantinom Aristijom, Stefanom i Nikolajem Goleskuom, i drugima, osnovao je kratkotrajno Filharmonijsko društvo (rum. Soţietatea Filarmonică), koje je unapredilo kulturnu agendu i bilo posebno aktivno u prikupljanju sredstava za Vlaško narodno pozorište.[22] Pored svojih navedenih kulturnih ciljeva, Filharmonijsko društvo je nastavilo svoju prikrivenu političku aktivnost.[23]

Godine 1834, kada je na tron došao princ Aleksandru II Gika, Heliade je postao jedan od njegovih najbližih saradnika, nazivajući sebe dvorskim pesnikom.[21] Nekoliko pesama i diskursa koje je napisao tokom tog perioda napisano je kao hvalospev i posvećeno je Giki, koga je Heliade prikazao kao idealnog prototipa monarha.[21] Kada su mladi reformisti došli u sukob sa knezom, Heliade je zadržao svoju neutralnost, tvrdeći da sve uključene strane predstavljaju povlašćenu manjinu, i da su nemiri bili ekvivalentni „sukobu vukova i buci koju su napravili oni na višim položajima nad iskidanim životinjama koje predstavljaju seljake”.[21] Posebno je kritikovao radikala Mitiku Filipeskua, koga je satirično opisao u pesmi Pad demona (rum. Căderea dracilor), a kasnije je definisao svoju poziciju rečima „Ja mrzim tirane. Bojim se anarhije”.[24]

Heliade je 1834. godine počeo da predaje u školi Filharmonijskog društva, zajedno sa Aristijom i muzičarem Joanom Andrejem Vahmanom. U tom periodu objavio je i svoje prve prevode Lorda Bajrona (1847. godine dovršio je svoj prevod Bajronovog Don Žuana).[14][25][26] Iduće, 1835. godine, počeo je da štampa Gazeta Teatrului Naţional — zvanični glasnik Narodnog pozorišta, koji je izlazio do 1836. godine, a tada je preveo na rumunski i Molijerov Amfitrion.[27] Godine 1839. Heliade je na rumunski preveo i Don Kihota Migela de Servantesa i to preko francuskog prevoda.[14] Prva Raduleskuova zbirka priča i poezije odštampana je 1836. godine.[14] Zainteresovan za razvoj lokalne umetnosti, on je tokom 1837. godine dao doprinos izradi brošure o crtanju i arhitekturi, a tokom iste godine je otvorio i prvu stalnu izložbu u Vlaškoj, koju su sačinjavale kopije zapadnjačkih slika, portreta, kao i gipsani odlivci raznih poznatih skulptura.[12]

Do početka četrdesetih godina devetnaestog veka, Heliade je počeo da širi svoj stav da moderni Rumuni treba da naglase svoje veze sa ostalim romanskim jezicima kroz neologizme iz italijanskog jezika i u tom cilju objavio je Paralelizme između rumunskog i italijanskog jezika (rum. Paralelism între limba română şi italiană) 1840. godine, kao i Paralelizme između rumunskog i italijanskog dijalekta ili Formu ili gramatiku ova dva dijalekta (rum. Paralelism între dialectele român şi italian sau forma ori gramatica acestor două dialecte) 1841. godine.[26] Ove dve knjige bile su praćene sažetim prikazom pod nazivom Sažetak gramatike rumunsko-italijanskog jezika (rum. Prescurtare de gramatica limbei româno-italiene), kao i sveobuhvatnim spiskom rumunskih reči koje svoje poreklo vuku iz slovenskih, grčkog, otomanskog turskog, mađarskog i nemačkog jezika.[26] Do 1846. godine planirao je da započne svoj rad na „univerzalnoj biblioteci”, koja je, između ostalog, trebalo da uključuje i glavne filozofske radove autora poput Platona, Aristotela, Rodžera Bejkona, Renea Dekarta, Baruha Spinoze, Džona Loka, Gotfrida Lajbnica, Dejvida Hjuma, Imanuela Kanta, Johana Gotliba Fihtea i Georga Vilhelma Fridriha Hegela.[28]

Revolucija 1848.[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Vlaška revolucija 1848.
Radukesku 1848. godine, datalj sa grupnog portreta članova Privremene vlade

Pre nego što je Aleksandrua Giku zamenio Đorđe Bibesku, Aleksandruovi odnosi sa Raduleskuom su se pogoršali.[21] Za razliku od njegovog ranijeg poziva na umerenost, pisac je odlučio da stane uz liberalnu struju predstavljenom Bibeskuom.[21][26][29] Takozvana „afera Trandafilov” sa početka 1844. godine bila je od suštinskog značaja u ovom procesu i bila je izazvana odlukom Bibeskua da sve vlaške rudnike da u zakup ruskom inženjeru Aleksandru Trandafilovu, što su bile mere koje je skupština smatrala ilegalnim koja se na kraju završila odlukom Bibeskua da razreši zakonodavnu vlast.[30] Ovi događaji inspirisali su Raduleskua da objavi pesmu Rđasta ruža (rum. Măceşul), koja je žestoko kritikovala ruski uticaj i bila prodata u preko 30.000 kopija.[30] Bila je usredsređena na dosetku koja aludira na Trandafilovo ime — „trandafir cu of în coadă” (dosl „ruža koja se završava na -ov”, ali isto tako i „ruža sa tugom za stablom”).[30] Dajući dodatnu tajnu referencu na Trandafilova kao na „rđastu ružu”, pesma sadrži stihove:

Măi măceşe, măi măceşe,
[...]
Dă-ne pace şi te cară,
Du-te dracului din ţară.[30]

Rđasta ružo, o rđasta ružo,
[...]
Ostavi nas na miru i odlazi,
Gubi se iz zemlje.

Naslovna strana dela Mémoire sur l’histoire de la Regéneration Roumaine ou sur les événements de 1848 accomplis en Valachie (1851)

U proleće 1848. godine, kada su počele da izbijaju prve evropske revolucije, Heliade je započeo saradnju sa Fracijom, tajnim društvom koje su osnovali Nikolaje Balčesku, Jon Gika, Kristijan Tel i Aleksandru G. Golesku, i postao je deo rukovodećeg odbora društva.[29] Takođe je sarađivao sa reformistički orijentisanim francuskim profesorom Žanom Aleksandrom Vajantom, koji je na kraju bio izbačen nakon što su njegove aktivnosti privukle pažnju vlasti.[31] Dana 19. aprila 1848. godine, nakon finansijskih poteškoća, Curierul Românesc je prestao da se štampa, što je navelo Raduleskua da napiše Medveđu pesmu (rum. Cântecul ursului), delo koje ismejava njegove političke protivnike.[32]

Heliade se progresivno distancirao od radikalnijih grupa, posebno nakon što su počele rasprave o pitanju zemljišne reforme i ukidanju klase bojara. On je prvobitno prihvatio reforme, ali nakon što se o tom pitanju raspravljalo u Fraciji neposredno pre izbijanja pobune, on je izdao rezoluciju kojom to potvrđuje, a dokument je verovatno bio inspirisan Nikolajem Boleskuom.[33] Ovaj kompromis je postavio i neke druge ciljeve, uključujući i nacionalnu nezavisnost, odgovornu vladu, građanska prava i jednakost, univerzalno oporezivanje, veću skupštinu, petogodišnje mandate za knezove (i njihovo biranje od strane Narodne skupštine), slobodu štampe i decentralizaciju.[33] On je 21. juna 1848. godine u Islazu, zajendo sa Telom i pravoslavnim sveštenikom poznatim kao Popa Šapka, pročitao ove ciljeve publici koja ih je dočekala sa ovacijama, što je trebalo da predstavlja početak ustanka.[33][34] Četiri dana nakon događaja u Islazu, revolucija je uspela da sruši Bibeskua, a njega je zamenila Privremena vlada koja je odmah uspela da privuče rusko neprijateljstvo. Vladu je predvodio mitropolit Neofit, a deo iste bio je i Heliade, koji je takođe bio Ministar obrazovanja, kao i Tel, Stefan Golesku, Đorđe Mageru i, nakratko, bukureštanski trgovac Đorđe Skurti.[35]

Nastavljeni su sporovi u vezi sa definisanjem zemljišne reforme, a krajem jula Vlada je osnovala Komisiju za imovinu (rum. Comisia proprietăţii), koja je predstavljala kako seljake, tako i zemljoposednike, i koju su nadgledali Aleksandru Rakovica i Jon Jonesku de la Brad.[36] Ni ova komisija nije uspela da postigne kompromis oko količine zemljišta koju bi trebalo dodeliti seljacima, pa ju je na kraju Heliade opozvao, koji je ukazao na to da bi ovo pitanje trebalo razmatrati onda kada se izabere nova skupština.[36] Vremenom je pisac usvojio konzervativan pogled, uvažavajući bojarsku tradiciju, razvijajući jedinstven pogled na rumunsku istoriju od razmatranja imovine i ranga u Vlaškoj.[37] Prema rečima istoričara Nikolaja Jorge: „Eliad je želeo da vodi, kao diktator, taj pokret koji je dodao liberalne institucije starom društvu koje je skoro u potpunosti održavano na svom mestu”.[38]

Kao i većina drugih revolucionara, i Heliade se zalagao za održavanje dobrih odnosa sa Osmanskim carstvom, feudalnim gospodarom Vlaške, nadajući se da će ova politika pomoći u suzbijanju ruskih pritisaka.[26][36] Nakon što je sultan Abdulmedžid I procenio situaciju, Sulejman-paša je poslat u Bukurešt, gde je savetovao revolucionare da nastave sa svojim diplomatskim naporima, i naredio da se Privremena vlada zameni sa Locotenenţa domnească, trijumviratom regenata sačinjenog od Raduleskua, Tela i Nikolaja Goleskua.[36] Bez obzira na to, Osmanlije su bile pod pritiskom Rusije da se pridruže suzbijanju revolucionarnih snaga, što je tokom septembra te godine rezultiralo ponovnim uspostavljanjem Organskih regulamenata i njegovog sistema vlasti.[39] Zajedno sa Telom, Heliade je potražio utočište u Britanskom konzulatu u Bukureštu, gde ih je ugostio Robert Gilmor Kohoun u zamenu za depozit u austrijskim fiorinima.[40]

Egzil[uredi | uredi izvor]

Ivan Koronini i njegove trupe ispred kuće Mejtanija u Bukureštu

Ostavljajući porodicu iza sebe, Raduleskuu je dozvoljeno da uđe u Banat koji je u to vreme bio pod Austrijom, pre nego što se preselio u Francusku, dok su njegova žena i deca poslati u Otomanske zemlje.[21][26][41] U periodu 1850—1851. godine, nekoliko njegovih memoara o revoluciji, napisanih što na rumunskom, što na francuskom jeziku, objavljeno je u Parizu, gradu u kom je u tom periodu boravio.[42] On je svoje izgnanstvo delio sa Telom i Mageruom, kao i sa Nikolajem Rusuom Lokusteanuom.[38]

Tokom svog boravka u Parizu, Heliade je upoznao Pjera Žozefa Prudona, anarhističkog filozofa koji je došao tu kako bi unapredio umereni projekat imovine sitne razmere (kako bi se suprotstavio ekonomskom liberalizmu i socijalizmu).[43] Heliade je iskoristio ovu priliku da osoblje Prudonovog Glasa naroda (franc. La Voix de Peuple) upozna sa rumunskim slučajem.[44] U tom periodu Heliade je doprinosio velikom broju francuskih publikacija, među kojima su La Presse, La Semaine i Le Siècle, gde je takođe pomogao da se objave politička pitanja koja se odnose na njegovu rodnu zemlju.[45] Heliadeu se pripisuje da je u tom periodu imao uticaja na istoričara Elijasa Renjoa; Nikolaje Jorga tvrdi da je Renjo odbacio sopstvene argumente o jedinstvenoj rumunskoj državi koja uključuje Transilvaniju (koncept koji je Eliade smatrao uvredljivim), kao i da je izmenio svoj raniji izveštaj o događajima iz 1848. godine nakon što je bio izložen „Eliadovoj propagandi”.[38]

Dok je tvrdio da predstavlja čitavo telo vlaške emigracije,[24] Heliade je do tada bio razočaran političkim dešavanjima i, u svojoj privatnoj korespondenciji, komentarisao da su Rumuni generalno „besposleni”, „razneženi”, kao i da imaju „sitničave i bazične zavisti kao žene” i tvrdio da im je potreban „nadzor [i] vođstvo”.[41] Njegovo bogatstvo je opadalo, pogotovo nakon što su počeli da ga pritiskaju da plati brojne dugove, i često mu je nedostajalo sredstava za osnovne potrebe.[41] U to vreme, on se neprestano sukobljavao sa drugim bivšim revolucionarima, uključujući Balčeskua, K. A. Rozetija i Goleskuove, koji su zamerali njegovoj dvosmislenosti u pogledu reformi, a posebno njegovu spremnost da prihvati Organske regulamente kao instrumente moći; Heliade je izdao prvi u nizu pamfleta koji osuđuju mlade radikale, doprinoseći tako frakcionizmu unutar kampa emigranata.[45] Njegovo prijateljstvo sa Telom se takođe pogoršalo, nakon što je Heliade počeo da spekuliše da je revolucionarni general počinio preljubu sa njegovom suprugom Marijom.[41]

Godine 1851. Heliade se ponovo okupio sa svojom porodicom na ostrvu Hiosu, gde su ostali do 1854. godine.[26][41] Nakon evakuacije ruskih trupa iz podunavskih kneževina tokom Krimskog rata, Heliade je imenovan od strane Visoke porte da predstavlja Rumunsku naciju u Šumenu, kao deo osoblja Omer-paše Latasa.[26] Ponovo izražavajući simpatije za otomanski cilj, Heliade je bio nagrađen titulom bega.[26] Prema Jorgi, Heliadeovi stavovi održavali su nadu da će „oporaviti izgubljenu moć” iz 1848. godine;[38] istoričar je takođe naglasio da Omer-paša Latas zapravo nikada nije koristio Heliadeove usluge.[46]

Kasnije iste godine, Heliade je odlučio da se vrati u Bukurešt, ali je njegov boravak prekinut kada su austrijske vlasti, koje su pod vođstvom Ivana Koroninija, preuzele upravu nad zemljom kao neutralna sila, i tražile da on bude proteran.[26] Vrativši se u Pariz, Heliade je nastavio da objavljuje radove o političkim i kulturnim pitanjima, uključujući i analizu evropske situacije nakon Pariskog mira iz 1856. godine i esej iz 1858. godine o Bibliji.[26] Godine 1859. objavio je svoj prevod Septuaginte i to pod imenom Sveta Biblija, koja sadrži Novi i Stari zavet (rum. Biblia sacră ce cuprinde Noul şi Vechiul Testament).[47]

Pošto su bivši revolucionari, grupisani oko frakcije Partida Naţională, razvili ideju o ujedinjenju Vlaške i Moldavije na izborima za ad hok Divan, Heliade je odlučio da ne podrži nijednog konkretnog kandidata i otvoreno je odbacivao kandidaturu bivšeg princa Aleksandrua II Giku (on je u privatnom pismu izjavio: „pustite ih neka izaberu bilo koga [od kandidata za presto], jer bi on uvek imao srce čoveka i neke principe Rumuna; samo nemojte dozvoliti da ovo stvorenje [Gika] bude izabran, jer je sposoban da sa psima ide u ovu zemlju.”[41]

Poslednje godine[uredi | uredi izvor]

Fotografija Raduleskua u poznoj dobi

Kasnije, tokom 1859. godine, Heliade se vratio u Bukurešt, koji je postao glavni grad Ujedinjenih kneževina nakon izbora Aleksandrua Jona Kuze, a kasnije i međunarodno priznate Kneževine Rumunije. Tokom tog perioda, on je ponovo dodao svoje prezime Radulesku.[29] Do svoje smrti objavljivao je uticajne knjige o različitim temama, koncentrišući se na doprinosu istoriji i književnoj kritici i uređivao je novu zbirku svojih pesama. Godine 1863, domnitor Kuza dodelio mu je godišnju penziju od 2.000 leja.[47]

Godinu dana nakon osnivanja Rumunske akademije (pod nazivom Akademsko društvo), Radulesku je izabran za prvog predsednika (1867), a na toj poziciji bio je do svoje smrti.[47] Godine 1869, Heliade i Aleksandru Papiu-Ilarian predložili su italijanskog diplomatu i filologa Đovenalea Vedžecija Ruskalu za počasnog člana Akademije, koji je potom postao član iste.[48] Do tada, kao i većina romantičara iz 1848. godine, on je postao meta kritike mlađe generacije intelektualaca, koju je predstavljalo književno društvo Junimea (rum. Junimea) sa sedištem u Jašiju. Godine 1865, tokom jedne od svojih javnih sednica, ovo književno društvo je ekcplicitno odbacilo radove Heliadea i Jankua Vakareskua.[49]

Tokom izbora 1866. godine, Heliade Radulesku je osvojio mestu u Skupštini Rumunije kao poslanik koji je predstavljao grad Trgovište.[41] Kako je Kuzu s vlasti zbacila koalicija političkih grupacija, Heliade je bio jedini vlaški poslanik koji je podržao Nikolaja Joneskua i druge pristalice Simiona Barnuciua u suprotstavljanju imenovanju Karola I Rumunskog za domnitora proglasu koji naglašava trajnost Moldo-Vlaškog saveza.[50] Govoreći u Parlamentu, uporedio je usvajanje stranih pravila sa periodom Fanariota.[51] Opozicija je ipak bila slaba i rezolucija je usvojena velikom većinom.[51]

Među Raduleskuovim poslednjim štampanim radovima bili su udžbenik o poetici (1868) i knjiga o rumunskom pravopisu.[47] Do tog vremena, on je već počeo sebe da smatra proročkom figurom i spasiocem svoje domovine,[52] posebno blagosiljajući svoje prijatelje rečima „neka Hrist i Magdalena budu s tobom!”[53] Njegovo mentalno zdravlje se pogoršalo, a umro je u svojoj rezidenciji u Bukureštu u Ulici Polonja broj 20.[41] Veličanstvena pogrebna ceremonija Raduleskua privukla je veliki broj njegovih obožavatelja,[41] a sahranjen je u dvorištu crkve Mavrogeni.[47]

Heliade i rumunski jezik[uredi | uredi izvor]

Tipična verska škola na otvorenom u Bukureštu tokom četrdesetih godina devetnaestog veka

Rani predlozi[uredi | uredi izvor]

Heliadeovi najuticajniji doprinosi vezani su za njegovo interesovanje za razvoj savremenog rumunskog jezika, u kojem je sintetisao načela prosvetiteljstva i ideale romantičarskog nacionalizma generacije iz 1848. godine.[54] U vreme kada je rumunski jezik bio odbačen od strane obrazovnih institucija u korist francuskog i grčkog jezika, on i njegove pristalice zalagale su se za prilagođavanje rumunskog jezika zahtevima modernizacije; napisao je: „Mladi ljudi, zauzmite se za nacionalni jezik, pišite i pričajte njime; pripremite se za njegovo proučavanje, za njegovo negovanje, -i negovanje jezika znači pisati na njemu o svim naukama i umetnostima, o svim erama i ljudima. Jedino jezik ujedinjuje, jača i definiše naciju; bavite se prvo njime jer ćete kroz ovo realizovati fundamentalna pravila i postaviti temelje nacionalnosti”.[54]

Heliade je pokrenuo svoju seriju predloga za reformu jezika 1828. godine, kada je svojim radom o rumunskoj gramatici predlagao da se ćiriličko pismo svede na 27 slova, održavajući fonetski pravopis (za ovo pravilo, Heliade je naveo primer latiničkog alfabeta koji se koristio u Antičkom Rimu).[55] Ubrzo nakon toga, on je započeo kampanju u korist uvođenja romantičkih neologizama, koje je želeo prilagoditi rumunskom pravopisu.[56] Do tog vremena su Rumuni u raznim regionima postali svesni potrebe da se objedine različiti varijeteti rumunskog jezika i da se stvori standardna rumunska leksika: ovu ideju su prvo podržali transilvanijski naučnici Đorđe Sinkaj i Petru Major, čiji je predlog bio da se ujedine Rumuni oko pitanja izbora liturgijskog jezika, kako pravoslavnog, tako i grkokatoličkog.[57] Heliade, koji je prvi predložio regulator jezika (ideja koja je trebalo da se koristi u stvaranju Rumunske akademije), proširio je ovo nasleđe, ističući da bi dijalekt koji se govori u Munteniji, a koji je zapravo bio osnova religijskih tekstova koje je u 16. veku objavljivao štampar Koresi, trebalo da služi kao standardni jezik.[58]

Pored toga, on je zagovarao estetske smernice u odnosu na standardni oblik rumunskog jezika, naglašavajući tri osnovna principa u odabiru reči: „pravilan način izražavanja”, koji je zahtevao da se reči iz svakodnevnog govora koje imaju latinsko poreklo odrede kao prioritetne; „harmonija”, što je značilo da se reči latinskog porekla koriste u njihovom najpopularnijem obliku, čak i u slučajevima kada je eufonija bila promenjena dugotrajnom upotrebom; i „energija”, kroz koju je Heliade favorizovao primat najkraćeg i najizraženijeg sinonima koji se koristi u svim rumunskim oblastima.[59] Paralelno sa tim, Heliade je sa neodobravanjem gledao na purističku politiku uklanjanja široko korišćenih neologizama stranog porekla — tvrdeći da je to „fatalnost”, ukazao je na to da bi dobitak takvog procesa bio zasenjen gubicima.[60]

Te njegove rane teorije imale su dugotrajan uticaj i, kada je rad na ujedinjenju Rumunije postignut krajem 19. veka, upravo te teorije su bile korišćene kao inspiracija: glavni rumunski pesnik tog perioda, Mihaj Eminesku, koji je sam sebe slavio zbog toga što je stvorio moderan književni jezik, pohvalio je Heliadea zbog toka što je „pisao [jezik] onako kako ga je govorio”.[60] Ovu procenu delio je i Ovid Densusianu, koji je napisao: „Razmišljajući o tome kako su ljudi nekada pisali, u bujnim, crtastim, pospanim frazama, Heliade se tako pokazao superiornijim od svih svojih savremenika, i ... možemo ga smatrati prvim piscem proze koji nosi notu modernosti”.[61]

Italijanski uticaji[uredi | uredi izvor]

Drugi period u Heliadeovim lingvističkim istraživanjima, čiji je početak označilo usvajanje teorije Etjena Kondiljaka da se jezik može razviti iz konvencija, na kraju je doveo do odbacivanja njegovih ranijih stavova.[60] Do početka četrdesetih godina devetnaestog veka, on je postulirao da rumunski i italijanski nisu različiti jezici, već da predstavljaju dijalekte latinskog jezika, što ga je navelo da iskaže potrebu da se rumunske reči zamene „superiornijim” italijanskim ekvivalentima.[62][63] Jedna od njegovih strofa, u kojoj je koristio svoju verziju rumunskog latiničkog alfabeta, glasi:

Primi auḑi-vor quel sutteranu resunetu
Şi primi salta-vor afara din grôpa
Sacri Poeţi que prea uşorâ ţêrinâi
Copere, şi quâror puţin d'uman picioarele împlumbă.[64]

Na modernom rumunskom, i srpskom, ova strofa približno glasi:

Primii auzi-vor acel subteran răsunet
Şi primii sălta-vor afară din groapă
Sacrii Poeţi ce prea uşoară ţărână-i
Acoperă, şi cărora de uman puţin picioarele le sunt legate.

Prvi koji su čuli taj podzemni eho
I prvi koji će iskočiti iz svoje jame biće
Sveti Pesnici kojima samo presvetla zemlja
Pokriva, i čije su noge samo površno vezane za čovečanstvo.

Na meti kritike i ismejavanja, ove principe odbacio je Eminesku kao „greške” i „a priori sisteme pravopisa”.[65] Tokom svog postojanja, teorije su se takmičile kako sa usvajanjem strogih latinskih manirizama Avgustina Tribonija Lauriana, tako i sa nekonzistentnim frankofonim sistemom koji je u Moldaviji razvio Đorđe Asači, koji je, sudeći prema književnom kritičaru iz 20. veka Gabaretu Ibraileanuu, ustanovljen kao „bojarski jezik tog vremena”.[62] Ibraileanu je takođe napomenuo da se Asači divio Heliadeovim naporima i pokušajima i pohvalio ih kao pokušaj da se oživi jezik koji „govore Trajanovi ljudi” — što se odnosilo na Rimsku Dakiju.[62]

Dok je branio ulogu koju su tokom 1840-ih moldavski političari imali u oblikovanju moderne rumunske kulture, Ibraileanu je tvrdio da prakse koje su sprovodili ljudi poput Heliadea i Lauriana nosile sa sobom rizik da „suzbiju rumunski jezik”, i pripisivao Alekuu Rusou, više nego njegovim sledbenicima iz Junimee, da strastveno branio govorni rumunski jezik.[66] Citirao je Rusoovu presudu: „Moderna politička mržnja usmerena na [Rusiju] bacila nas je u italijanizam, u francicizam, kao i u druge -izme, koji niti su bili niti su rumunizam, već su politički rizici, uz uvažavanje porobljavanja rumunske duše, koja je otad prošla; pravi rumunizam bi trebalo da drži glavu visoko”.[66] Književni kritičar Đorđe Kalinesku takođe je povezao Heliadeov eksperiment sa svojom rusofobijom, zauzvrat odražavajući njegova iskustva kao revolucionara: „Mrzevši slavizam i Ruse, koji su nastojali da istaknu [slovenske uticaje na rumunski jezik], on je rekao sebi da treba da služi svojoj domovini, odbacujući sve slovenske tragove”.[64] Kalinesku je posebno pripisao Heliadeovu nekonzistentnost njegovom „autodidaktizmu”, koji je, kako je tvrdio, bio odgovoran za „[njegovu] neobaveznu implikaciju u svim pitanjima, neočekivani prelazak sa zdravorazumskih ideja na najluđe teorije”.[67]

Sve u svemu, Heliadeovi eksperimenti imali su marginalnu privlačnost, a njihovi kritičari (uključujući i Emineskua) upoređivali su ih sa Heliadeovim vlastitim načelima.[64][65] Kasnije tokom svog života, Heliade je čini se to priznao sebi, pišući: „Ovaj jezik, kako ga danas pišu ljudi koji govore rumunski, moje je delo”.[68] Jedan od retkih autora na koga su ove teorije imale uticaja bio je pesnik simbolizma Aleksandru Makedonski, koji je, tokom svoje mladosti, napisao nekoliko dela na Heliadeovom rumunskom jeziku sa primesama italijanskog.[69] Uprkos činjenici da su Heliadeove teze u velikoj meri odbačene, neki od njihovih praktičnih efekata na svakodnevni jezik bili su veoma dugotrajni, posebno u slučajevima kada su italijanske reči pozajmljivane kao sredstvo za ilustraciju nijansi i koncepata za koje rumunski jezik nije imao ekvivalente.[70] To uključuje reči afabil (ljubazan), adorabil (divan), colosal (kolosalan), implacabil (nepomirljiv), inefabil (neizreciv), inert (inertan), mistic (mističan), pervers (perverzan ili pervert), suav (uglađen) i venerabil (prečasni).[70]

Književnost[uredi | uredi izvor]

Načela[uredi | uredi izvor]

Slavljen kao osnivač vlaškog romantizma, Heliade je podjednako bio pod uticajem klasicizma i doba prosvetiteljstva.[71] Njegova dela, pisana u posebnom kulturnom kontekstu (gde su koegzistirali klasicizam i romantizam), pošla su putem između dva suprotstavljena tabora — romantičara (Aleku Ruso, Mihalj Kogalniceanu i drugi) i klasicista (Đorđe Asači, Grigore Aleksandresku, Đorđe Baronci i drugi).[72] Đorđe Kalinesku je definisao Heliadea kao „progonitelja knjiga”, ističući da su njegovi favoriti, koji su svi igrali ulogu u oblikovanju njegovog stila i koji su često bili predmet njegovih prevoda, uključivali Alfonsa de Lamartina, Dantea Aligijerija, Lodovika Ariosta, Torkvata Tasa, Voltera, Žan-Fransou Marmontela, Žana Žaka Rusoa i Fransou Renea de Šatobrijana.[28]

Njegov pesnički stil, u prvim delima pod uticajem Lamartina, u srednjem periodu njegovog stvaralašta bio je prožet klasicizmom, pre nego što je na kraju prihvatio romantičarska načela.[73] Prvobitno sledeći smernice koje je postavio Nikola Boalo u pogledu poezije, kasnije im se suprotstavio nakon što je pročitao romantičarski preogovor Kromvela Viktora Igoa (a da ih uopšte nije odbacio).[74]

Kao i klasicisti, i Heliade je favorizovao književnost koja je isticala „tipove” likova kao uniju univerzalnih osobina i posebnih karakteristika, ali je, poput romantičara, ohrabrivao književnike da pišu sa svoje tačke gledišta, za šta je smatrao da ukazuje na njihovu misiju „proroka ... ljudi koji kritikuju, koji ukazuju na pošasti svog društva i koji se nadaju srećnijoj budućnosti, čekajući spasioca”.[75] Kroz kasniji ideal moralne regeneracije, Heliade je takođe hvalio romantičarski naglasak na „nacionalnoj specifičnosti”, koji je usvojio u svojim kasnijim delima.[76] Istovremeno, on je veći deo svog literarnog rada koncentrisao na neoriginalnim materijalima, bilo da ga je sastavljao od različitih prevoda ili prevodio iz jednog izvora — sa fokusom na stvaranje osnove za dalji razvoj uvođenjem uzoraka neiskorišćenih književnih žanrova i stilova u rumunskoj književnosti.[68]

Iako se za neke Heliadeove doprinose rumunskoj književnosti smatra da nisu od velikog značaja,[77] mnogi drugi, prvenstveno pesma Zburatorul (rum. Zburătorul), pozdravljeni su kao velika dostignuća.[78] Zburatorul, pozajmljujući iz rumunske mitologije svog glavnog lika (eponim noćne more koja posećuje devojke stasale za udaju tokom noći) takođe je služio da prikaže atmosferu vlaškog sela iz tog perioda.[79] Prema Đorđu Kalineskuu, vrednost pesme se delimično oslanja na prikaz požude kroz oči devojaka: „nedostaje bes Sapfo i Fedre. Pubertetska kriza objašnjava se mitologijom i leči magijom”.[80]

Njegov esej iz 1837. godine, usredsređen na debatu o prevodu Homerovih radova na rumunski jezik, sadržao je niz saveta mlađim piscima: „Ovo nije vreme za kritiku, deco, ovo je vreme za pisanje, tako da pišite što više možete, ali bez zlobnosti; stvarajte, ne uništavajte; jer narod prima i blagosilja stvoritelja i psuje razarača. Pišite sa čistom savešću”.[81] Parafraziran kao „Pišite bilo šta, deco, sve dok se bavite pisanjem!” (rum. Scrieţi, băieţi, orice, numai scrieţi!), ovaj citat postao je tema ismejavanja kasnijih generacija, i bio je pozdravljen kao primer Heliadeovog propusta da razlikuje kvalitet i kvantitet.[82] Kasnija osuda smatrana je nepoštenom od strane književnog istoričara Serbana Ciokoleksua i drugih, koji su tvrdili da je glavni cilj Jona Heliadea Raduleskua bio da podstanke brzi razvoj lokalne književnosti na evropski nivo.[68] Iako je, između ostalog, prepoznao Heliadeove zasluge da je uklonio pretenciozni bojarski diskurs iz poezije i favorizovao regularnu rimu, Paul Zarifopol je optužio Heliadea i Đorđa Asačija da su „bezukusni” i „književno nesigurni”.[83] On je izložio da je „Radulesku verovatno bio pogođen ovim grehom više od Asačija, s obzirom na njegove nesrećne ambicije da izmisli književni jezik”.[83]

Heliadeovo ime se usko povezuje sa osnivanjem pozorišta na rumunskom jeziku, ogledajući se na aktivnosti Asačija u Moldaviji.[62][84] Otkako je učestvovao u stvaranju Filharmonijskog društva i Narodnog pozorišta u Bukureštu, do trenutka svoje smrti, Heliade je bio uključen u gotovo sve važne događaje u lokalnoj dramskoj i operskoj umetnosti.[85] On je u avgustu 1834. godine bio jedan od intelektualaca koji su organizovali prvu predstavu koju je organizovalo Filharmonijsko društvo, a koja je, pored kavatine iz Pirata Vinčenca Belinija, prikazala i Volterov Mahomet, koja je oba preveo Heliade.[86] U narednim godinama, članovi društva su organizovali izvođenja raznih prevoda iz francuskog pozorišta i druge strane komade, ohrabrujući dramatičare koji su pisali na rumunskom, a taj napor dao je svoje uspešne rezultate tokom i posle četrdesetih godina devetnaestog veka (kada su Konstantin Aristija i Kostače Karagiale ušli u svoju najkreativniju fazu stvaralaštva).[87] Heliade se takođe zalagao za didaktizam u drami, definišući ga kao „očuvanje socijalnog zdravlja”, i podržavao profesionalizam u glumi.[88]

Istorijski i religozni predmeti[uredi | uredi izvor]

Kula Kindija, deo tvrđave u Trgovištu

Jon Heliade Radulesku je u velikoj meri koristio romantičarsku nacionalističku usmerenost na istoriju, koju je u početku primenio na svoju poeziju.[89] I u ovom slučaju, cilj je bio da se obrazuje njegova publika; napisao je: „Ništa nije dostojno ismejavanja kao kada se neko ponosi svojim roditeljima i precima i ništa nije vrednije hvale kao kada velika dela predaka služe kao inspiracija, model i impuls za konkurenciju među potomcima”.[90] Glavna istorijska ličnost u njegovoj poeziji bio je vlaški princ Mihael Hrabri, prvi koji je uspeo da ujedini Vlašku, Moldaviju i Transilvaniju pod jednim vladarem: slavljen u Heliadeovoj pesmi Noć na ruševinama Trgovišta (rum. O noapte pe ruinele Târgoviştii), on je trebalo da bude glavni lik dugačke epske pesme, Mihaelijade, od koje su samo dva dela, napisana veoma različitim stilovima, ugledala svetlost dana i bila ikada dovršena (1845. i 1859. godine, respektivno).[91] Druge istorijske pesme takođe su širile ideal jedinstvene rumunske države, predstavljajući generaciju iz 1848. godine kao model za buduće rumunske političare.[92]

Tokom šezdesetih godina devetnaestog veka, jedno od Heliadeovih glavnih interesovanja bilo je istraživanje pitanja rumunske istorije tokom nastanka Rumuna i rane srednjovekovne istorije podunavskih kneževina. U vreme kada je, u Moldaviji, na površinu izbila nova Hronika o Huruu, a koja je pratila političku liniju zemlje do Rimskog carstva pomoću sredstava naracije koja su se kasnije pokazala kao potpuno fiktivna, Heliade je koristio svoje teze da bi izvukao slične zaključke koji se tiču Vlaške.[93] Njegovi konzervativni stavovi su tako prošireni na nivo istoriografske teze:[94][95] prema Heliadeu, bojari su bili egalitarna i permeabilna klasa, koja je, još od vremena Radua Negrua usvojila ljudske zakone koji su najavljivali i pozdravljali one iz Francuske revolucije (on je posebno tvrido da je administracija okruga bila demokratska i da je kopirana iz izraelskog modela koji je opisan u Bibliji).[94]

Ideal koji je izrazio u radovima iz tog perioda, „Ravnoteža između antiteza” (rum. Equilibru între antithesi), bio je umereni progresivizam, sa očuvanjem socijalnog mira.[96] Prema mišljenju Tudora Vianua, delimično zasnovan na ranijim procenama drugih kritičara, Equilibru, sa svojim naglaskom na to da se političke potrebe poklapaju sa onim socijalnim putem protivteže, ukazuje na snažne uticaje misli i stavova Pjera Žozefa Prudona, kao i na nejasne ideje Georga Vilhelma Fridriha Hegela.[97] Ipak, njegov sistem odvajao se od hegelijanizma time što je, umesto da traži ravnotežu između duha (nem. geist) i egzistencije, Heliade smatrao da su tri stanja ljudskog progresa (teza, antiteza i sinteza) odraz mističnog broja koji je bio favorizovan tokom istorije.[70]

Paralelno sa tim, Heliade je radio na širokoj sintezi sopstvene filozofije istorije, zasnovane na njegovoj interpretaciji biblijske teologije.[68] Njegov rad iz 1858. godine, Biblijski spisi (rum. Biblice), trebalo je da formira prvu od četiri sekcije u hrišćanskoj istoriji sveta. Pozivajući se na ovaj projekat, Kalinesku je definisao Heliadeove ideje kao „interesantne, bez obzira na to koliko ponekad naivne bile, generalno u volterskom i masonskom [maniru]”.[70] Biblijski spisi delimično pokazuju Heliadeova interesovanja za gematriju Talmuda i Zohara — sa naglaskom na brojeve 3, 7 i 10 —, a sadrže i obilne reference na Sfirot.[70] Jedna od njegovih izvornih misli o toj stvari bila je referenca na „delte” (trouglove) božanstava — elohim—duh—materija i duh—materija—univerzum.[70] Deo pesama Heliadea Raduleskua takođe se oslanja na religijske teme i diskurs. Prema Đorđu Kalineskuu, pesnik je pokušao da stvori paralelu kako Božanstvenoj komediji, tako i Bibliji, od Postanka do Otkrovenja, sa stilom koji je bio pod uticajem Lamartina i Viktora Igoa.[98]

Satira i polemike[uredi | uredi izvor]

Heliade je bio svestan čestog negativnog odgovora na svoj rad: u pesmi posvećenoj Fridrihu Šileru, on je proširio kontrast između stvaranja i situacije u društvu (pozivajući se na čovečanstvo, on naglašava „Oni praštaju i zaboravljaju zlo počinjeno protiv njih, ali nikada dobro” (rum. Te iartă să faci răul, iar binele nici mort)).[55] Kao istaknuti autor satire, on je koristio istu kao sredstvo kritikovanja društvenih običaja svoga vremena, kao i za objavljivanje ličnih sukoba i ogorčenja.[99] Kao disident, on je napadao političke ličnosti i jedne i druge strane: konzervativci, koji su oponašali liberalizam, bili su predmet njegove pesme Aeropagus zveri (rum. Areopagiul bestielor), dok je veliki deo njegove proze i poezije posle 1848. godine ismevao ljude koji su bili deo levog krila liberalizma, ponajviše K. A. Rozetija i njegove pristalice.[100] Tokom i nakon svog izgnanstva, njegovi konflikti sa Cezarom Bolijakom i Jonom Gikom takođe su bili kasniji predmet njegove ironije, najverovatnije na osnovu Heliadeovog uverenja da oni nameravaju da umanje njegov doprinos Vlaškoj revoluciji 1848. godine.[101]

Njegova autobiografska dela, obeležena kiselim komentarima na račun obrazovanja na grčkom jeziku, i, u tom smislu, slična pisanju njegovog druga Kostačea Negrucija, takođe pokazuju dozu autoironije.[101] Trajna polemika sa Grigoreom Aleksandreskuom, kao i njegova svađa sa Bolijakom, činile su osnovu njegovog pamfleta Domnul Sarsailă autorul, napad na ono što je Heliade video kao pisce čije su pretenzije u suprotnosti sa njihovim stvarnim mediokritetima.[102] U drugiim kratkim prozama, Jon Heliade Radulesku komentarisao prirodu novopridošlih Bukureštana (muški prototip, Kokonul Dragan, bio je „oplemenjena bitanga”, dok je ženski prototip, Kokonita Dragana, uvek želela da bude prva u nizu za miropomazanje).[103]

U raznim svojim člancima, Radulesku se pokazao kao kritičar društvenih trendova. Tokom 1830-ih, on je reagovao protiv mizoginije i argumentovao u korist prava žena: „Ko je napravio da čovek sam kreira nepravedne zakone i običaje, da bi negovao svoj duh i prepustio [žene] neznanju...?”.[104] Godine 1859, nakon što je jevrejska zajednica u Galacu bila žrtva pogroma, on se izjasnio protiv optužbi za krvnu klevetu: „Jevreji ne jedu decu u Engleskoj, niti u Francuskoj, niti u Nemačkoj, niti bilo gde drugde gde su ljudi postali ljudi. Gde drugde su oni još optuženi za tako nehumano delo? Gde god su ljudi još uvek varvari ili poluvarvari”.[105]

Veliki deo Heliadeovih satiričnih dela oslanja se na parodiranje govornih obrazaca i fizičkih osobina: značajni portreti koji proizilaze iz ovog stila uključuju oponašanje manira transilvanijskih edukatora (sa njihovim strogim pridržavanjem latinskim eponimma), i njegovu kritiku egzoftalmosa Rozetija (čije su oči „buljavije nego kod džinovske žabe”).[106][107] Bez deljenja Heliadeovih pogleda na književnost, mlađi Titu Majoresku napravio je poređenja sa svojim prethodnikom u pogledu pokretanja sličnih napada, i obično prema istim rivalima.[108]

Zaostavština[uredi | uredi izvor]

Spomenik Heliadeu Radulesku, preko puta zgrade Univerziteta u Bukureštu

Spomenik Jonu Heliadeu Raduleskuu, koji je izvajao italijanski umetnik Etore Ferari, nalazi se ispred zgrade Univerziteta u centru Bukurešta. Pored toga što je slušaonica na fakultetu dobila ime po njemu, Rumunska akademija uvela je i nagradu Jon Heliade Radulesku, pa je tako 1880. godine ista dodeljena Bogdanu Petričeičeuu Hasdeuu za njegovo delo Cuvinte den bătrâni, a on je, pored toga, dobio i 5.000 zlatnih leja.[109] Deset godina kasnije, nagrada je bila glavna tema skandala koji je, s jedne strane, uključivao dramatičara Jona Luku Karagialea, a sa druge strane kulturni establišment formiran oko članova Nacionalne liberalne stranke, uključujući Hasdeua i Dimitrija Sturdzu. Potonji je osuđivao Karagialeov antiliberalan stav i njegovu povezanost sa Junimeom, kao i njegov antinacionalizam, odbojnost prema didaktizmu, i navodni kosmopolitanizam.[110][111] Shodno tome, odbili su da mu dodele nagradu.[110][111]

Srednja škola u njegovom rodnom mestu, Trgovištu, nosi ime Jon Heliade Radulesku, kao i selo u Opštini Ziduri u okrugu Buzau. Grob Takea Joneskua, uticajne političke figure i nekadašnjeg premijera Rumunije koji je bio Heliadeov potomak, nalazi se u manastiru Sinaj, u neposrednoj blizini jele koju je zasadio Heliade i njegove kolege iz revolucije.[112]

U svojoj pesmi iz 1870. godine pod nazivom Epigoni (rum. Epigonii), Mihaj Eminesku je odao počast piscima ranog rumunskog jezika i njihovom doprinosu književnosti. Cela jedna strofa posvećena je Heliadeu:

Eliad zidea din visuri şi din basme seculare
Delta biblicelor sânte, profeţiilor amare,
Adevăr scăldat în mite, sfinx pătrunsă de-nţeles;
Munte cu capul de piatră de furtune deturnată,
Stă şi azi în faţa lumii o enigmă nesplicată
Şi vegheaz-o stâncă arsă dintre nouri de eres.[113]

Iz snova i svetovnih priča, Eliade je gradio
Deltu biblijskih svetaca, gorkih proročanstava,
Istine okupane mitom, sfingu prožetu značenjem:
Planina sa kamenom glavom zagubljenom od oluje,
On i danas stoji, pred svetom, kao nerešena enigma
I gleda preko izgorele stene između oblaka jeresi.

Tokom ranih osamdesetih godina devetnaestog veka, Aleksandru Makedonski je svojim Literatorulom (rum. Literatorul) pokušao da sačuva Heliadeov status i njegove teorije kada su se iste suočile sa krizicizmom iz Junimee; do 1855. godine, ovo rivalstvo završilo je porazom Makedonskog, i doprinelo je disestablišmentu Literatorula.[114]

Iako junimista tokom većeg dela svog života, Jon Luka Karagiale video je svog prethodnika u Heliadeu, a čak je i izražavao simpatije prema nekim njegovim političkim idealima. Tokom 1890-ih, on je ponovo objavio Heliadeovo delo u glavnom časopisu Konzervativne stranke, Epohi (rum. Epoca).[106] Jedan od Karagialeovih najznačajnijih likova, transilvanijski učitelj Marijus Kikos Rostogan, deli dosta osobina sa svojim kolegama iz Heliadeovih priča.[106] Razvijajući sopstvenu teoriju, on je tvrdio da postoji jasna razlika između, sa jedne strane, generacije Heliadea Raduleskua, Jona Kampineanua i Nikolaja Balčeskua, i sa druge strane establišmenta formiranog oko Nacionalne liberalne partije predstavljene Pantazijem Gikom, Nikolajem Misailom i Mihailom Patarlageanuom — on je identifikovao ovu potonju grupaciju kao punu licemerja, demagogije i političke korupcije, dok je tvrdio da je prva generacija mogla da se najbolje prestavi konzervativcima.[115]

Komentari o Heliadeu i njegovoj statui u Bukureštu imaju istaknuto mesto u kratkoj priči Makedonskog koja nosi naziv Niku Dereanu (rum. Nicu Dereanu), čiji je glavni lik, sanjar i boem, idolizirao vlaškog pisca.[116] Sburatorul, modernistički književni časopis koji je izlazio tokom međuratnog perioda, uređivan od strane Ežena Lovineskua, svoje ime duguje pesmi Zburatorul, koristeći zastarelu verziju imena (koju je i sam Heliade više voleo). Tokom istih godina, Kamil Petresku je u svom romanu Un om între oameni pomenuo Heliadea, a sam roman opisuje događaje iz života Nikolaja Balčeskua.[117]

U svojoj biografiji, rumunski filozof Mirčea Eliade ukazuje na to da je vrlo verovatno da su njegovi preci, čije je izvorno prezime Jeremija, usvojili novo porodično ime kao znak počasti Heliadeu Raduleskuu, kome su se verovatno divili.[118]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g Stănescu-Stanciu, p. 67
  2. ^ a b v g d đ Stănescu-Stanciu, pp. 68
  3. ^ a b v g d đ Stănescu-Stanciu, p. 68
  4. ^ a b Măciucă, str. VI, XXXVII
  5. ^ Stănescu-Stanciu, p. 67–68
  6. ^ Encyclopedia of Revolutions of 1848
  7. ^ Măciucă, str. VI–VII; XXXVII
  8. ^ Djuvara, str. 183
  9. ^ a b v g Giurescu, str. 120
  10. ^ a b v g Giurescu, str. 120
  11. ^ Măciucă, str. VIII, IX–X, XXXVII
  12. ^ a b Institutul de Istoria Artei (Academia Republicii Populare Romîne) (1957). Scurtă istorie a artelor plastic în R.P.R. (na jeziku: Romanian). București: Editura Academiei Republicii Populare Romîne. OCLC 7162839. 
  13. ^ Măciucă, p.VII, X, XXXVII
  14. ^ a b v g d đ e ž Măciucă, p.XXXVIII
  15. ^ Encyclopedia of Revolutions of 1848; Djuvara, p. 317
  16. ^ Djuvara, str. 317; (jezik: rumunski) Dan Amedeo Lăzărescu, "1848: Revoluţia intelectualilor" Arhivirano 2007-05-21 na sajtu Wayback Machine, in Magazin Istoric, June 1998
  17. ^ a b Giurescu, str. 125
  18. ^ Măciucă, p.X–XI, XXXVIII
  19. ^ Giurescu, str. 125, 126; Măciucă, p.XI–XII
  20. ^ Măciucă, p.XI
  21. ^ a b v g d đ e ž z i Stănescu-Stanciu, p. 69
  22. ^ Encyclopedia of Revolutions of 1848; Măciucă, p.VII, XII–XIII, XXXVIII
  23. ^ Encyclopedia of Revolutions of 1848; Giurescu, p. 131; Măciucă, p.XII
  24. ^ a b Măciucă, p.VII
  25. ^ Măciucă, p.X
  26. ^ a b v g d đ e ž z i j Măciucă, p.XXXIX
  27. ^ Măciucă, p.XII, XXXVIII
  28. ^ a b Călinescu, str. 64
  29. ^ a b v Giurescu, str. 132
  30. ^ a b v g Isar
  31. ^ Iorga, La Monarchie de juillet et les Roumains
  32. ^ Măciucă, p.XI, XXIX
  33. ^ a b v Giurescu, str. 133
  34. ^ Encyclopedia of Revolutions of 1848; Djuvara, pp. 331
  35. ^ Giurescu, str. 134
  36. ^ a b v g Giurescu, str. 135
  37. ^ Boia, str. 43, 48–49
  38. ^ a b v g Iorga, La Révolution de 1848...
  39. ^ Djuvara, str. 331; Giurescu, str. 135–137
  40. ^ Giurescu, str. 137
  41. ^ a b v g d đ e ž z Stănescu-Stanciu, pp. 70
  42. ^ Iorga, La Révolution de 1848...; Măciucă, p.XXXIX
  43. ^ Vianu, Vol.II, pp. 268–269
  44. ^ Vianu, Vol.II, pp. 268
  45. ^ a b Encyclopedia of Revolutions of 1848
  46. ^ Iorga, La guerre de Crimée...
  47. ^ a b v g d Măciucă p. XL
  48. ^ Gabriel Ştrempel, "Pagini de istorie academică. Alexandru Papiu-Ilarian", in Magazin Istoric, June. 1995. str. 46.
  49. ^ Vianu, Vol.II, pp. 44
  50. ^ Kellogg, str. 22–23
  51. ^ a b Kellogg, str. 23
  52. ^ Encyclopedia of Revolutions of 1848; Călinescu, pp. 66–67
  53. ^ Călinescu, str. 67
  54. ^ a b Măciucă, p.XV
  55. ^ a b Măciucă, p.XVI
  56. ^ Măciucă, p.XVI–XVII
  57. ^ Măciucă, p.XVII
  58. ^ Măciucă, p.XVII–XVIII
  59. ^ Măciucă, p.XVIII
  60. ^ a b v Măciucă, p.XIX
  61. ^ Măciucă, p.XXXI–XXXII
  62. ^ a b v g Ibrăileanu, Amestec de curente...
  63. ^ Măciucă, p.XIX–XX
  64. ^ a b v Călinescu, str. 65
  65. ^ a b Eminescu, in "Aprecieri critice", pp. 207; Măciucă, p.XX
  66. ^ a b Ibrăileanu, Evoluţia spiritului critic...
  67. ^ Călinescu, str. 64–65
  68. ^ a b v g Măciucă, p.XXIV
  69. ^ Vianu, Vol.II, pp. 346, 365–366
  70. ^ a b v g d đ Călinescu, str. 66
  71. ^ Djuvara, str. 315; Măciucă, p.XX–XXI; Alexandru Rosetti and Ion Gheţa, in "Aprecieri critice", pp. 212–213
  72. ^ Măciucă, p.XXI
  73. ^ Măciucă, p.XXV; Alexandru Rosetti and Ion Gheţa, in "Aprecieri critice", pp. 212
  74. ^ Alexandru Rosetti and Ion Gheţa, in "Aprecieri critice", pp. 212–213
  75. ^ Măciucă, p.XXI–XXII
  76. ^ Măciucă, p.XXII–XXIII
  77. ^ Călinescu, str. 65; Măciucă, p.XIV–XXV; Zarifopol
  78. ^ Călinescu, str. 67–69; Măciucă, p.XV, XXX–XXI
  79. ^ Călinescu, str. 68–69; Măciucă, p.XXX–XXI; Zarifopol
  80. ^ Călinescu, str. 68
  81. ^ Măciucă, p.XXIII
  82. ^ Ibrăileanu, Amestec de curente...; Măciucă, p.XXIII
  83. ^ a b Zarifopol
  84. ^ Măciucă, p.XII
  85. ^ Măciucă, p.XII–XV
  86. ^ Măciucă, p.XIII
  87. ^ Măciucă, p.XIII–XIV
  88. ^ Ion Massoff, in "Aprecieri critice", pp. 209–210; Măciucă, p.XIV
  89. ^ Măciucă, p.XXVI–XXVIII
  90. ^ Măciucă, p.XXVII
  91. ^ Măciucă, p.XXVIII
  92. ^ Măciucă, p.XXIX
  93. ^ Boia, str. 48–49
  94. ^ a b Boia, str. 43, 49
  95. ^ Măciucă, p.VIII
  96. ^ Călinescu, str. 67; Măciucă, p.VIII; Vianu, Vol.II, pp. 261–272
  97. ^ Vianu, Vol.II, pp. 264–272, 311
  98. ^ Călinescu, str. 67–68
  99. ^ Măciucă, p.XXIX–XXXI
  100. ^ Măciucă, p.XXIX–XXX, XXXIV
  101. ^ a b Măciucă, p.XXXIV
  102. ^ Măciucă, p.XXXII–XXXIII
  103. ^ Măciucă, p.XXXIII
  104. ^ (jezik: rumunski) Liliana Popescu, "Condiţia femeii în secolul XIX—începutul secolului XX" Arhivirano na sajtu Wayback Machine (22. jun 2007), in Alin Ciupală, Despre femei şi istoria lor în România Arhivirano 2007-06-22 na sajtu Wayback Machine, at the University of Bucharest site (retrieved June 9, 2007)
  105. ^ (jezik: rumunski) Andrei Oişteanu, "Acuzaţia de omor ritual (O sută de ani de la pogromul de la Chişinău)" Arhivirano 2006-10-06 na sajtu Wayback Machine, in Contrafort, 2 (100), February 2003 (retrieved June 9, 2007)
  106. ^ a b v Ştefan Cazimir, Caragiale: universul comic, Editura pentru Literatură, Bucharest, 1967, pp. 84-86. OCLC 7287882
  107. ^ Călinescu, str. 69; in "Aprecieri critice", pp. 211–212
  108. ^ Vianu, Vol.I, pp. 333, 399
  109. ^ Paul Cornea, Studiu introductiv, in B. P. Hasdeu, Etymologicum magnum Romaniae, Vol.I, Editura Minerva, Bucharest, 1970, p.VII
  110. ^ a b Şerban Cioculescu, Caragialiana, Editura Eminescu, Bucharest, 1974, pp. 124–125, 128–132. OCLC 6890267
  111. ^ a b Vianu, Vol. II, pp. 182
  112. ^ (jezik: rumunski) Marius Dobrin, "Take Ionescu—un mare democrat, un mare european", in Respiro (retrieved June 5, 2007)
  113. ^ (jezik: rumunski) Mihai Eminescu, Epigonii (wikisource)
  114. ^ Vianu, Vol.II, pp. 362, 376
  115. ^ Z. Ornea, Junimea şi junimismul, Vol. II, Editura Minerva, Bucharest. . 1998. str. 202—204, 228. ISBN 978-973-21-0562-7.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)
  116. ^ Vianu, Vol.II, pp. 429–430
  117. ^ Vianu, Vol.III, pp. 317
  118. ^ Mircea Eliade, Autobiography, University of Chicago Press, Chicago. . 1990. str. 4. ISBN 978-0-226-20407-9.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Јон_Радулеску&oldid=27688136”