Kaznene ekspedicije Vermahta u selima Žičkog sreza 1941. godine
Kaznene ekspedicije Vermahta u selima Žičkog sreza 1941. godine obuhvataju niz zločina koje su nad stanovništvom sela u okolini Kraljeva izvršile trupe nemačkog Vermahta, kao odmazdu za zajedničke akcije pripadnika JVuO i pripadnika partizanskog pokreta, koji su pokušavali da oslobode Kraljevo.
Okupacija Kraljeva i izbijanje ustanka[uredi | uredi izvor]
Okupacija Kraljeva otpočela je 14. aprila 1941. godine, kada su u grad ušli pripadnici 60. motorizovane divizije. Posadne divizije stižu u grad u junu, nakon odlaska operativnih trupa na Istočni front. U Kraljevu je tada stacioniran štab 749. pešadijskog puka, pod komandom majora Ota Deša, u sastavu 717. pešadijske divizije čije je sedište bilo u Nišu. Ubrzo po početku okupacije počinje formiranje odreda JVuO i partizana, koji se nisu mirili sa porazom u Aprilskom ratu. Jače partizanske akcije i sabotaže kranule su u avgustu, nakon dolaska Mirka Tomića, instruktora Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju. Partizanska grupa sa Goča je u noći 23/24. avgust napala železničke mostove na Ibru i Zapadnoj Moravi, usmrtivši pri tom dva pomoćna žandara. Zbog toga su Nemci 28. avgusta uhapsili i streljali Dragomira Vilotijevića iz Vrdila, koji je bio jedan od organizatora partizanskih grupa. Njegov leš je, zajedno sa telom još jednog čoveka koji nije učestvovao u ustanku, bio obešen na glavnom trgu, na kom se nalazila i pijaca, kao upozorenje stanovništvu.[1][2]
Odmazde u Žičkom srezu[uredi | uredi izvor]
Suočeni sa sve češćim partizanskim napadima, Nemci su započeli odmazde u selima. Dana 8. septembra 1941. Nemci su prošli kroz Lađevce, Obrvu i Cvetke i tada su streljali šestoro ljudi, isto toliko njih uhapsili i zapalili su dve kuće. Dva dana kasnije u Vrbi su streljali Dobricu Milanovića, čiju su kuću zapalili jer su u njoj pronašli barut i pušku. Prve kaznene mere su bile selektivne, usmerene protiv konkretnih pojedinaca. Međutim, kako se ustanak dalje razbuktavao, nemački vojnici su počeli da sprovode masovnije odmazde.[3][4]
U jesen 1941. godine započeli su zajednički napadi pripadnika JVuO i partizanskog pokreta na Kraljevo, koordinisani iz zajedničkog štaba u selu Drakčići. Nakon oslobođenja Čačka 1. oktobra 1941. godine bio je formiran Operativni štab za rukovođenje borbama u Kraljevu. Štab je 5. oktobra doneo odluku o upućivanju partizanskih i četničkih jedinica ka Kraljevu, koje su položaje oko grada počele da zauzimaju tri dana kasnije. Kao jedna od nemačkih protivmera, započela su masovna hapšenja stanovništva okolnih sela, koji su uzimani kao taoci za streljanje. Njihova imovina je takođe bila pljačkana. Nemci su na ovaj način postupali sa civilima jer su smatrali da oni održavaju veze sa ustanicima, pa ih je zbog toga potrebno kazniti. Tokom kaznenih ekspedicija Nemci su koristilii avijaciju, odnosno eskadrilu štuka povučenih sa Istočnog fronta. Među žrtvama Nemačke avijacije su bili i Milorad Miloradović, koji je imao 15 godina i Borika Tomić, stara 60 godina, iz Konareva.[5][6]
Tokom oktobra 1941. godine najviše su stradala sela duž putnih pravaca koji su povezivali Kraljevo sa okolnim naseljima. Stanovništvo je ubijano bez obzira na godine, a kuće su spaljivane. Spaljena je i osnovna škola u Vrbi, sa sve knjiga koje su se u njoj nalazile. Do početka decembra na području sela Konareva, Čibukovca i Progorelice ubijeno je 26 civila, od kojih pet žena.[7] Po broju žrtava najbrutalnija je bila kaznena ekspedicija sprovedena 7. i 8. oktobra su selima Sirča, Pečenog i Vitanovac. Povod je bio napad na nemačku stražu na mostu Kamidžora dva dana ranije. Ubijeno je više porodica, a njihova imovina je bila zapaljena. Drugog dana racije, 12 stanovnika Pečenoga je bilo dovedeno u Vitanovac i streljano, pre nego što je započela racija i u ovom selu. Prema nemačkim izveštajima, samo u Vitanovcu je tokom ove racije bilo streljano 70 ljudi, a 33 žene i 23 deteta predati su na saslušanje komandi u Kraljevu.[8][9]
Dana 10. oktobra 1941. godine šest nemačkih bombardera je gađalo Manastir Žiču, pri čemu je manastir pretrpeo velika oštećenja. Povod za bombardovanje je bio jak otpor na koji su Nemci naišli dan ranije, kada su pokušali da prodru do skladišta bombi u Matarugama, kako bi ga digli u vazduh pre nego što ga zauzmu ustanici. Nemačke trupe su ovo skladište zauzele 11. oktobra, a prilikom prolaska njihovih trupa iz Kraljeva do Mataruga, ponovo su izvršeni zločini nad civilima.[10] Jedan primer je stradanje porodice Milović:
Većina meštana sela Kovača nalazila se u zbegu u planini, ali bilo je i onih koji su ostali. Jedna od njih bila je Stana Milović, majka petoro dece od kojih je najstarija Miroslava imala 13 godina, a najmlađi Dragan 13 meseci. Stanovali su, kao izbeglice, kod Ljuba Popovića, zemljoradnika iz Kovača. Stanin muž Vidak, radnik Fabrike aviona, bio je uhapšen zajedno sa svojim kolegama 4. oktobra. Kada su Nemci ušli u domaćinstvo Popovića, zatekli su u kući Stanu i decu i naredili im da izađu u dvorište. Miroslava je držala mlađeg brata Duška, kada je jedan nemački vojnik istrgao dečaka iz sestrinog zagrljaja i bacio ga na zemlju. Stana je sa bebom Draganom u naručju krenula da zaštiti Duška. Tada su Nemci zapucali iz automata. Kada su se Nemci povukli, a ustanici i neki meštani vratili u Kovače, zatekli su u dvorištu Popovića strašan prizor: tela mrtve Stane i njene dece Miroslave, Duška i Darka. Osmogodišnja kći Nada, ranjena u nogu, nakon povlačenja Nemaca uzela je najmlađeg brata Dragana, koji je takođe bio ranjen - otkinuta su mu tri prsta na ruci - i sa njim se sakrila među kukuruze. Stana i deca su sahranjeni iza kuće Ljuba Popovića. Vidak Milović je streljan sa ostalim taocima u krugu Fabrike vagona.
— Mirjana Savić, Nemanja Trifunović, Kaznene ekspedicije Vermahta u selima žičkog sreza 1941. godine, Leskovački zbornik 61, str. 260.
Odmazde u selima nastavljene su i nakon završetka masovnih streljanja u Kraljevu (15-20. oktobra 1941. godine). Najviše su tokom racija u selima stradali stariji ljudi, kojima je bio preveliki napor da se sa ostalim seljanima sakriju u zbegove. U jednoj od ovih kaznenih ekspedicija, koja je sprovedena 30. oktobra u Sirči i Oplanićima bilo je najmanje 80 mrtvih i spaljene su sve kuće.[11]
Početkom novembra 1941. godine prekinuta je blokada Kraljeva. Nemci su nastavili da povremeno izlaze iz grada i sprovode racije u okolnim selima. 113. pešadijska divizija je pristigla sa Istočnog fronta, kako bi ugušila ustanak u slivu Zapadne Morave. Prolazeći od Kraljeva prema Čačku, pripadnici ove divizije su u selu Samaila 28. novembra ubili nekoliko meštana.[12] U Lađevcima su Nemci 6. decembra ubili Igrutina M. Aksentijevića jer su mu tokom pretresanja kuće pronašli pušku. Dva dana kasnije, nemački vojnici streljali su Radomira Jovanovića, starog svega 19 godina, u Čibukovcu. Miroslav Nikolić iz Sirče, streljan 13. decembra u svom rodnom selu poslednja je poznata žrtva ovih krvavih racija po selima oko Kraljeva.[13]
Nemačke racije prestale su tokom decembra 1941. godine, nakon povlačenja partizana i prestanka borbi u okolini Kraljeva. Stanovništvo se tokom tog meseca počelo vraćati iz zbegova, ali čekala ih je obnova porušenih domova i priprema za predstojeću zimu, koja je bila vrlo oštra i puna snega.[13][14]
Žrtve[uredi | uredi izvor]
Racije nemačke vojske u selima u okolini Kraljeva trajale su tokom jeseni, sve do decembra 1941. godine. Posledice ovih kaznenih ekspedicija bile su: stradanje civilnog stanovništva, opljačkana i popaljena domaćinstva, uništena letina i desetkovan stočni fond. Do sada su evidentirane 264 žrtve, koje su stradale od 11. avgusta do 13. decembra 1941. godine u selima u okolini Kraljeva. Za 25 ubijenih nije poznata godina rođenja, a za jednu žrtvu mesto rođenja. Među ubijenima bilo je 45 osoba ženskog pola što čini 17,1%, od ukupnog broja žrtava. Čak 15 dece streljano je u dvorištu, stradalo od avionskih bombi ili su živi spaljeni u kući. Nemačka vojska je ubila 104 muškaraca i žena starijih od 50 godina, što iznosi 39% od ukupnog broja. Najmlađa žrtva bilo je novorođenče, staro jedan dan, dok su dve najstarije žrtve, Velika Mijailović i Vemija Trifunović, imale po 95 godina.[15]
Refrence[uredi | uredi izvor]
- ^ Savić, Mirjana; Trifunović, Nemanja (2021). „Kaznene ekspedicije Vermahta u selima žičkog sreza 1941. godine”. Leskovački zbornik. 61: 250—252.
- ^ Savić, Mirjana; Trifunović, Nemanja (2022). Racije: kaznene ekspedicije Vermahta u selima žičkog sreza 1941. godine. Kraljevo: Narodni muzej Kraljevo. str. 14; 16—17. ISBN 978-86-81578-13-1.
- ^ Savić, Mirjana; Trifunović, Nemanja (2021). „Kaznene ekspedicije Vermahta u selima žičkog sreza 1941. godine”. Leskovački zbornik. 61: 253—254.
- ^ Savić, Mirjana; Trifunović, Nemanja (2022). Racije: kaznene ekspedicije Vermahta u selima žičkog sreza 1941. godine. Kraljevo: Narodni muzej Kraljevo. str. 18—20. ISBN 978-86-81578-13-1.
- ^ Savić, Mirjana; Trifunović, Nemanja (2021). „Kaznene ekspedicije Vermahta u selima žičkog sreza 1941. godine”. Leskovački zbornik. 61: 255—256.
- ^ Savić, Mirjana; Trifunović, Nemanja (2022). Racije: kaznene ekspedicije Vermahta u selima žičkog sreza 1941. godine. Kraljevo: Narodni muzej Kraljevo. str. 23—25. ISBN 978-86-81578-13-1.
- ^ Savić, Mirjana; Trifunović, Nemanja (2022). Racije: kaznene ekspedicije Vermahta u selima žičkog sreza 1941. godine. Kraljevo: Narodni muzej Kraljevo. str. 28; 31. ISBN 978-86-81578-13-1.
- ^ Savić, Mirjana; Trifunović, Nemanja (2021). „Kaznene ekspedicije Vermahta u selima žičkog sreza 1941. godine”. Leskovački zbornik. 61: 257—259.
- ^ Savić, Mirjana; Trifunović, Nemanja (2022). Racije: kaznene ekspedicije Vermahta u selima žičkog sreza 1941. godine. Kraljevo: Narodni muzej Kraljevo. str. 36. ISBN 978-86-81578-13-1.
- ^ Savić, Mirjana; Trifunović, Nemanja (2022). Racije: kaznene ekspedicije Vermahta u selima žičkog sreza 1941. godine. Kraljevo: Narodni muzej Kraljevo. str. 38. ISBN 978-86-81578-13-1.
- ^ Savić, Mirjana; Trifunović, Nemanja (2021). „Kaznene ekspedicije Vermahta u selima žičkog sreza 1941. godine”. Leskovački zbornik. 61: 261.
- ^ Savić, Mirjana; Trifunović, Nemanja (2021). „Kaznene ekspedicije Vermahta u selima žičkog sreza 1941. godine”. Leskovački zbornik. 61: 262—263.
- ^ a b Savić, Mirjana; Trifunović, Nemanja (2022). Racije: kaznene ekspedicije Vermahta u selima žičkog sreza 1941. godine. Kraljevo: Narodni muzej Kraljevo. str. 47. ISBN 978-86-81578-13-1.
- ^ Savić, Mirjana; Trifunović, Nemanja (2021). „Kaznene ekspedicije Vermahta u selima žičkog sreza 1941. godine”. Leskovački zbornik. 61: 263.
- ^ Savić, Mirjana; Trifunović, Nemanja (2022). Racije: kaznene ekspedicije Vermahta u selima žičkog sreza 1941. godine. Kraljevo: Narodni muzej Kraljevo. str. 55. ISBN 978-86-81578-13-1.
