Prijedor
Prijedor | |
|---|---|
 Šetalište u Prijedoru | |
 Zastava
.png) Grb
| |
| Administrativni podaci | |
| Država | Bosna i Hercegovina |
| Entitet | Republika Srpska |
| Grad | Prijedor |
| Osnovan | prvi pomen 1683. godine |
| Stanovništvo | |
| — 2013. |  27.970 |
| — gustina | 97/km2 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 44° 58′ 51″ S; 16° 42′ 49″ I / 44.980852° S; 16.713565° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), ljeti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 135 m |
| Površina | 834 km2 |
  Prijedor Prijedor na karti Bosne i Hercegovine | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 79101 |
| Pozivni broj | 052 |
| Veb-sajt | www |
Prijedor je gradsko naselje u severozapadnom delu Republike Srpske, BiH. Smešten je u Potkozarju. Prijedor je treće naseljeno mesto po broju stanovnika u Republici Srpskoj sa 27.970 stanovnika.[1]
Geografija[uredi | uredi izvor]
![[ikona]](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Wiki_letter_w_cropped.svg/20px-Wiki_letter_w_cropped.svg.png){kind=small} | Ovaj odeljak bi trebalo proširiti. Možete pomoći dodavanjem sadržaja. |
Prijedor se nalazi na nadmorskoj visini od 136 m.
Klima[uredi | uredi izvor]
Klima Prijedora je umjereno kontinentalna. Srednja godišnja temperatura je 11,7 °C, srednja zimska 1,6 °C, dok je srednja ljetna 21,6 °C. Srednja godišnja količina padavina iznosi 942 mm.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Praistorija[uredi | uredi izvor]
U okolini Prijedora arheolozi su pronašli ostatke kuće stare 5 hiljada godina.[2] Arheološka građa ukazuje da postojanje naselja datira još iz vremena praistorije i dolaska Rimljana u ove krajeve prvenstveno zbog novih osvajačkih poduhvata. Ali, i zbog eksploatacije gvozdene rude koja je pretapana u velikim topionicama Salone, Siscije i Sirmijuma.
Tursko doba[uredi | uredi izvor]
Osnivanje grada[uredi | uredi izvor]
Tokom bečkog rata (1683–1699) austrijske čete pod komandom grofa Adama Bacanija uspešno su ratovale po Bosanskoj krajini 1693. i 1696. godine sa vojskom bosanskog namjesnika Džafer-paše. Tad se po prvi put spominje Prijedor. Prijedor se spominje u turskim dokumentima uvek pod imenom Pridor (ime od glagola prodreti). Prema predanju, Sana je nekada tekla zapadnije, ispod samih brda i naselja Hambarine. Sana je menjajući tok prodrla polje i po tome je nazvan Pridor. Pridor se spominje kao palanka prvi put u popisu onih mesta u Turskoj što ih poharaše hrvatske čete između 1693. i 1696. godine. Tačan datum postanka Prijedora je nepoznat. Spominje se kao mesto naseljeno muslimanskim stanovništvom koje je napustilo krajeve koje su osvojili Austrijanci,[3] a osnovao ga je, prema predanju, Hadži-paša Musliman iz Like. Stari deo grada razvio se na ostrvu Svinjarici, odeljeni od kopna Saninim rukavcem Berekom. Na drugom mestu stoji da je grad stajao na ljudskom rukom načinjenom ostrvu, na desnoj obali Sane.
Opis tvrđave[uredi | uredi izvor]
Rubom ostrva Svinjarice podignuto je utvrđenje, sagrađeno od drvenog materijala, između kog je nasut debeo sloj zemlje. Ove su utvrde podizane na mestima gde je bilo više šume nego kamena. Grad se sastoji iz jednog izduženog, nepravilnog četvorougla, čija je istočna strana duga 130 koraka. Zapadna strana je na vodi, gde se nalazi samo jedna okrugla, šindrom pokrivena kula. Prema jugu tvrđava je duga 350 koraka, a severni deo je izdužen u jedan ugao i dug četiri stotine koraka. Opkoljen je dvostrukim zidom, visokim deset i širokim četiri stope. Spoljni je udaljen od unutrašnjeg sedam do osam stopa; sklon je podu. Na severnoj strani nalaze se samo dve manje kule. Na uglovima ispunjen je zemljom, podešenom za topovska ležišta. Ugao tvrđave prema jugu čini manju kulu istih osobina kao spomenute, a i jugoistočni ugao je podešen za ležišta topa. Oko zida prema Sani nalazi se močvaran rov, dubok pet do šest stopa. Na severnom delu je drveni most 160 koraka dug, tri i po širok; a na istočnom delu devedeset koraka dug, četiri širok, sa dve kapije.
18. vek[uredi | uredi izvor]
Izgradnja Bereka[uredi | uredi izvor]
Kasnije je izrađena kamena tvrđava sa tri ulazne kapije, Dizdarevom kulom i Barutanom. Izgleda da je tvrđava izgrađena za vreme vlade Sultana Mahmuda I (1730–1754). Sa jugozapadne strane grad je osiguran rekom Sanom, sa severoistočne i severne močvarnom uvalom. Uvala se produbila, zemlja iskopala i nasula među drvenu građu da služi kao odbrambeni bedem. Kasnije dobi ime Berek (žabljak). Berek se produbio i njim je protekla Sana, tako štiteći grad od neprijatelja.
Kule i džamija[uredi | uredi izvor]
Na gradu su se nalazile tri kule. Prva, zvana „Šuplja”, imala je svod, ispod koga su mogla proći kola. Druge dve su se zvale „Grozdanića” i „Gradska”. Opravljena je 1768. godine, što se vidi po narudžbi eksera i okova izvršenoj u Kruševu i Fojnici. Na kulama su smešteni topovi. Na raskrsnici glavnih puteva u gradu je sagrađena džamija, poznata pod imenom Sultan-Mahmuda I (1730–1754). Iznad vrata džamije uzidana je kamena ploča sa natpisom na arapskom jeziku, reljefno isklesanom, veličine 34 x 27 cm. Na njoj piše: „Dobrotvor i dobročinitelj sultan Mahmud I. Bog mu ovekovečio vladavinu, u Šabanu 1160. godine” (1747). Kuće su, kao i džamija, od drveta. Jedino je kapetanov stan utvrđen jednim pedeset koraka dugim, dve stope debelim i osam stopa visokim zidom. Podgrađa se sastoji od slabih drvenih koliba građenih vrlo blizu utvrđenja.
Formiranje dvije varoši[uredi | uredi izvor]
Tridesetih godina 18. veka harala je po Bosni epidemija kuge. Posle tog pomora u Prijedoru su ostala samo tri dućana. Taj deo na samom ostrvu, „nazvan turska varoš”, a u novije vreme poznat kao Stari grad, bio je nekada više odvojen od naselja kraj obale, „srpske varoši”.
Sredina 18. veka[uredi | uredi izvor]
Prijedor je od svoga postanka do sredine 18. veka bio u sastavu kadiluka kostajničke bakije, a onda je postao samostalan kadiluk. Dakle, sredinom 18. veka Prijedor postaje samostalan kadiluk (srez) i obuhvata područje Kozarca, Omarske, Prijedora i Ljubije. Nadležnost prijedorskog kadije u početku bila je dosta skučena. Najstariji spomen kapetaniji u Prijedoru, odnosno njenom kapetanu, nalazi se u jednoj tapiji izdanoj 4. oktobra 1757. godine. To je Hadži-Saban, sin bivšeg udbinskog age Hadži-paše. Kao kapetan spominje se prvi put 1757. godine. Godine 1767, radilo se ili na popravku ili na dogradnji Prijedorskog grada. 1768. godine opravljena je „gradska” kula. U predstavci sultanu 19. februara 1781. godine moli se pomoć za opravku džamije sultana Mahmuda, koja je nastradala od potresa.
19. vek[uredi | uredi izvor]
Prijedorski grad imao je svoga dizdara i posadu. Pre septembra 1809. premešten je iz Prijedora dizdar Alija s većim delom posade u Dubicu i zbog toga je ostao u Prijedoru mali broj čuvara; to je bosanski vezir Ibrahim Hilmi-paša o tome izvestio 20. septembra 1809. godine Istanbul (Portu) i predložio da se postavi novi aga, zapovednici i 40 mustafiza (čuvara). To je odobreno budući da je Prijedor važan grad i na udaru. Agi je određena plaća od 55 akči dnevno.
Godine 1810, Prijedor je posetio francuski konzul Furkad Stariji. On je bio i u kući Ibrahim-kapetana za koju kaže da je od drveta kao i ostale u Prijedoru. U Prijedoru su bila u svemu tri kapetana, i to: Hadži-Šaban, sin mu Ibrahim i unuk Mehmed. Godine 1833, bilo je u Prijedoru 15 topova, od toga 2 neispravna. Jedan od tih topova nalazi se danas u Muzeju Kozara u Prijedoru. U Prijedorskoj kapetaniji bili su zastupljeni svi rodovi vojske, među kojima je bio i dobrovoljački desni džemat.
Trgovački centar[uredi | uredi izvor]
Prijedor je oko 1850. godine bio jedan od trgovačkih centara Bosanske krajine sa oko 2.900 stanovnika i izrađenom čaršijom, mahalom i spomenicima sakralne i profane arhitekture. Rekama Sanom, Unom i Savom odvijao se rečni saobraćaj i živa trgovina. Polovinom 19. veka izgrađena je u Prijedoru srpska škola i crkva. Zemljište za školu i crkvu poklonio je Mehmedkapetan. U to vreme počinje krčenje šume i naseljavanje teritorije gde je danas grad Prijedor.
Požar; Izgradnja pruge[uredi | uredi izvor]
Prijedorski je grad napušten 1851. godine. Od požara 8. juna 1872. godine izgorio je skoro celi Prijedor. Pored Prijedora izgrađena je 1873. godine prva železnička pruga u Bosni koja je išla od Dobrljina do Banje Luke. Izgradnjom pruge počinje širenje grada koji se razvija i raste kao trgovačko mjesto sa dobro razvijenim zanatstvom. U njegovoj bližoj okolini bila su žarišta „Pecijine bune” 1858. i velikog bosanskog ustanka 1875—1878. godine.
Doba Austrougarske[uredi | uredi izvor]
Austrijska vojska zauzela je Prijedor 1878. godine. Krajiški natporučnik (oberlajtnant) u Ličkoj graničarskoj regimenti Marko Budisavljević je sa svojom četom ličkih junaka prelazio granicu ka turskoj teritoriji koja se protezala duž Plješevice. Naročito se istakao u ratu između Austrije i Turske 1787, kada je sa 500 graničara, među kojima su bila i njegova dva sina (Tomo i Petar) i još devet Budisavljevića, potukao tursku vojsku kod Ključa.[4] Nakon te bitke dodeljena mu je austrijska plemićka titula fon Prijedor. Tvrđava je postojala do austrijskog zauzimanja Prijedora u 1878. godini. Četiri godine kasnije, 1882. godine, velikim požarom nastradao je veliki deo grada, ali je do kraja veka uglavnom obnovljen. Godine 1884, podignuta je nova Srpska škola u Prijedoru.
Kao prvi veći industrijski kapacitet pominje se pilana izgrađena 1883. godine iznad Kozarca, a već 1891. godine osnovano je prvo poljoprivredno društvo i peradarska farma, jedini u to vreme u austrougarskoj Bosni i Hercegovini. Na početku 20. veka Prijedor je imao sva obeležja urbane gradske sredine. Prijedorski Srbi su još više razvijali trgovinu i bankarstvo, a da bi sačuvali svoj nacionalni identitet i tradiciju, imućne gazde i trgovci su ulagali svoj kapital i ime u kulturni i nacionalni preporod i podizali kulturne ustanove i institucije. Još 1834. godine Prijedor je imao srpsku osnovnu školu koja je zajedno s komunalnom (osnovanom 1891. godine) prerasla u državnu školu 1919. godine. Pododbor „Prosvete“ osnovan je 1902. godine, a negde u isto vreme osnovana je prva štamparija i „Prva srpska štedionica d. d.", pa zatim još tri osnovne škole i zabavište, odnosno ženska zanatska škola, dok je Gimnazija osnovana 1921. godine. Samo pet godina kasnije, 1907. godine osnovano je društvo za telesno vaspitanje koje je naredne, 1908. godine, dobilo ime „Srpski Soko“. Godine 1885. osnovano je i pevačko društvo „Vila“ za koje je himnu napisao Aleksa Šantić, a muziku je komponovao tada najpoznatiji živi srpski kompozitor Josif Marinković. Prilikom prenosa kostiju Stevana Mokranjca 1923. godine „Vila“ je na takmičenju jugoslovenskih horova u Beogradu osvojilo drugu nagradu.
Austrijanci su srušili tvrđavu kao nepotrebnu u Prijedoru 1890. godine i od izvađenog kamena popločali ulice u novom delu grada.
Nova pravoslavna crkva u Prijedoru sagrađena je 1891. godine. Godine 1896, sagrađena je katolička crkva u Prijedoru.
Komunalna osnovna škola u Prijedoru podignuta je 1898. godine.
Veoma brzo Prijedor je postao značajan trgovačko zanatski centar zahvaljujući rimskim putevima i plovnosti rijeke Sane, a austrougarske vlasti su 1901. godine donele prvi urbanistički plan po kome je Prijedor izgrađen kao savremeno naselje bez mahala i uskih sokaka. U ovom periodu Banjalučki trapisti otvorili su hotel „Kajzer fon Esterajh” preko koga su plasirali proizvode i vršili versku propagandu u Prijedoru. Hotel je kao nerentabilan uskoro zatvoren.
Doba Kraljevine Jugoslavije[uredi | uredi izvor]
Početak 20. veka doneo je nove industrijske objekte i preduzeća kao što su „Prva krajiška tvornica cigle i crijepa“ koju je 1926. godine osnovalo jedno srpsko akcionarsko društvo. U isto vreme jedan srpski trgovac osnovao je i prvo izvozno preduzeće. Reč je o izvozu živežnih namirnica i živine u Evropu. Vredno je pomenuti da je u tom vremenu osnovana i čuvena stolarska radionica „Antonijević“, kao i prvo konditorsko preduzeće koje je posle Drugog svetskog rata preraslo u Fabriku keksa i vafla „Mira“.
Drugi svetski rat[uredi | uredi izvor]
Za vreme Drugog svjetskog rata jedinice Prvog i Drugog partizanskog krajiškog odreda zauzele su Prijedor 16. maja 1942. godine. Prijedor je konačno oslobođen između 6. i 7. septembra 1944. godine.
U Prijedoru je 1952. godine podignuta fabrika celuloze i papira. Tu se nalazila i fabrika elektro-keramičkog kombinata, mlinska industrija, fabrika keksa i vafla, voćnih prerađevina, konfekcija i druge privredne organizacije.
Prijedor za vreme SFRJ[uredi | uredi izvor]
U Prijedoru se nalazi muzej „Kozare” i groblje palim borcima NOR-a. Prijedor je u tom periodu imao više osnovnih i srednjih škola, pozorište i kulturno-prosvetne ustanove.
Poljoprivreda oko Prijedora davala je prinose za podmirivanje potreba stanovništva, sa manjim tržnim viškovima. Na području komune radilo je 5 zemljoradničkih zadruga i poljoprivredno dobro „Saničani” (ukupna površina oko 1000 hektara). Poljoprivredno dobro imalo je ribnjak na površini od 310 ha, a gajio se šaran i smuđ. Manje količine plasirale su se na domaće tržište, a veće služile za izvoz. U 1960. godini izvezeno je 40 vagona ribe u Italiju, zapadnu i istočnu Nemačku.
Prema popisu iz 1953. godine, Prijedor je imao oko 10.500 stanovnika, 1961. godine 17.000 stanovnika, a 1972. godine 30.000 stanovnika.
Rat u BiH[uredi | uredi izvor]
U toku građanskog rata na području bivše opštine Prijedor nije bilo direktnih oružanih dejstava, izuzev incidenta iz maja 1992. godine, kada su muslimanski ekstremisti noćnim prodorom iz pravca Ljubije pokušali da zauzmu grad. Brzom akcijom vojske i policije napad je odbijen. Prijedorčani su potom aktivno učestvovali u odbrani svog grada i Republike Srpske, kao borci Pete kozarske i 43. prijedorske motorizovane brigade.
Desetine hiljada Srba koji su proterani iz Hrvatske, te bošnjačkih i hrvatskih delova BiH doselili su se u Prijedor i njegovu okolinu, a većina Bošnjaka i Hrvata je proterana iz prijedorske regije, tako da je do 1997. prema procenama Hjuman rajts voč-a ostalo još samo 600 Bošnjaka i 1.405 Hrvata u Prijedoru. Katolička crkva i sve džamije u Prijedoru su razorene 1992.[5] Uspostavljeni su logori za Muslimane i Hrvate: Omarska, Trnopolje i Keraterm.
Stanovništvo[uredi | uredi izvor]
| Sastav stanovništva – naseljeno mjesto Prijedor | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2013.[6] | 1991.[7] | 1981.[8] | 1971.[9] | 1961.[10] | |||
| Ukupno | 29 555 (100,0%) | 34 635 (100,0%) | 29 449 (100,0%) | 22 223 (100,0%) | 11 847 (100,0%) | ||
| Srbi | 22 514 (76,18%) | 13 927 (40,21%) | 10 478 (35,58%) | 9 454 (42,54%) | 6 233 (52,61%) | ||
| Bošnjaci | 4 812 (16,28%) | 13 388 (38,65%)1 | 10 173 (34,54%)1 | 9 433 (42,45%)1 | 1 574 (13,29%)1 | ||
| Hrvati | 681 (2,304%) | 1 757 (5,073%) | 1 689 (5,735%) | 1 727 (7,771%) | 1 348 (11,38%) | ||
| Neizjašnjeni | 439 (1,485%) | – | – | – | – | ||
| Nepoznato | 291 (0,985%) | – | – | – | – | ||
| Ostali | 167 (0,565%) | 1 281 (3,699%) | 378 (1,284%) | 342 (1,539%) | 101 (0,853%) | ||
| Romi | 163 (0,552%) | – | 58 (0,197%) | – | – | ||
| Muslimani | 118 (0,399%) | – | – | – | – | ||
| Jugosloveni | 80 (0,271%) | 4 282 (12,36%) | 6 465 (21,95%) | 1 063 (4,783%) | 2 452 (20,70%) | ||
| Ukrajinci | 79 (0,267%) | – | – | – | – | ||
| Bosanci | 75 (0,254%) | – | – | – | – | ||
| Slovenci | 50 (0,169%) | – | 54 (0,183%) | 40 (0,180%) | 53 (0,447%) | ||
| Pravoslavci | 35 (0,118%) | – | – | – | – | ||
| Crnogorci | 30 (0,102%) | – | 78 (0,265%) | 86 (0,387%) | 35 (0,295%) | ||
| Makedonci | 8 (0,027%) | – | 13 (0,044%) | 16 (0,072%) | 32 (0,270%) | ||
| Albanci | 8 (0,027%) | – | 51 (0,173%) | 51 (0,229%) | 13 (0,110%) | ||
| Bosanci i Hercegovci | 5 (0,017%) | – | – | – | – | ||
| Mađari | – | – | 12 (0,041%) | 11 (0,049%) | 6 (0,051%) | ||
- 1 Na popisima od 1971. do 1991. Bošnjaci su popisivani uglavnom kao Muslimani.
Gradske mesne zajednice[uredi | uredi izvor]
- Dr Mladen Stojanović (Palančište, Gornja Puharska, Crna Dolina)
- Gomjenica
- Donja Puharska
- Kokin grad (Kokin grad, Lukovica, Mala Gomjenica)
- Orlovača
- Prijedor I (centar, Pećani)
- Prijedor II (Urije)
- Prijedor III (Raškovac, Stari grad)
- Prijedor IV (Vrbice, Topolik, Nova Orlovača)
- Tukovi
- Čirkin Polje
Ustanove[uredi | uredi izvor]
Prijedor ima autobusku stanicu, železničku stanicu, hitnu pomoć u Dom zdravlja. U gradu su smešteni i muzeji „Kozara” i Muzej revolucije na Kozari. Ovde je i Narodna biblioteka „Ćirilo i Metodije” u Prijedoru, te Gimnazija Sveti Sava (Prijedor).
Sakralni objekti[uredi | uredi izvor]
U Prijedoru se nalazi veliki broj verskih objekata: pet pravoslavnih crkava, jedna katolička te šest džamija.
Pravoslavne crkve su:
- Crkva Svete Trojice u centru grada (19. vek)
- Hram Svetog proroka Ilije u naselju Urije
- Hram Svete Petke u naselju Gomjenica
- Hram Svetog Petra i Pavla u naselju Petrovo
- Hram Rođenja Presvete Bogorodice na Pašincu
- Hram Svetog velikomučenika Georgija u Tukovima.
Katolička crkva u Prijedoru posvećena je Svetom Josipu, a na katoličkom groblju na Urijama nalazi se i jedna manja kapela.
Džamije u Prijedoru su:
- Čaršijska
- Zagradska
- Gomjenička
- Starogradska
- Džamija u Donjoj Puharskoj
- Džamija u Gornjoj Puharskoj.
Sport[uredi | uredi izvor]
Prijedor je sedište fudbalskog kluba Rudar.
Galerija[uredi | uredi izvor]
-
Most u Prijedoru -
Pravoslavna crkva -
Čaršijska džamija -
Katolička crkva -
Centar grada
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Republici Srpskoj 2013, REZULTATI PO NASELjENIM MJESTIMA”
- ^ Arheolozi u Prijedoru pronašli ostatke kuće stare 5.000 godina („Večernje novosti“, 4. oktobar 2014)
- ^ "Politika", 20. dec. 1937
- ^ Budisavljević, Aleksandar (1890). Pleme Budisavljevića u Gornjoj krajini, str. 159. Novi Sad.
- ^ The Unindicted: Reaping the Rewards of "Ethnic Cleansing" in Prijedor Arhivirano na sajtu Wayback Machine (20. новембар 2012) Хјуман рајтс воч, 01. 01. 1997.
- ^ „Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Bosni i Hercegovini 2013 – Etnička/nacionalna pripadnost, vjeroispovijest, maternji jezik”. popis.gov.ba. Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine. Архивирано из оригинала 7. 4. 2021. г. Приступљено 7. 4. 2021.
- ^ „Nacionalni sastav stanovništva Republike Bosne i Hercegovine 1991. (str. 82/3/4)” (PDF). fzs.ba. Приступљено 14. 3. 2016.
- ^ „Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije 1981.” (PDF). stat.gov.rs. Приступљено 14. 3. 2016.
- ^ „Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije 1971.” (PDF). stat.gov.rs. Приступљено 14. 3. 2016.
- ^ „Nacionalni sastav stanovništva FNR Jugoslavije 1961.” (PDF). stat.gov.rs. Приступљено 20. 4. 2016.
Литература[uredi | uredi izvor]
- Савезни завод за статистику и евиденцију ФНРЈ и СФРЈ, попис становништва 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. и 1991. године.
Спољашње везе[uredi | uredi izvor]
- Званични веб-сајт
- Мапа града Приједора
- Пословни регистар Приједора и мапа центра (језик: српски)
- Приједорска асоцијација за економски развој (језик: српски), (језик: енглески), (језик: немачки), (језик: италијански)
- Туристичка организација општине Приједор (језик: српски)
- Интернет презентација гимназије „Свети Сава“ (језик: српски)
- Вијести и фотографије града Приједора (језик: српски), (језик: бошњачки)
- Занимљивости, вијести и корисне информације из Приједора Архивирано на сајту Wayback Machine (1. mart 2014)
- Portal Vijesti Srpske
| Gradske četvrti | | |
|---|---|---|
| Naseljena mjesta |
| |
| Mjesne zajednice |
| |
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
