Harambaša

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Harambaša iz Dalmacije. Oko 1875. godine

Harambaša ili arambaša (tur. Harami Başı) je bio termin kod južnih Slovena. Ovaj termin se koristio kod Slovena islamske veroispovesti koji su koristili arapski jezik i pismo, da označe vođu haramija. U srpskom jeziku, je počeo da se koristi i kod stanovnika koji nisu islamske veroispovesti u zapisima od 18. do 19. veka kada se koristio u epskim pesmama i legendama, kao titularni naziv za vođe odmetničkih pobunjenika unutar teritorije Osmanskog carstva [1][2][3]. Iako se kasnije uvodi termin, srpske epske pesme navode harambaše kao pojedince koji su zbog junačkih dela u kolektivnoj svesti upamćeni još od 15. veka. Izraz harambaša je kod nekih krajiških i crnogorskih epskih pesnika zapravo predstavljao zamensku titulu istog značenja tipa Vojvoda, Vojskovođa, Kapetan ili Serdar, iako je harambaša zapravo suprotnost serdara koji je vođa legitimne vojske, koji priznaje i poštuje teritoriju i zakone Osmanskog carstva na čijoj su teritoriji tada i uživali određene pogodnosti[4].

Etimologija[uredi | uredi izvor]

Po tumačenju Abdulaha Škaljića[5], etimologija harambaše označava poglavara pobunjeničke vojske, izvodi se od dve reči:

  • haram (arap.) — verski zabranjeno ili od armija, vojska
  • baš (tur.) — glava, poglavar (tur. paşa, prvobitno tur. başa: poglavar)

Abdulah Škaljić tumači etimologiju Harambaše izvodeći ga iz ispravnog izvora ali iz Srpske epike. U tumačenju nije obuhvatio starije i šire značenje reči harambaša koje se izvodi iz:

  • herema (hebr.) ili haram (arap.) označavaju zabranjeno i loše. Npr. danas u 21. vek se reč haram koristi kao simbol za hranu koja ne poštuje standard islamskih zakona, suprotno od Halala koji je dokaz poštovanja standarda pripreme hrane po islamskim zakonima[6][7].

Etimologija arapskog haram se vezuje za stariju reč herema (hebr.) što označava osobu koju je jevrejska skupština (Sinedrion) označila kao otpadnika od vere, jeretika, bezbožnika. U Srpskom jeziku tako specifično versko značenje reči, označava vizantijska reč Anatema. Kada se razvio termin Harambaša kod islamskih naroda, on je imao za cilj da označi vođu Haramija a može da označava podjednako muškarca ili ženu[8]. U kinematografiji islamskih zemalja, kada se iz zbirke priča hiljadu i jedna noć, govori o Alibabi i četrdeset razbojnika, Alibaba se takođe naziva i harambaša sa četrdeset haramija. Podjednako može da označava muškarca ili ženu zato što se u Turskom jeziku uz reč haram (zabranjeno) i halal (dozvoljeno) pojavljuje reč harem (sveto mesto ili ženski članovi porodice), uz koju spontano i nastaje reč harembaša (harempaša) i harambaša (harampaša). Etimologija Harambaše i Harembaše se do usvajanja reči Harambaša kao višeznačne reči, izvodila iz tri reči, koristeći obavezno reč basa (ili paša) i jednu od dve preostale reči (haram ili harem):

  • harem (tur.) vodi poreklo iz hebrejskog jezika, označava sveto i nepovredivo mesto ili ženske članove porodice
  • haram (arap.) označavaju zabranjeno i loše
  • baša (tur.) — glava, poglavar (tur. paşa, prvobitno tur. başa: poglavar, — (srp.) баша-паша: poglavar)

Primeri značenja reči harambaša kod muslimana:

  • ženu sa oštrim jezikom[1].
  • ženu u haremu koja ima negativan uticaj na ostale žene unutar harema u cilju kršenja poretka u haremu, mahali, zavereništva, spletkarenja (izigrava „Pašu od Harema”). Prevedeno značenje bi bilo unošenje harama u haremu, donošenje zla u svetom mestu…
  • vođu odmetnika, lopova, bezbožnika na teritoriji osmanskog carstva. One koji remete mir u mestima koja su za muslimane predviđena da budu sveta i zakonom regulisana. Reč Harambaša tada korištena, ima za cilj da odmetnike prikaže kao fizički slabu silu, povezujući ih sa ženama u haremu. Kod Turaka Harambaša ne vodi hajduke (stočari ili regularna pešadija) već Haramije što je označavalo lopove, kriminalce i otpadnike od društva[8].

Kraljevina Srbija i Srpska Vojvodina[uredi | uredi izvor]

Retko se pominju pojedinci kao harambaše u literaturi, ako se pominje onda označava neke pojedince koji su bili prestupnici u zakonu tokom Osmanske vladavine. Ili vođe malobrojnih bandi nakon oslobođenja od Osmanlija a tokom vladavine Austrougarske. Samo Vuk Karadžić koji je do 1804 godine bio lični pisar jednog od vođa prvog srpskog ustanka, Đorđa Ćurčije. Jeste zabeležio tada za Đorđa Ćurčiju da je bio Harambaša čete hajduka, tokom gerilskih sukoba za oslobođenje od Osmanlija u Podrinju [9]. Nakon čega strada u međusukobu sa ostalim vođama Srpskog ustanka kojima se zamerio.

Termin Harambaša na teritoriji Kraljevine Srbije i Vojvodine nije deo lokalne epske književnosti kod Srba u Vojvodini i Kraljevini. Niti postoji odnos prema harambaši titularno kao knezu ili kapetanu sa mandatom, što je slučaj kod savremene Hrvatske kulturne politike. Gde se to posmatra kao nacionalna i od 2009 godine, kao UNESKO, svetska nematerijalna kulturna baština Hrvata [10]. Kod Hrvata se zvanično harambaša postavlja u ravan sa legitimnim knezom ili mandatom ograničenim opštinskim ili vojnim kapetanom. tj. zamenjuje ih Harambaša u novoj organizacionoj strukturi zajednice dosta drugačije od tradicionalne Dalmatinske iz doba vlasti Nemanjića u čije vreme postoje viteške igre na tim prostorima [11][12].

U Savremenoj Srbiji, kod Srba i recimo Hrvata i Mađara u Srbiji ne postoji takav kulturni odnos prema Harambaši. U prošlosti, termin se koristi za vođe malobrojnih grupa bandita. Što se primećuje kod srpskog etnologa i antropologa Ljudmile Šajtinac, kao i istoričara dr. Mirčo Marana koji su obradili temu razbojnika u Banatu navodeći za vođe i termin harambaša. Ne navode Harambašu kao jednakog kapetanu ili članu oslobodilačkog pokreta što je karakteristika za deo Srpske epike u 18. i 19. vek. U njihovim istraživanjima se navodi, da nakon oslobođenja Banata koji ulazi u teritoriju Habzburške monarhije 1739. godine, kao Banatska vojna krajina. U oblasti oko Zrenjanina i Pančeva je postojala je banda harambaše Živana Vrgovića. Banda je imala ukupno 8 članova i postali su poznati nakon pljačke kneza u Itebeju. Neki kasniji harambaša kog navode u Banatu je malobrojna banda Lazara Dobrića koja se pojavljuje od 1798. godine. Banda je imala mnogo pljački ali ističu se jer su napadali posede porodice Kiš na njihovo porodično imanje, gde je zabeleženo da Agnost Kiš koji je nasledio i upravljao porodičnim imanjem, da bi stao na kraj harambaši, zajedno sa policijom pravi zasedu tokom primopredaje novca. Što je Lazar Dobrić izbegao i nije se pojavio, već je tokom vojnih vežbi koje su par meseci kasnije zauzele pažnju meštana, došao na imanje prerušen u pukovnika i predstavio se kao Fabijan. I tako uspeo da prođe pored policije koja je stalno čuvala imanje i članove porodice Kiš od njega [13].

Pod uticajem epskih pesama, harambaša se prihvata u savremenoj Srbiji ali kao pobednik sportskog takmičenja, ne predstavlja člana legitimnog zbora. Tako imamo različite skupove nastale od druge polovine 20 veka ili početkom 21 veka.

Od 1966. godine u Mačvanski upravni okrug postoji sportsko takmičarski skup, Hajdučke večeri, koje su osnovane u spomen na prvi srpski ustanak. Na takmičenju se svake godine okupljaju Srbi iz svih Srpskih okruga i regiona. Pobednik takmičenja se počasno proglašava Harambašom [14].

OD 2004. godine u Osečini postoji sportsko takmičarski skup, Podgorski višeboj koji je osnovan u spomen na bitku u Bratačiću 1806 godine u toku Prvog srpskog ustanka. Pobednik u odmeravanju snage u skoku u dalj iz mesta, zatim skoku u vis preko panja, bacanju kamena s ramena, borbama na brvnu i nadvlačenju klipka se proglašava harambašom [15].

Od 2013. godine u Smederevsku Palanku postoji sportsko takmičarski skup Glavaševi dani, nazvan po Stanoju Glavašu [16]. Nakon parastosa na njegovom grobu, održava se takmičenje gde najbolji takmičar biva proglašen za Harambašu. Iako je Stanoje Glavaš bio jedan od hajduka i Vojvoda prvog Srpskog ustanka, ne harambaša. Samim tim je organizacija takmičenja Glavaševi dani, napravila malu reformu titula kod uobičajenih vojvodskih igara tipa u Sremsku Mitrovicu, gde je 1992. godine osnovan Sabor Vojvode Stojana Čupića gde se na sportskom takmičenju pobednik proglasi Vojvodom takmičenja.

Boka, Hercegovina i Crna Gora[uredi | uredi izvor]

Primer jednog od najpoznatijih boraca iz Srpske epske književnosti u vreme velikog turskog rata koji se navodi kao najistaknutiji harambaša od strane Turaka, dinastije Petrović Njegoš i Srpske epske književnosti kasnije je Dragojlo Nikolić (Bajo Pivljanin) poreklom iz župe Pive u staroj Hercegovini. On je uporedo korišćen od Osmanlija i Srba kao simbol sa jedne strane, vođe razbojnika i nevernika, dok je sa druge strane, Srbima jedan od simbola stradanja Srba za oslobođenje od Osmanlija. Dragojlo Nikolić je kao jedan od vojnih kapetana Mletačke republike predvodio vojne jedinice sačinjene od Srba i Morlaka protiv Osmanlija u mnogim bitkama, tipa u Francuskoj, Dalmaciji, Kandijskom ratu. Sa poslednjim bojem gde je na poziv Mletačkog providura u Boku došao da podrži Bokeljski pohod na Skadarski sandžak. Sa ciljem teritorijalnog oslobođenja Crnogorskog vilajeta koji je branio Sulejman-paša Bušatlija iz Skadra. Sukob vojski je bio na brdu Vrtijeljka kod Cetinja 1685 godine, poznat kao Bitka na Vrtijeljki. Po mletačkim izvorima, hiljade Srpskih boraca sa Pelješca, Konavala, današnje Boke kotorske, Njeguša, Paštrovića, okoline Budve itd. sa Dragojlom Nikolićem i njegovom četom, stradali u boju. Sa zapisom hroničara Mletačke republike, da je napad propao usled izdaje savezničkih boraca sačinjenih od hrišćanskih Morlaka (mletačka plaćenička jedinica) koji su se povukli i napustili Srbe tokom bitke. Navod Turaka i Srba je, da morlaci i neka hrišćanska plemena iz vilajeta prelaze na stranu Sulejmana paše Bušatlije, koji je nakon pobede, simbolično odneo glave srpskih boraca, caru u Istanbul gde je proglasio pobedu Turaka [17][18][19]. To je bio prvi propagandno značajniji vojni poraz primorskih Srba i Mletačke republike u organizovanom opšte oslobodilačkom ratu koji se završio 1690-e godine prvom velikom seobom Srba.

Pobuna primorskih Srba i drugih, ispraćena naizmenično od Mletaka, Papske države i Španije. Oslobađa Dalmaciju i Boku, ne prestaje porazom na Vrtijeljci. Pa 1692 godine, Sulejman Paša Bušatlija biva smrtno ranjen u novoj vojnoj kampanji sa prostora Boke na Crnogorski vilajet, što je i nakon bitke u Cetinje dovelo do mirovnog sporazuma od 11 tačaka kojim su garantovana građanska i verska prava unutar tog dela Osmanskog Carstva, Srpskim stanovnicima Crnogorskog vilajeta pod Bušatlijama. I samim tim začetnom oslobođenju Crne Gore kao Srpske slobodne teritorije i nastavak oslobođenja ostalih Srpskih zemalja od Osmanlija koji se kasnije ponovo povezao sa drugim Srpskim ustancima u veliku pobunu Srba i proterivanje osmanske vojske.

Poslednji primer titule isključivo bez uticaja Osmanske kulture unutar Skadarskog sandžaka kod Srba, imamo na Zetskim planinama, tj. Katunskoj nahiji gde je Draško Popović 1687. godine postavljen za Kneza tokom kratke unije sa župom Grbalj gde je vladalo najmanje 5 knezova. Pa posle mirovnog sporazuma nakon bitke na Cetinju 1692. godine. postaje Vojvoda cele Zetske planine, 1693. godine. Nakon toga Danilo I Petrović Njegoš, godine 1718. ukida kneževstvo i uvodi plemensko uređenje društva i Serdarstvo u Katunskoj nahiji, tada zakonski svako pleme ima dužnost da izabere svog serdara koji poseduje izvršnu vlast da tuži i presuđuje. Nakon uspostavljanja svetovne vlasti i apsolutnog oslobođenja od Bušatlija 1852. godine nastaje Knjaževina Crna Gora. Vladajuća dinastija Petrović tada uz postojeće Serdar, Vojvoda i Senator [20], opet uvodi titulu Kapetan i Knez koja je bila postignuta bitkom na Cetinje, pre uvođenja serdarstva. To su zbirno bile zvanične titule u Kneževini i na kratko Kraljevini Crnoj Gori koja traje sve do stvaranja Kraljevine Jugoslavije.

U Crnogorski vilajet koji je bio pod vladavinom Bušatlija do uspostave Knjaževine Crne Gore (i književnosti sa drugih prostora gde su osmanlije imale velik uticaj i vladale), Dragojlo Nikolić se označavao uvek kao Harambaša. Za razliku od tog dominantnog kulturnog uticaja u Crnogorski vilajet koji čak definiše i stvaralaštvo Njegoša, kod Bokelja gde je Dragojlo Nikolić živeo, nije se koristio termin harambaša ili serdar. Kod Bokelja se tradicionalno zadržao titularni naziv Knez, Župan i Kapetan. Te titule su opstale i tokom mletačkog patronata u Boku, kada su uz ostale titule imali i titulu Mletačkog Providura. Bokokotorski arhivi beleže da je Dragojlo Nikolić (Bajo Pivljanin) poslednje godine života proveo u Boku sa svojom porodicom i sa nekoliko stotina njegovih boraca koji sa njim trajno migriraju u Boku. On je u sačuvanim do danas, ličnim prepiskama bio oslovljavan u titularnom kontekstu samo kao Poglavica čete[21]. Ili na primeru jednog Hercegovca koji ga u pismu naziva Četobaša [22] što je etimološki gledano, turcizam sa kojim se označavao vođa čete ili četnika. Ali za razliku od harambaše, reč četobaša nema nameru da označi pojedinca kao nelegitimnog i vođu lopova, i samim tim prikaže suprotnu stranu (osmanlije) kao legitimne i svete pravednike.

Vojna Krajina, Dalmacija, Istra i Morovlaška[uredi | uredi izvor]

Knjiga Dragutina Mićovića „Krajiška Epika” koju je objavio SANU, 1980. godine, je najbolji primer migracije titularnog termina Harambaša na mesto termina Kapetan u vojnoj krajini. U Krajiške Epike se sabiraju i dokumentuju junačke krajiške tradicionalne epske pesme i istorijsko-arhivske potvrde za događaje o kojima iste pripovedaju. U svojim istorijskim zabeleškama autor navodi da su braća Mumin i Mustafa Beširević bili Harambaše, na osnovu arhivskih dokumenata iz njihovog vremena, 1641. godine u kojim se isti od strane Srba, navode kao Kapetani u Ostrošcu. Gde je očigledno da se u „Krajiške epike” bez objašnjenja, od strane autora terminološki poistovećuje značenje titule Kapetan i Harambaša[23]. Ista knjiga analizira i druge arhivske dokumente zbog potvrde verodostojnosti davnog sukoba i smrti krajiškog Krešta kapetana. Gde se izvori uzimaju uporedo iz nekada sukobljenih strana, naznačeno od bosanskohercegovačko-arbanaških muslimanskih i hrišćansko-krajišničkih spisa. U prepisima njihove epske istorije navodi se da bosanskohercegovački arbanasi u svojim epskim pesmama suprotno od zvaničnih dokumenata krajišnika, Krešta Kapetana nazivaju Kostreš Harambaša[24]. Što takođe potvrđuje da termin harambaša nije korišćen kod Srba na teritoriju današnje Bosne i Hrvatske, do pojave epskih pesama i književnosti tokom 18. i 19. vek.

"Morovlaška" tokom 17. veka, mapa iz 1785 godine (Tomas Džefri).

Putopisna knjiga Džordža Borova „Biblija u Španiji” iz 1843 godine, beleži da autor upoznaje jednog Harambašu u Madridskom zatvoru. Zabeležio je i značenje tada za engleze nepoznatog termina Harambaša. Po navedenoj knjizi, reč Harambaša „označava ciganina koji je vođa bande sačinjene od ciganskih lopova i hanibala u Španiji i Italiji, dalje u knjizi navodi da su te bande sa teritorije tadašnje Italije, odlazile u Ugarsku koju su opustošili početkom 18-veka, pljačkajući naselja i praveći razne zločine” [25].

Džordž Borv ovde u kontekstu Španije govori takođe o području Hrvatske i Dalmacije, jer se one tradicionalno i danas navode kao teritorije Španske monarhije [26], tako što je Hrvatska, Španiji pregovorima ustupljena od strane Habzburgške monarhije. Dok je u oslobođenju dela Boke i Dalmacije, učestvovala dominantno Španija sa Srpskim brodovlasnicima i saveznicima iz Boke, Pelješca i nekih delova Dalmacije koji su formirali vojnu mornaricu za tu potrebu i nakon pobede, dobili pravo migracije u latinsku Ameriku i stvaranja svojih naselja, takođe su postali deo uvozničkog lanca semena Duvana, Paprike, Paradajza, Krompira, Kukuruza i druge latinoameričke hrane koja se pojavila preko Španije. Dok navodeći Italiju u tom kontekstu, tu se opet govori pretežno o području današnje Hrvatske, tj. poluostrva Istre i Morovlaške koje su Španci prepustili Mletačkoj republici kao članu svete lige, koja se kasnije ujedinila sa Italijom. Otavde su ti opisi kanibala koji iz Italije vođeni Harambašama odlaze u Kraljevinu Ugarsku i prave razne zločine verovatno u Lici, Posavini, Slavoniji, Sremu, Banatu, Bačkoj...Ti Morlaci u spisima Italijana, podjednako su nazivani Morlaci ili Cigani (zingeri), što odgovara opisu Džordža Borova. Jer Mletačka republika je pre svog ujedinjenja sa Italijom, tokom raseljavanja Srba pod njihovu vlast, doselila Morlake na obalu poluostrva Istre kao i na staru zemlju Liburna (Ćićevaca), Velebit i Cetinu odakle su i Bunjevci migrirali kao i Ćićevci. Morlaci su doseljeni sa istočne teritorije koju je Mletačka republika gubila od Osmanlija ali i dalje kontrolisala u modernu Grčku i Albaniju. Takođe su primili Morlake migrante iz današnje Rumunije. Morlaci su zadržali u nekoj meri romanski jezik i grkokatoličku hrišćansku tradiciju. čije sedište za jugoslovenske zemlje je opstalo u Zagrebu do danas gde imamo Grkokatoličku Crkvu Hrvatske i Srbije, kao i Grkokatoličke Crkve u Crnoj Gori. Tokom 16. i 17. veka, zbog nadbrojavanja Srba i Hrvata, nastaje regija Morovlaška kao sastavni deo Austrougarske sve dok Beč nije izvršio administrativno preuređenje kada postaju deo Vojne Krajine nakon čega se odvajaju od Krajine i postaju deo Hrvatske administrativne zajednice.

Nastajanje Morovlaške i pojavu hanibalizma o kojoj se raspituju Mleci na teritoriju današnje moderne Bosne i Hrvatske, pominje kasnije i Petar II Petrović Njegoš u svojoj knjizi Gorski vijenac objavljenoj 1847. godine, tj. četiri godine nakon što je Džordž Borov objavio Biblija u Španiji. Gorski Vijenac navodi mletačko-latinsku politiku koja je prethodila doseljavanju Morlaka u Dalmaciju i Hrvatsku. Iako je to nastavljeno i kasnije po navodima priča Vojvode Draška iz 17. veka, navodi se nasilna migracija koja je bila na planinski venac Ćićarija i u tadašnju Papsku državu i Mletačku republiku, hrabrih Hrvata i braće Dalmatinaca [27]. Za primorce se navodi u knjizi više puta da su polacmanjeni oni koji su prošli kroz migraciju u latinske zemlje. Zato se morovlaško nadbrojavanje Srba manifestuje u Dalmaciju i Liku i na način da se na tradicionalnim zborovima titularni termin kapetan promenio u termin harambaša. Danas su većinu Srpskih kapetanskih skupova, koji su bili vezani za kapetana koji vodi zbor ili skup kulturno nacionalizovali hrvati, tipa sinjska alka koja je obnovljena 1818. godine sa Franjom Tripalom kao prvim harambašom, što je danas registrovano kao UNESKO svetska nematerijalno kulturno dobro Hrvata [28][29]. Dok recimo dubrovačka alka koja datira iz 1385. godine [30][31], nije obnovljena. Dubrovačka alka je takođe bila vođena od vojnog kapetana, ne od harambaše. Zvanično je skup prestao da se održava nakon velikog zemljotresa u Dubrovniku gde strada većina stanovnika. Dalmatinski srpski običaj koji je primio kulturni uticaj okolnih epskih pesnika, uvodi harambašu u ceremoniju verskog običaja čuvara Hristovog groba u lokalnoj crkvi u gradu Vrlika u Dalmaciji. Taj običaj su krajiški srbi preneli u Republiku Srbiju u grad Batajnicu nakon operacije oluje [32][33]. Običaj nije deo viteških ili vojvodskih igara koje vodi vojvoda ili vojni kapetan, već je verski i 2011 godine je upisan u UNESKO kao svetska kulturna baština srpskog naroda [34].

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b https://www.opsteobrazovanje.in.rs/sta-znaci/harambasa/
  2. ^ https://www.arcanum.hu/en/online-kiadvanyok/Lexikonok-magyar-etimologiai-szotar-F14D3/h-F2416/harambasa-F24A8/
  3. ^ https://ipfs.io/ipfs/QmXoypizjW3WknFiJnKLwHCnL72vedxjQkDDP1mXWo6uco/wiki/Harem.html#cite_note-WordReference-2
  4. ^ http://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=55464
  5. ^ Abdulah Skaljic — Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku
  6. ^ „Arhivirana kopija”. Arhivirano iz originala 22. 04. 2019. g. Pristupljeno 22. 04. 2019. 
  7. ^ „Arhivirana kopija”. Arhivirano iz originala 25. 03. 2019. g. Pristupljeno 22. 04. 2019. 
  8. ^ a b https://amarilisonline.com/glossary/turske-reci-u-srpskom-jeziku-slovo-h-h/
  9. ^ „Đorđe Obradović Ćurčija (17xx—1804)”. www.riznicasrpska.net. Архивирано из оригинала 28. 05. 2022. г. Приступљено 2020-08-12. 
  10. ^ „UNESCO - Sinjska Alka, a knights’ tournament in Sinj”. ich.unesco.org (на језику: енглески). Приступљено 2020-08-12. 
  11. ^ „Alka Tournament | Alka | Bara | Coja | Alka Sinj | Sinjska Alka | Alka knight game - Town of Sinj”. www.visitsinj.com. Приступљено 2020-08-13. 
  12. ^ „Danas se održava 305. Sinjska alka - FERATA” (на језику: хрватски). Приступљено 2020-08-13. 
  13. ^ Đukić, Đuro. „Razbojnik u uniformi pukovnika”. Politika Online. Приступљено 2020-08-12. 
  14. ^ http://www.macvainfo.rs/page.php?secid=2&pageid=2&contid=3674&&model=clanak&ct=pocele-50-hajducke-veceri
  15. ^ milan.petrovic. „Bira se novi Podgorski harambaša | Opština Osečina”. osecina.com (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2020-08-22. 
  16. ^ Palanačke. „Održani 13. Glavaševi dani: MARKO PETROVIĆ – HARAMBAŠA” (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2020-08-13. 
  17. ^ Zbornik za narodni život i običaje južnih slavena. 1930. str. 109. 
  18. ^ Enciklopedija Jugoslavije: Bje-Crn. Jugoslavenski Leksikografski Zavod. 1980. str. 49. 
  19. ^ Karadžić. 2—4. Štamparija Mate Jovanovnića Beograd. 1900. str. 74. „Crnogorci su pristali uz Turke protiv Klemenata i njihovih saveznika Vrćana, a sedamdeset i dve godine kasnije, 1685. god., Sulejman paša Bušatlija uspeo je da prodre na Cetinje samo uz pripomoć Brđana, koji su bili u zavadi s Crnogorcima. To isto dogodilo se 1692. god., kad je Sulejman-paša ponovo izišao na Cetinje, te odatle odagnao Mlečiće i umirio Crnu Goru, koja je bila pristala pod zaštitu mletačke republike. 0 veri Brđani su malo vodili računa, da ne napadaju na svoje saplemenike, jer im je plen bio glavna svrha. Od klementaških pak napada naročito najviše su patili Plavo, Gusinje i pravoslavni živalj u tim krajevima. Gore sam napomenuo da su se ovi spuštali i u pećki kraj, i tamo su bili toliko silni, da su im pojedina sela i ...” 
  20. ^ http://www.sedmica.me/kako-je-nastala-crna-gora-cetinje-su-naselili-hercegovci/
  21. ^ https://www.pluzine.me/uploads/RAZNO%201/Bajo%20Pivljanin%20u%20istoriji%20knjizevnosti%20i%20legendi%20(1).pdf Arhivirano na sajtu Wayback Machine (30. avgust 2018) (Poglavica čete str.20)
  22. ^ https://www.pluzine.me/uploads/RAZNO%201/Bajo%20Pivljanin%20u%20istoriji%20knjizevnosti%20i%20legendi%20(1).pdf Arhivirano na sajtu Wayback Machine (30. avgust 2018) (Četobaša str.323)
  23. ^ https://books.google.me/books?id=9AgdAAAAMAAJ&pg=PA110&lpg=PA110&dq=Kraji%C5%A1ni%C4%8Dka+epika&source=bl&ots=ztkol39w2l&sig=ACfU3U3v8IKewH7F1FicR7mK_586uNbZxw&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiO2MHo4uThAhUO0aYKHeufCB8Q6AEwCnoECAgQAQ#v=onepage&q=Kraji%C5%A1ni%C4%8Dka%20epika&f=false (Beširevići str. 69)
  24. ^ https://books.google.me/books?id=9AgdAAAAMAAJ&pg=PA110&lpg=PA110&dq=Kraji%C5%A1ni%C4%8Dka+epika&source=bl&ots=ztkol39w2l&sig=ACfU3U3v8IKewH7F1FicR7mK_586uNbZxw&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiO2MHo4uThAhUO0aYKHeufCB8Q6AEwCnoECAgQAQ#v=onepage&q=Kraji%C5%A1ni%C4%8Dka%20epika&f=false (Krešto kapetan str. 141)
  25. ^ https://books.google.com/books/about/The_Bible_in_Spain.html?id=m8AVAQAAMAAJ&printsec=frontcover&source=kp_read_button&redir_esc=y#v=onepage&q=332&f=false (Харамбаша стр. 332)
  26. ^ „Španjolski kralj Filip VI. još uvijek u punoj tituli nosi naslov kralja Hrvatske i Dalmacije – 1968.”. Povijest.hr (на језику: хрватски). 2020-01-29. Приступљено 2020-08-12. 
  27. ^ https://books.google.me/books?id=eSa1DwAAQBAJ&pg=PA82&lpg=PA82&dq=%D0%B1%D1%80%D0%B0%D1%9B%D1%83+%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%BD%D1%86%D0%B5+%D0%B8+%D1%85%D1%80%D0%B0%D0%B1%D1%80%D0%B5+%D1%85%D1%80%D0%B2%D0%B0%D1%82%D0%B5&source=bl&ots=Onu-OFnt6c&sig=ACfU3U1cizl_Fjkg1FNsfRZJm60VsbQ3ew&hl=sr&sa=X&ved=2ahUKEwiH54G1ruLlAhWx16YKHel2B0UQ6AEwAHoECAYQAQ#v=onepage&q=%D0%B1%D1%80%D0%B0%D1%9B%D1%83%20%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%BD%D1%86%D0%B5%20%D0%B8%20%D1%85%D1%80%D0%B0%D0%B1%D1%80%D0%B5%20%D1%85%D1%80%D0%B2%D0%B0%D1%82%D0%B5&f=false (Vojvoda Draško str. 82)
  28. ^ http://www.novosti.rs/vesti/planeta.300.html:449508-Hrvati-hoce-da-otmu-srpsku-tradiciju
  29. ^ https://www.slobodnadalmacija.hr/mozaik/zivot/clanak/id/271034/splicani-uzivali-u-fotografijama-alke-cak-iz-1887-godine-harambasa-ramljak-ta-se-ljubav-ne-moze-pojmiti
  30. ^ Suad Ahmetović Dubrovački kurioziteti iz dva minula tisućljeća Dubrovnik, 2015, ISBN 978-953-95501-4-9, str. 187.-189.
  31. ^ DuList, ULICAMA MOGA GRADA Palium zvan palij ili dubrovačka alka, objavljeno 19. kolovoza 2015, pristupljeno 1. ožujka 2019.
  32. ^ Srbija, Senka Miloš Sputnik. „Čuvanje Hristovog groba — srpska tradicija stara pet vekova (foto)”. rs.sputniknews.com (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2020-08-22. 
  33. ^ „Počasna straža u batajničkoj crkvi”. Politika Online. Pristupljeno 2020-08-22. 
  34. ^ „Čuvanje Hristovog groba | Nematerijalno kulturno nasleđe Srbije”. www.nkns.rs. Pristupljeno 2020-08-22. 

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Харамбаша&oldid=27040201”