Manastir Banja
| Manastir Banja | |
|---|---|
 | |
| Osnovni podaci | |
| Jurisdikcija | Srpska pravoslavna crkva |
| Osnivanje | 11. vek |
| Osnivač | župan Vukan |
| Mesto | Banja |
| Država |  Srbija |
Manastir Banja je srpski srednjovekovni manastir koji pripada Eparhiji mileševskoj Srpske pravoslavne crkve, a nalazi 3 kilometra od Priboja, na području stare srpske srednjovekovne župe Dabar. Glavni manastirski hram je posvećen Svetom Nikoli Mirlikijskom (još se pominje i pod nazivom Sv. Nikola Dabarski). Manastirski kompleks čine tri crkve: pored Manastira posvećenom svetom Nikoli, uz uz južni zid dozidana je manja crkva posvećena Uspenju Presvete Bogorodice, dok se sa severne strane manastiri nalazi obnovljena crkva posvećena Svetom Iliji.
Manastir se danas nalazi pod zaštitom države Srbije, predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od izuzetnog značaja.[1]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Kao episkopska, a zatim kao mitropolijska stolica, na obodnom području jezgra Raške oblasti, ovaj manastir je imao veoma važnu ulogu u duhovnoj i kulturnoj istoriji srpskog naroda tokom srednjeg veka. Srednjovekovni izvori ga označavaju kao Sveti Nikola Dabarski, jer je glavna crkva posvećena Svetom Nikoli Mirlikijskom, a župa u kojoj se manastir nalazi zvala se Dabar.
Prvo pominjanje ovog manastira bilo je u „Studeničkom tipiku“ iz 1208. godine. To je dokument prvog srpskog arhiepiskopa i svetitelja Save Nemanjića, u kom se definiše rang studeničkog starešine, najvišeg među svim starešinama. U delu dokumenta, koji se odnosi na postupak ustoličenja pominje se manastir Svetog Nikole u Dabru. Izraz „dabar“ označava udolinu i čest je slovenski toponim. Dabar je, dakle, ovde definisan kao oblast, pretežno planinska. Prostire se duž obe obale donjeg toka Lima, do ušća u Drinu, iznad Višegrada.
Za ovaj manastir se ne zna ni ko ga je podigao, ni kada, ni na koji način su ovde dospela stilska obeležja, koja nisu imala nikakvog uticaja na dalje lokalno stvaranje. Ono što je izvesno je da je on postojao pre nemanjićkog doba. Ktitor se, dakle, ne zna, može samo da se naslućuje. Manastir je impozantnih razmera, što nije u skladu sa lokalnom prednemanjićkom arhitekturom, koja se odlikuje hramovima malih dimenzija, pa se nameće zaključak da se radi o bogatom ktitoru. Ako se uzme u obzir i čistota arhitektonskog stila, zaključuje se da se radi o razdoblju koje je označeno kao srednjovizantijski period. Ne vide se nikakvi stilski uticaji, koji bi uputili na to da su manastir gradili Nemanjići, a i o tome bi postojalo predanje ili bilo kakav trag, kao u drugim slučajevima. Zato bi bila prihvatljiva pretpostavka da ktitore manastira Sveti Nikola na Banji treba tražiti među vizantijskom vlastelom. (na osnovu istraživanja Dr Svetlane Pejić).
Celinu manastira čine: velika crkva Svetog Nikole, crkva Uspenja i crkva Svetog Ilije. Tu su i dva konaka: iz 1902. i 1976. godine.
Manastir je imao izuzetan značaj, samim tim što je bio centar episkopije. U srpskoj sredini je uživao izuzetan ugled. On je bio značajno uporište za političku, versku i kulturnu borbu. Zapravo, posle propasti Samuilove države, Vizantija je uključila balkanske oblasti u svoj upravni i crkveni sistem. Godine 1020. Ohridskoj arhiepiskopiji pridodata je i episkopija Ras. Ova oblast je imala veliki značaj u vizantijskoj crkvi. Zato su ovde upućivani grčki sveštenici (prvi sveštenik, Teodor, je bio grčkog porekla). U to vreme je u vizantijskoj crkvi bujala bogumilska jeres, protiv koje se trebalo boriti, pa se i iz tih razloga pretpostavlja da je neki vizantijski vlastelin podigao manastir, kako bi se uspešnije borili protiv jeretika. Tako je ovaj manastir, od tada, pa sve do danas, bio i ostao značajno središte za duhovni i kulturni život stanovništva.
Kada je 1219. Sava Nemanjić ustanovio autokefalnu srpsku crkvu i pritom izvršio teritorijalnu eparhijsku podelu, za episkopska sedišta je brižljivo odabirao manastire, pa sama činjenica da je manastir Sveti Nikola bio centar Dabarske eparhije (kasnije i Dabro-bosanske mitropolije), dovoljno govori o njegovom značaju u to doba.. Među razlozima se pominje to što je ovaj manastir iz prednemanjićkog doba, zatim i to što je ovo pogranični deo, tik uz teritorije s preovlađujućim jeretičkim stanovništvom. Više puta uništavan, paljen i razaran, manastir je uvek obnavljan i uvek bio mesto gde su se ljudi okupljali, pravili dogovore, negovali tradiciju i duhovno oplemenjivali. Npr. manastir je stradao još u 14. veku u napadima bosanskog bana Stjepana Kotromanića; mladi kralj Dušan je negde pre 1329. godine tu uspešno ratovao protiv „bezbožnih i poganih babuna”, kako su nazivali banove podanike.[2]
Patriarh Makarije Sokolović, brat velikog vezira Mehmed-paše Sokolovića, je bio veoma privržen ovom manastiru i često je tu dolazio. Neki tvrde da se tu, na toplim banjskim izvorima lečio. Manastiru je darivao dve pozlaćene ripide sa posvetom. Kao bitan događaj, koji je manastiru doneo novi sjaj, beleži se predavanje prestola obnovljene Pećke patrijaršije, koje je Makarije ustupio svom sinovcu Antoniju Sokoloviću, upravo ovde, u Banji. To se desilo na Saboru Svetog Nikole 1572. godine. Neposredno pred ovaj događaj, koji je zabeležen na fresci manastira Sv. Nikola iz 1574., došlo je i do značajne obnove manastira.
Crkve i manastiri su kod srpskog naroda, pored kulturno-prosvetne delatnosti, lečili dušu porobljenog naroda, koji bi se jedanput u godini dana, o prazniku skupio kod manastira. Dok manastiri nisu bili obnovljeni, narod nije smeo igrati kolo po selima i drugim mestima. Zato se uvek hitalo da se manastir što pre obnovi, jer narodna pesma, koju je poznavao svaki Srbin, bila je veza sa prošlošću, koja je snažila nadu u bolju budućnost.
U manastiru je postojala ikona Bogorodica sa Hristom u naručju, iz 14. veka. Međutim, ona se danas nalazi u čajničkoj crkvi Bogorodičinog uspenja, poznata po svojim čudotvornim moćima i po nazivu Čajnička krasnica. Pretpostavlja se da je tu dospela tako što su je u ovaj manastir sklonili kaluđeri prilikom bekstva pred Turcima.
Sjaj i slavu manastir je imao i pre i za vreme Nemanjića. Kralj Uroš je bio prvi donator manastira, a to su bili i drugi Nemanjići, pre i posle njega. I to je dizalo ugled manastira. Sveti Sava je često dolazio u Banju i tu lečio obolele noge. Prilikom jednog putovanja svratio je u Banju i okupao se u lekovitoj banjskoj vodi. Idući ka Novoj Varoši, zastao je u jednom mestu da se odmori i tu je osetio da ga noge manje bole, a i da se lakše i brže kreće. Silno se obradovao, a to mesto se od tada zove Radojinja. Tako se prepričava u narodu, mada naziv mesta Radojinja dovode u vezu i sa još jednim predanjem.
Manastir je obnavljao i Stefan Dečanski. za koga se veruje da je to uradio iz zahvalnosti Bogu i Svetom Nikoli što mu se tu, u Banji, vratio vid. Zapravo, nakon sukoba sa svojim bratom od strica, Vladislavom, povodom prava na upravljanje župom Dabar, kao pobednik je izašao Stefan (1324. god.). Pošto je prilikom sukoba došlo do rušenja manastira (to je bilo prvo rušenje), on je odmah krenuo sa njegovom obnovom. Smatra se da je namerno tražio da zapadna kupola bude bez prozora (simbolika za njegovo slepilo), a da istočna bude sa prozorima (simbiloka o tome da je, nakon boravka u Banji i molitve u ovom manastiru, progledao).
Kralj Stefan Uroš I („hrapavi“ ili „krapavi", tako su ga zvali u narodu), još pre svoje vladavine dobio je neku kožnu bolest. Legenda kaže da mu se u snu javio Sveti Nikola i naredio mu da ode da se okupa u banji, koja izvire blizu reke Lim u Raškoj. On je tako i uradio. Na povratku iz Banje ka Novoj Varoši dolazilo je do promena na njegovom telu, a po tim promenama su se kasnije nazvala okolna sela, kroz koja je prolazio. Tako selo, u kom su kožni osipi nabubrili kao orah nazvaše Orašac, a tamo gde su se stvorile kraste danas ostade selo Kratovo. U jednom selu su se te kraste zarutale i njega nazvaše Rutoši. Najzad, kad su kraste nestale, kralj i njegova pratnja se obradovaše zbog kraljevog izlečenja i selo u kom su se tada našli nazvaše Radojinja. Ova sela se i danas tako zovu i nalaze se na putu od Banje do Kokinog Broda, odakle se pravi veza Banje sa magistralnim putem Beograd- Podgorica.
Nakon Velikog turskog rata između austrijske i turske vojske (1690) došlo je do bekstva pred Turcima, koji su u svom pohodu uništavali sve što im se našlo na putu. Na putu im se našao i manastir Sveti Nikola, koji su porušili, neke kaluđere poubijali, a neki su pobegli u manastir Sveti Đorđe u obližnjem selu Mažići. Rizikujući život, hrabri kaluđeri su deo manastirske riznice zakopali metar i po ispod poda manastira. Godine 1974. ekipa Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Srbije, na čelu sa Mirjanom Šakotom, istoričarem umetnosti, u okviru istraživačkih radova, otkopala je riznicu od 40 crkvenioh predmeta (ripide, kivot, kadionice, putiri, čaše, krstovi, kandila, panagije, kandila, kašike i dugmad). Ovo blago je oko 280 godina bilo pod zemljom. To je samo deo manastirskog blaga. S obzirom da je ovde bio centar episkopije i mitropolije, moralo je da se nađe još eksponata, koji su, za takav status manastira, neizbežni. Šta se s tim predmetima desilo, samo se pretpostavlja: ili negde drugde leže zakopani, ili su ih neki kaluđeri, bežeći od progona, nekuda odneli, ili su ih mnogobrojni rušitelji opljačkali i odneli.
Godine 1853, kada je obnovljen manastir (tom prilikom je i srpski knez Aleksandar dao novčanu pomoć), pod izgovorom da se gradi kuća za monahe i namernike, u blizini manastira je napravljena škola na dva sprata. Te godine je škola počela sa radom, tako da je to danas najstarija škola u pribojskom kraju. Samim tim što je ovde narod rano počeo da se opismenjava, jasna je i činjenica otkuda u ovom kraju toliki broj obrazovanih ljudi i, uopšte, ljubitelja.
Ruski konzul Hiljferding je slikovito opisao izgled Banje posle obnove manastira 1853. god.: „ Izgrađen je han za goste koji dolaze na kupanje. Izvor privlači manastiru mnogo sveta, a sada ga posećuju, ne samo seljaci. nego i ljudi „više klase“, činovnici, trgovci iz obližnjih srbi- janskih okruga. Iz zahvalnosti, kaluđeri su, uz izvor, podigli drveni bazen i ogradili ga ogradom, kako bi se posetioci zaštitili od indiskretnih pogleda. Ali je to bila slaba zaštita. Pokraj izvora ima uzvišenje, sa koga se, kao na dlanu, može videti sve šta se dešava u bazenu.“[3]
Na Ilindan 1875. godine kod manastira na Banji, kada se održava vašar, okupio se silan narod. Došli su i sveštenici iz okolnih parohija. Pošto je u to vreme raslo raspoloženje naroda za ustanak, po završenoj službi u manastiru, održan je skup, na kom je donet plan o opštenarodnom ustanku. Napravljen je dogovor o učešću naroda Polimlja i starovlaškog kraja i utvrđeno je da ustanak počne na Veliku Gospojinu (28. avgusta). Ustanici su poraženi, a Turci su tada manastir pretvorili u magacin. U njegovoj porti su napravili kasarnu. Tako su narod ponovo odvojili od svetinje, ali taj narod nije odustajao od obnove manastira.
Manastir je bio više od 20 godina u ruševinama, dok Srbi nisu izmolili od sultana Abdul Hamid Hana II ferman za obnovu manastira. Dozvola je stigla januara 1899. godine, pa je kod manastirskog hrama održano molepstvije u znak zahvalnosti, kojem su prisustvovalu turski zvaničnici.[4] Nakon dobijanja saglasnosti od Turske, manastir je obnovljen 1902. godine, a na Ilindan je osveštan. Tada su obnovljeni obredi venčanja i krštavanja, službe, liturgije, okupljanja naroda na molitvu i o praznicima.
Poslednji put je obnovljen do 1902. godine, a 1974. godine, u njemu je otkrivena bogata riznica koja spada u red najočuvanijih i najkompletnijih srednjovekovnih riznica na Balkanskom poluostrvu[5][6].
Prvog juna 2007. godine manastirska riznica, koja je od njenog iskopavanja, čuvana u muzeju srpske pravoslavne crkve u Beogradu, vraćena je u manastir Svetog Nikole. Danas ona ima neprocenjivu istorijsku i umetničku vrednost.
Crkva svetog Nikole[uredi | uredi izvor]
Manastirska crkva posvećena svetom Nikoli ima osnovu u obliku upisanog krsta sa polukružnom apsidom i dve polukružne niše na istoku, pripratom i prostranim otvorenim tremom na zapadu. Konstruktivni sklop hrama čine dve kupole nad središnjim prostorom naosa i priprate.
Živopis u crkvi ima dva sloja:
- prvobitni, iz prve polovine 14. veka, koji predstavlja deo srpskog slikarstva nastalog napuštanjem klasicizma renesanse Paleologa
- kasniji, sa kraja 16. veka, koji je delo nepoznatih slikara pećke slikarske radionice koji i stilski i ikonografski ponavljaju stariji živopis.
Ostaci prvobitnog se mogu videti u naosu i oltaru sa kasnijim, dok freske u priprati pripadaju kasnijem živopisu.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „Spomenici kulture od izuzetnog značaja”. Pristupljeno 8. 4. 2013. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (15. oktobar 2008)
- ^ Istorija srpskog naroda, Prva knjiga, Od najstarijih vremena do Maričke bitke (1371), SKZ Beograd 1981, str. 501
- ^ Bacetić, Toma M. (2001). Stara Srbija. Beograd: Istorijski Muzej Srbije; Beograd.
- ^ "Carigradski glasnik", Carigrad 1899. godine
- ^ „Priboj:Iz kulturno istorijske baštine” (PDF). Pristupljeno 8. 4. 2013. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (27. avgust 2016)
- ^ Pribojska Banja - riznica manastira
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Bogdanović, Dimitrije (1981). „Preobražaj srpske crkve”. Istorija srpskog naroda. knj. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 315—327.
- Janković, Marija (1985). Episkopije i mitropolije Srpske crkve u srednjem veku (Bishoprics and Metropolitanates of Serbian Church in Middle Ages). Beograd: Istorijski institut SANU.
- Popović, Svetlana (2002). „The Serbian Episcopal sees in the thirteenth century (Srpska episkopska sedišta u XIII veku)”. Starinar (51: 2001): 171—184.
- Janjić, Dragana (2011). „Beleške o Dabarskoj episkopiji (Writings on the Dabar's Diocese)” (PDF). Baština (31): 133—148.
- Manastir Banja (www.serbia-tourism.org)
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Tekst sa slikama o manastiru Svetog Nikole
- O manastiru na sajtu Manastiri-Crkve
- [1]
- [2]
- [3] Arhivirano na sajtu Wayback Machine (30. mart 2014)
